Skip to content

Skip to table of contents

Ueʻi ke Ngāue

Ueʻi ke Ngāue

Ueʻi ke Ngāue

KO E HĀ naʻá ne ueʻi ha ngaahi hoa mali ʻe 24 ʻi he taimi longomoʻui taha ʻo ʻenau moʻuí ke nau tukuange honau ngaahi fāmilí, ngaahi kaumeʻá, mo e ngaahi ʻātakai anga-mahení ka nau fai ʻa e ngāue fakamisinale ʻi he ngaahi fonua mulí? Ko e hā naʻa nau fiefia ai ke ʻalu ki he ngaahi feituʻu hangē ko Pāpua Niu Kini mo Taiuaní, pea pehē ki he ngaahi fonua ʻAfiliká mo ʻAmelika Latiná? ʻE lava ke pehē ko ha manako ia ke hokosia ha meʻa fakaofo? ʻIkai. ʻI hono kehé, ʻoku ueʻi kinautolu ʻe ha ʻofa moʻoni ki he ʻOtuá pea mo e kaungāʻapí.​—Mātiu 22:​37-​39.

Ko hai ʻa e kakai ko ení? Ko e kau maʻu tohi fakamoʻoni ako kinautolu ʻo e kalasi hono 109 ʻo e Akoʻanga Taua Leʻo Tohitapu ko Kiliatí. ʻI he Tokonaki, ʻaho 9 ʻo Sepitema, 2000, naʻe fakatahataha ai ha tokolahi fakakātoa ko e toko 5,198 ʻi he Senitā Fakaeako Taua Leʻó—ʻoku tuʻu ʻi Patterson, Niu ʻIoke​—pea ʻi he ngaahi tuʻuʻanga satelaité ke fanongo ki he akonaki anga-ʻofa ʻe lava ke ne tokoniʻi ʻa e kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ke nau hoko ko e kau misinale lavameʻá.

Ko e tokotaha sea ʻo e polokalamá ko Stephen Lett, ko ha mēmipa ʻo e Kōmiti Faiako ʻa e Kulupu Pule ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe makatuʻunga ʻa ʻene ngaahi lea kamatá ʻi he Mātiu 5:​13 (PM), “Koe masima o mamani akimoutolu.” Naʻe fakamatalaʻi ʻe Tokoua Lett ko e ngaahi lea ʻa Sīsuú naʻe ngāueʻaki moʻoni ia ki he kau ako, maʻu tohi fakamoʻoni akó. Hangē ko ení, ʻoku maʻu ʻe he māsimá ʻa e anga ko hono ʻai ke ifo ʻa e ngaahi meʻá. Ko ia ai, ʻi heʻenau ngāue fakamalanga ola leleí, ʻoku hangē ai ʻa e kau misinalé ko e māsimá ʻi ha founga fakaefakatātā.

Lea Fakamāvae Fakalototoʻa

Naʻe fakafeʻiloaki mai leva ʻe Tokoua Lett ha kau sevāniti taimi fuoloa ʻe niʻihi ʻa Sihova ʻa ia naʻa nau fai ʻa e ngaahi malanga Fakatohitapu nounou kae ʻaonga. Ko e ʻuluakí ko John Wischuk, ʻa ia ʻoku ngāue ʻi he Potungāue Faitohí. Ko ʻene kaveingá, “Ko e Sāme Nounou Tahá ʻOkú Ne Pouaki ʻa e Laumālie ʻo e Misinalé,” ʻa ia naʻe makatuʻunga ʻi he Sāme 117. ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu ʻi māmani lahi ki hono fai ha fakamoʻoni ki he “ngaahi puleʻanga” mo e “ngaahi faʻahinga” ʻo fekauʻaki mo Sihova pea mo hono Puleʻangá. Naʻe fakalototoʻaʻi ʻa e kau akó ke nau fakahoko ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Sāme 117 ʻaki hono uki ʻa e niʻihi kehé ke nau “Fakafetaʻi kia Sihova.”

