Skip to content

Skip to table of contents

Naʻá Ma Nofo Maʻu ʻi Homa Vāhenga-Ngāué

Naʻá Ma Nofo Maʻu ʻi Homa Vāhenga-Ngāué

Talanoa ki he Moʻuí

Naʻá Ma Nofo Maʻu ʻi Homa Vāhenga-Ngāué

FAKAMATALA FAI ʻE HERMANN BRUDER

Naʻe faingofua ʻa ʻeku filí: ko e ngāue taʻu ʻe nima ʻi he Kau Tau Muli Falaniseé pe ko e fehangahangai mo e nofo ʻi ha pilīsone Moloko. Tuku ke u fakamatala ki he founga ʻo ʻeku hoko ki he tuʻunga faingataʻa ko ení.

NAʻE fāʻeleʻi au ʻi Oppenau, Siamane, ʻi he 1911, ʻi he taʻu pē ʻe tolu ki muʻa pea mapuna hake ʻa e Tau I ʻa Māmaní. Ko ʻeku ongo mātuʻá ko Joseph mo Frida Bruder, naʻe toko 17 ʻa hona ngaahi fohá mo e ʻofefiné. Ko ʻena tama au hono 13.

Ko ʻeku ʻuluaki ngaahi manatú ko hono siofi ha ifi fakakautau naʻe laka hifo ʻi he hala lahi ʻo homau koló. ʻI he tohoakiʻi ʻe he fasi laka longomoʻuí, naʻá ku muimui ai he kau ifí ki he tauʻanga lēlué ʻou aʻu taimi tonu atu ai ke sio ki he Tangataʻeikí mo e kau tangata kehe naʻa nau tui teunga fakakautau, ʻoku nau heka ki he lēlué. ʻI he mavahe ʻa e lēlué, naʻe tangi ʻa e kakai fefine ʻe niʻihi ʻi he peletifōmú. Taimi nounou mei ai, naʻe fai ai ʻe heʻemau pātelé ha malanga lōloa ʻi fale lotu ʻo lau mai ai ʻa e hingoa ʻo e kau tangata ʻe toko fā ʻa ia ne nau mate ʻi hono maluʻi ʻa e fonua tupuʻangá. “ʻOku nau ʻi hēvani he taimí ni,” ko ʻene fakamatalá ia. Naʻe pongia ai ha fefine naʻe tuʻu ʻo ofi mai kiate au.

Naʻe maʻu ʻe he Tangataʻeikí ʻa e mofi taifotí lolotonga ʻene ngāue ʻi he malaʻe tau Lūsiá. Naʻá ne aʻu mai ki ʻapi kuó ne ʻi ha tuʻunga vaivai ʻaupito pea taimi siʻi pē naʻe ʻave ia ki he falemahaki fakakoló. “ʻAlu ki he kiʻi fale lotu ʻi he veʻe faʻitoká ʻo lau tuʻo 50 ai e Lotu ʻa e ʻEikí pea lotu tuʻo 50 ai kia Mele,” ko e faleʻi ia ʻa e pātelé. “Pea ʻe sai leva ai hoʻo tamaí.” Naʻá ku muimui ʻi heʻene faleʻí, ka naʻe mate ʻa e Tangataʻeikí ʻi he ʻaho hoko maí. Naʻa mo ha kiʻi tamasiʻi, ko e taú ko ha meʻa mātuʻaki fakamamahi ia ne hokosia.

Founga ʻo ʻEku Maʻu ʻa e Moʻoní

Naʻe faingataʻa ke maʻu ha ngāue ʻi Siamane ʻi he vahaʻa taimi ʻo e taú. Kae kehe, hili ʻeku nofo mei he akó ʻi he 1928, naʻe lava ai ʻou maʻu ha ngāue ko ha tokotaha tauhi ngoue ʻi Basel, Suisalani.

ʻI he hangē ko e Tangataʻeikí, ko ha tokotaha Katolika faitōnunga au. Ko ʻeku taumuʻá ke ngāue ko ha mōnike Capuchin ʻi ʻInitia. ʻI he taimi naʻe fanongo ai ʻa hoku tokoua ko Richard, ʻa ia naʻe hoko ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová he taimi ko iá fekauʻaki mo e ngaahi palani ko ení, naʻá ne fai ai ha fononga makehe ki Suisalani ʻo feinga ke fakalotoʻi au ke tuku. Naʻá ne fakatokanga mai kiate au fekauʻaki mo e fakatuʻutāmaki ʻo e falala ki he tangatá, tautefito ki he kau faifekaú, pea fakalototoʻaʻi au ke lau ʻa e Tohitapú pea falala ki ai pē taha. Neongo ʻa e ongoʻi veiveiuá, naʻá ku ʻomai ha Fuakava Foʻou ʻo kamata ke lau. Naʻe kamata māmālie ai ke mahino kiate au ko e lahi ʻo ʻeku ngaahi tuí naʻe ʻikai ke fehoanaki ia mo e ngaahi akonaki ʻa e Tohitapú.