Naʻe hoko atu ʻa e tokotaha seá ʻo fakafeʻiloaki mai ʻa Guy Pierce ʻo e Kulupu Pulé. Naʻá ne malanga ʻi he kaveinga ko e “Ngaofengofua, kae Tuʻumaʻu.” Ko e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻoku fefeka. Ko Sihova ko e ʻOtuá ʻoku ui ia ko e Maka ʻi he Teutalonome 32:​4, neongo ia ʻoku fakaʻatā mai ʻi heʻene Folofolá ʻa e ngaofengofua ʻi hono hiki ko ia maʻá e ngaahi kulupu fakaelea mo e ngaahi tōʻonga fakafonua kotoa pē—ʻio, maʻá e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Naʻe naʻinaʻi ki he kau akó ke nau malangaʻi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻo fakaʻatā ʻa ʻene pōpoakí ke aʻu ki he loto mo e konisēnisi ʻo e kakaí. (2 Kolinito 4:2) “Tuʻumaʻu maʻá e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonú, kae ngaofengofua. ʻOua ʻe sio lalo ki he faʻahinga ʻi ho vāhenga-ngāué koeʻuhi ko e kehe ʻa ʻenau tōʻonga fakafonuá,” ko e enginaki ia ʻa Tokoua Pierce.

Ko Karl Adams, ko e taha ʻo e kau faiako ʻo Kiliatí, ʻa ia kuo ngāue ʻi he ʻuluʻi ʻōfisi ʻi he māmaní ʻo ofi ki he taʻu ʻe 53, naʻá ne malanga ʻi he kaveinga fakatupu fakakaukau ko e “Te Ke ʻAlu mei Hení ki Fē?” Ko e moʻoni, ko e ngaahi hoa mali ʻe 24 naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi vāhenga-ngāue fakamisinale ʻi he ngaahi fonua kehekehe ʻe 20 takatakai ʻi he māmaní, ka naʻe langaʻi hake ai ʻa e fehuʻi, ʻI he taimi pē kuó ke aʻu ai ki aí pea ke sio aí, ko e hā leva te ke hoko atu ki aí? ʻOku tau nofo ʻi ha māmani ʻokú ne maʻu ha laumālie taʻemanonga. ʻOku loto ʻa e kakaí ke nau ō ki he ngaahi feituʻu foʻou pea ke fai ʻa e ngaahi meʻa foʻou ʻi ha feinga ke fakafiefiaʻi kinautolu. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe maʻu ʻe he kau akó ha vāhenga-ngāue meia Sihova ki he feituʻu ʻa ia ʻokú ne finangalo ke nau ʻi aí ke nau tokangaʻi taʻesiokita ʻa ʻene “fanga sipi.” ʻOku ʻikai totonu ke nau hangē ko e faʻahinga ko ia ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻa ia koeʻuhi ko ʻenau siokitá naʻa nau tō ai ʻi he faingamālie ke ngāueʻaki ʻe Sihova ki hono tāpuakiʻi ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Ka, ʻoku totonu ke nau faʻifaʻitaki kia Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá ne fai taʻesiokita maʻu pē ʻa e finangalo ʻa ʻene Tamaí pea naʻá ne talangofua ʻi he tuʻunga kotoa pē naʻá ne fehangahangai mo iá.​—Sione 8:​29; 10:16.

Ko e “Koloaʻaki ʻa e Ngaahi Meʻa Loloto ʻa e ʻOtuá” ʻa e kaveinga ʻa Wallace Liverance, ko e failēsisita ʻo e Akoʻanga Kiliatí. ʻOku tuʻo lahi ʻa e lea ʻi he ngaahi Konga Tohitapú fekauʻaki mo e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻo fakatatau ki he ngaahi koloa, ngaahi makakoloa mahuʻinga, ngaahi mētale mahuʻinga, pea mo e ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku māʻolunga honau mahuʻingá pea ʻoku fai ʻa e kumi ki ai. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Palovepi 2:​1-5 ʻo pehē ke maʻu ʻa e “ʻiloʻi ʻo e ʻOtua,” kuo pau ke tau kumi ki ai ʻo hangē ki ha “koloa fufu.” Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe he tokotaha malangá ʻa e kau akó ke nau hanganaki keli ki he ngaahi meʻa loloto ʻa e ʻOtuá ʻi heʻenau ngāue ʻi honau ngaahi vāhenga-ngāue foʻoú. Naʻe fakaʻuhinga ʻa Tokoua Liverance: “ʻOku ʻaonga ʻa e meʻá ni, he ʻokú ne langa hake ʻa e tui mo e falala kia Sihová pea te ne fakaivimālohiʻi ʻa hoʻo fakapapau ke pipiki ki ho vāhenga-ngāué. Te ne tokoniʻi koe ke ke lea fakataha mo e tuipau pea ke hoko ko ha faiako ola lelei ange ʻi hoʻo fakamatalaʻi ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he niʻihi kehé.”

ʻI hono ngāueʻaki ha fokotuʻutuʻu fakaelokiakó, naʻe fakamanatu ʻe ha faiako ʻe taha ʻo e Akoʻanga Kiliatí ʻa e founga ʻo hono tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa e ngāue fakamalanga ʻa e kau akó ʻi he ngaahi māhina ʻe nima kuohilí. Naʻe fakahaaʻi ʻe Lawrence Bowen ʻa e ngaahi lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻi he Ngāue 20:20 ʻo fekauʻaki mo ʻene ngāue fakafaifekau ki he kakai ʻi ʻEfesoó, ʻo fakamamafaʻi ʻa hono ngāueʻaongaʻaki ʻe Paula ʻa e faingamālie kotoa pē ke ne fai ha fakamoʻoní. Ko e ngaahi meʻa naʻe hokosia ʻe he kau akó ʻokú ne fakatātaaʻi, hangē ko e ʻapositolo ko Paulá, ko e faʻahinga ko ia kuo ueʻi ʻe he ʻofa ki he ʻOtuá mo e kaungāʻapí ʻi hotau taimí ʻoku ʻikai ʻaupito te nau holomui mei hono leaʻaki ʻa e moʻoní pea ʻi hono tuku ʻa e mālohi ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá ke ngāue ʻi he niʻihi kehé. ʻOku iku ʻa e meʻá ni ki he tāpuaki lahi ʻa Sihová.

Lea ʻa e Ngaahi Leʻo ʻo e Taukeí

Lolotonga ʻenau teemi fakaeakó, naʻe tautefito ʻa e maʻu ʻaonga ʻa e kau ako ʻi he kalasi Kiliati ko ení ʻi he malava ke nau feohi mo e kau mēmipa ʻo e Kōmiti Vaʻá mei he ngaahi fonua ʻe 23, ʻa ia naʻa nau toe ʻi he Senitā Fakaeako ʻi Patterson ki ha ako makehe. Ko Leon Weaver mo Merton Campbell ʻo e Potungāue Ngāué naʻá na fai ha ngaahi fakaʻekeʻeke ʻo e kau mēmipa ʻo e Kōmiti Vaʻa kehekehe, ʻa ia ko e niʻihi ai naʻa nau maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻi Kiliati. Naʻe fakafiemālie ki he kau akó mo honau ngaahi fāmilí pea mo e ngaahi kaungāmeʻá ke fanongo ki he kau misinale taukei ko ení.

Ko e faleʻi ki he kalasi maʻu tohi fakamoʻoni akó ke tokoniʻi kinautolu ke nau feʻunuʻaki ki honau ngaahi vāhenga-ngāue mulí naʻe kau ai ʻa e ngaahi fakamatala hangē ko ení: “Fakakaukau pau. Kapau te ke hokosia ha meʻa ʻa ia ʻoku mātuʻaki ngalikehe kiate koe pe ʻoku ʻikai lava ke ke mahinoʻi, ʻoua ʻe foʻi. Falala kia Sihova”; “ako ke fiefia ʻi he meʻa ʻoku ala maʻú, pea falala ʻe tokonaki mai ʻe Sihova kiate koe ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻu ʻi he moʻuí.” Naʻe fakahangataha ʻa e ngaahi fakamatala kehe ki hono tokoniʻi ʻa e kau akó ke tauhi maʻu ʻenau fiefiá ʻi honau vāhenga-ngāué. Ko ha ngaahi fakamatala siʻi naʻe pehē: “ʻOua ʻe fakahoa ʻa e vāhenga-ngāue ʻoku vaheʻi koe ki aí ki he feituʻu naʻá ke haʻu mei aí”; “ako ʻa e lea fakalotofonuá pea lea totonu ʻaki ia koeʻuhi ke lava ke ke fetuʻutaki mo e kakaí”; “ako ʻa e ngaahi anga fakafonua mo e tōʻonga fakafonua ʻa e kakaí, he ʻe tokoniʻi koe ʻe he meʻá ni ke ke pipiki ai ki ho vāhenga-ngāué.” Ko e ngaahi fakamatalá ni naʻe fakalototoʻa lahi ia ki he kau misinale foʻoú.