ʻI he Sāpate ʻe taha ʻi he 1933, lolotonga ʻeku ʻi he ʻapi ʻo Richard ʻi Siamané, naʻá ne fakafeʻiloaki ai au ki ha ongo meʻa mali ʻa ia ko e ongo Fakamoʻoni ʻa Sihova. ʻI heʻena ʻilo naʻá ku lau ʻa e Tohitapú, naʻá na ʻomai kiate au ha tatau ʻo ha kiʻi tohi naʻe fakakaveinga ko e The Crisis. * Naʻe toki tuku ʻeku lau ʻa e kiʻi tohí ʻi heʻene meimei tuʻuapoó. Naʻá ku tuipau kuó u maʻu ʻa e moʻoní!

Ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Basel naʻa nau ʻomai kiate au ha ongo voliume ʻo e Studies in the Scriptures* fakataha mo e ngaahi makasini mo e ʻū tohi kehe. ʻI he maongo kiate au ʻa e meʻa naʻá ku laú, naʻá ku fetuʻutaki ai ki he pātele ʻi he feituʻú ʻo kole ange ke tāmateʻi hoku hingoá mei he tohi lēsisita ʻa e siasí. Naʻe hoko ai ʻa e pātelé ʻo ʻita lahi pea fakatokanga mai ʻoku ou ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻi he mole ʻa ʻeku tuí. Ko hono moʻoní, naʻe ʻikai ʻaupito ke mole ʻa ʻeku tuí. Ko e ʻuluaki taimi ia ʻi heʻeku moʻuí, naʻá ku kamata ai ke fakatupulekina ʻa e tui moʻoní.

Ko e fanga tokoua ʻi Basel naʻa nau palani ha fononga fakamalanga ʻo fakalaka atu ʻi he kauʻāfonuá ki Falanisē ʻi he fakaʻosinga ʻo e uike ko iá. Ko e taha ʻo e fanga tokouá naʻá ne fakamatalaʻi kiate au ʻi he anga-ʻofa naʻe ʻikai ke fakaafeʻi aú koeʻuhi ko ʻeku toki kamata pē ia ke feohi mo e fakatahaʻangá. ʻI he ʻikai loto-siʻí, naʻá ku fakahaaʻi ai ʻa ʻeku holi mālohi ke kamata malangá. Hili ʻa e fetalanoaʻaki mo ha tokotaha mātuʻa ʻe taha, naʻá ne vaheʻi mai ai ha feituʻu ngāue ʻi Suisalani. Pongipongia ʻi he Sāpaté, naʻá ku ʻalu ai heʻeku pasikalá ki ha kiʻi kolo ofi ki Basel, mo e tohi ʻe 4, makasini ʻe 28 mo e polosiua ʻe 20 ʻi heʻeku kato malangá. Ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻi he koló naʻa nau ʻi fale lotu ʻi heʻeku aʻu atu ki aí. Naʻa mo ia, ʻi he hoko ʻa e 11 naʻe ʻosiʻosingamālie ʻeku kato malangá.

ʻI heʻeku tala ange ki he fanga tokouá naʻá ku loto ke papitaisó, naʻa nau talanoa fakamātoato mo au ʻo ʻeke huhū mai ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e moʻoní. Naʻe maongo kiate au ʻenau faivelenga mo e mateaki kia Sihova mo ʻene kautahá. Koeʻuhi ko e faʻahitaʻu momokó ia, naʻe papitaiso au ʻe ha tokoua ʻi ha topu kaukau ʻi ha ʻapi ʻo ha mātuʻa. ʻOku ou manatuʻi ʻeku ongoʻi ha fiefia taʻealafakamatalaʻi mo ha mālohi lahi ʻi loto. Naʻe hoko ia ʻi he 1934.

Ngāue ʻi he Faama Puleʻangá

ʻI he 1936, naʻá ku fanongo ai kuo fakatau ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ha konga kelekele ʻi Suisalani. Naʻá ku tuʻuaki ki ai ʻa ʻeku ngāue tauhi ngoué. ʻI heʻeku fiefiá, naʻe fakaafeʻi au ke ngāue ʻi he Faama Puleʻangá ʻi Steffisburg, ko e kilomita nai ʻe 30 mei Bern. ʻI heʻene malavá pē naʻá ku tokoni foki ai ki he niʻihi kehé ʻi heʻenau ngāue ʻi he fāmá. Naʻe akoʻi mai ʻi Pēteli kiate au ʻa e mahuʻinga ʻo hono maʻu ha laumālie fāitahá.

Ko ha meʻa mahuʻinga ʻi hoku ngaahi taʻu ʻi Pētelí ko e ʻaʻahi ʻa Tokoua Rutherford ki he fāmá ʻi he 1936. ʻI heʻene sio ki he fōlalahi ʻo ʻemau tematá pea mo e moʻui lelei ʻa e ngoué, naʻá ne malimali ʻi hono fakahaaʻi ʻa ʻene fiemālié. Ko ha tokoua ʻofeina moʻoni ia!