Hoko atu ʻi he ngaahi fakaʻekeʻeké, ko David Splane, ko ha misinale pea ko ha tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako ki muʻa ʻo e kalasi hono 42 ʻo Kiliatí ʻa ia ʻoku ngāue he taimí ni ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pule ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻá ne fakahoko ʻa e malanga tefito takatakai ʻi he kaveinga fakatupu fakakaukau ko e “Kau Ako pe Kau Maʻu Tohi Fakamoʻoni Ako—Ko Fē?” Naʻá ne ʻeke ki he kalasi maʻu tohi fakamoʻoni akó: “ʻE anga-fēfē haʻamou fakakaukau kiate kimoutolu ʻi hoʻomou ʻalu ki homou vāhenga-ngāue fakamisinalé? Ko ha kau maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻo fekauʻaki mo e ngāue fakamisinalé pe ko e kau ako ʻoku kei toe ʻa e meʻa lahi ke nau ako?” Naʻe fakahaaʻi ʻe Tokoua Splane ko e tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako potó ʻokú ne fakakaukau kiate ia tonu ko ha tokotaha ako. ʻOku totonu ki he kau misinalé ke nau maʻu ʻa e fakakaukau ko e tokotaha kotoa pē te nau fetaulaki mo ia ʻi honau vāhenga-ngāue fakamisinalé ʻokú ne maʻu ʻa e malava ki hono akoʻi ange ha meʻa kiate kinautolu. (Filipai 2:3) Naʻe fakalototoʻaʻi ʻa e kau akó ke nau feohi vāofi mo honau kaungā misinalé, ko e ʻōfisi vaʻá, pea mo e fakatahaʻanga fakalotofonuá. “Kuo mou lava ʻi hoʻomou ngaahi sivi fakaʻosí, ka kuo ʻikai tuku ai ʻa hoʻomou hoko ko e kau akó. ʻAi ke mahino ki he tokotaha kotoa ʻokú ke ʻi aí ke ako,” ko e fakaʻaiʻai ia ʻa Tokoua Splane.

Hili ʻa e malanga ko ení, naʻe maʻu ʻe he kau akó honau ngaahi tipilomá, pea naʻe fanongonongo ʻa honau ngaahi vāhenga-ngāué ki he kau fanongó. Ko ha mōmeniti fakaueʻiloto moʻoni ki he kau ako maʻu tohi fakamoʻoni akó ʻa e hoko atu ha fakafofonga ʻo e kalasí ʻo lau ha fakapapau ʻa ia ʻoku lau ai ʻo fekauʻaki mo e fakapapau ʻa e kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ke fakaʻatā ʻa e meʻa kuo nau ako mei he Folofola ʻa e ʻOtuá ke ne ueʻi kinautolu ki he ngaahi ngāue lahi ange ʻo e ngāue toputapú.

ʻOku ʻikai ha veiveiua ʻa e loto-tatau ʻa e kau fanongo kotoa naʻa nau maʻu iá ko e akonaki naʻe maʻú naʻá ne fakaivia ʻa e fakapapau ʻa e kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ke fakahāhā ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá mo e kaungāʻapí. Naʻá ne toe ʻai kinautolu ke nau fakapapauʻi lahi ange ʻi ha toe taimi ke tokoniʻi fakalaumālie ʻa e kakai ʻi honau vāhenga-ngāue fakamisinalé.

[Puha ʻi he peesi 25]

TOKOLAHI ʻO E KALASÍ

Fika ʻo e ngaahi fonua naʻe fakafofongaʻí: 10

Fika ʻo e ngaahi fonua naʻe vaheʻi ki aí: 20

Fika ʻo e kau akó: 48

ʻAvalisi ʻo e taʻumotuʻá: 33.7

ʻAvalisi ʻo e ngaahi taʻu ʻi he moʻoní: 16.2

ʻAvalisi ʻo e ngaahi taʻu ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató: 12.5

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Kalasi Maʻu Tohi Fakamoʻoni Ako Hono 109 ʻo e Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ko Kiliatí

ʻI he lisi ʻi laló, ko e ngaahi ʻotú ʻoku fakafika ia mei muʻa ki mui, pea ko e ngaahi hingoá ʻoku fakahokohoko ia mei he toʻohemá ki he toʻomataʻú ʻi he ʻotu taki taha.

(1) Collins, E.; Miles, L.; Alvarado, A.; Lake, J. (2) Van Dusen, L.; Biharie, A.; Heikkinen, H.; Koós, S.; Smith, H. (3) Ashford, J.; Ashford, C.; Boor, C.; Richard, L.; Wilburn, D.; Lake, J. (4) Chichii, K.; Chichii, H.; Ramirez, M.; Baumann, D.; Becker, G.; Biharie, S.; Ramirez, A. (5) Van Dusen, W.; Lemâtre, H.; Pisko, J.; Cutts, L.; Russell, H.; Johnson, R. (6) Becker, F.; Baumann, D.; Johnson, K.; Pifer, A.; Madsen, C.; Lemâtre, J.; Heikkinen, P. (7) Smith, R.; Russell, J.; Collins, A.; Pisko, D.; Wilburn, R.; Koós, G. (8) Cutts, B.; Boor, J.; Madsen, N.; Pifer, S.; Richard, E.; Miles, B.; Alvarado, R.