ʻI heʻeku ngāue ʻi he fāmá ʻi ha taʻu laka hake pē ʻi he taʻu ʻe tolú, naʻe lau ai ha tohi mei he ʻuluʻi ʻapitanga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi he ʻIunaite Seteté ʻi he kai pongipongí. Naʻe fakamamafaʻi ʻi he tohí ʻa e fakavavevave ʻo e ngāue fakamalangá pea fakaaʻu mai ai ʻa e fakaafe ki ha faʻahinga pē ʻoku fakaʻamu ke ngāue ki muli ko ha kau tāimuʻa. ʻI he ʻikai ha toumouá, naʻá ku pole ki ai. Naʻe aʻu mai hoku vāhenga-ngāué ʻi Mē 1939​—ko Pelēsila!

ʻI he taimi ko iá, naʻá ku maʻu fakataha ai ʻi he Fakatahaʻanga Thun, ofi ki he Faama Puleʻangá. ʻI he ngaahi Sāpaté, naʻe ʻalu ai ha kulupu ʻo kimautolu ke malanga ʻi he ʻOtu Moʻungá, ko ha heka pasikala houa ʻe ua ia mei Thun. Ko Margaritha Steiner ko e taha ia ʻi he kulupú. Naʻe hoko fakafokifā mai ha fakakaukau kiate au: ʻIkai naʻe fekauʻi atu ʻe Sīsū ʻene kau ākongá ʻo tautau toko ua? ʻI heʻeku fakahā fakataʻetaʻetokanga ange kia Margaritha kuo vaheʻi au ki Pelēsilá, naʻá ne fakahaaʻi ai ʻa ʻene holi tonu ke ngāue ʻi he feituʻu naʻe lahi ange ai ʻa e fiemaʻú. Naʻá ma mali ʻi Siulai 31, 1939.

Ko ha Tuʻu Taʻeʻamanekina

Naʻá ma folau mei Le Havre, Falanisē, ʻi he ngataʻanga ʻo ʻAokosi 1939, ko e fakataumuʻa ki Santos, Pelēsila. Naʻe fonu kotoa ʻa e ngaahi loki tautau toko uá, ko ia ai naʻe pau ke ma folau ʻi he loki kehekehe. Lolotonga ʻa e folaú, naʻe aʻu mai ai ʻa e ongoongo kuo tala tau ʻa Pilitānia Lahi mo Falanisē ki Siamane. Naʻe tali ki ai ha kulupu ʻo e kau pāsese Siamane ʻe toko 30 ʻaki ʻenau hivaʻi ʻa e fasi fakafonua ʻa Siamané. Naʻe fakahohaʻasi ʻe he meʻá ni ʻa e kapitení ʻo ne liliu ai ʻa hono halangá ʻo toho ia ʻi Safi, Moloko. Ko e kau pāsese naʻa nau maʻu ʻa e pepa folau Siamané naʻe tuku mai ai ʻa e miniti ʻe nima ke nau hifo ki ʻuta. Naʻá ma kau ai.

Naʻe tauhi ai kimautolu ʻi ha ʻaho ʻe taha ʻi he ʻapi polisí pea fakafonu ai ʻi ha motuʻi pasi fengataliaki ʻo ʻave ki ha pilīsone ʻi Marrakech, ko e kilomita nai ʻe 140 hono mamaʻó. Naʻe hoko atu ai ʻa e ngaahi ʻaho faingataʻa. Naʻe fuʻu tokolahi mo fakapoʻuli homau fanga kiʻi loki pilīsoné. Ko e fale mālōlō fakatokolahí​—ko ha foʻi luo he falikí—naʻe poloka maʻu pē ia. Ko kimautolu taki taha naʻa mau maʻu ha ngeʻesi tangai likoliko ke mohe ai, pea ʻi he poʻulí, naʻe ngau ai ʻe he fanga kumaá homau ʻateʻivaʻé. Naʻe tufa tuʻo ua mai ʻa e meʻakaí he ʻaho ʻi ha ngeʻesi kapa ʻumeʻumea.

Naʻe fakamatalaʻi mai ʻe ha ʻōfisa fakakautau ʻe tukuange au kapau te u loto ke ngāue ʻi ha taimi ko e taʻu ʻe nima ʻi he Kau Tau Muli Falaniseé. Ko ʻeku fakafisí naʻá ku iku ai ki hono maʻu ha houa ʻe 24 ʻi he tuʻunga ʻe lava ke fakamatalaʻi ko ha tuʻunga fakalilifu moʻoni. Ko e lahi taha ʻo e taimi ko ení, naʻá ku fakamoleki ia ʻi he lotu.

Hili ha ʻaho ʻe valu, naʻe fakaʻatā ai au ʻe he kau maʻu mafai ʻo e pilīsoné ke u toe sio kia Margaritha. Naʻá ne tutue fakaʻulia, pea naʻá ne tangi ʻo taʻealamapuleʻi. Naʻá ku fai ʻa ʻeku lelei tahá ke fakalotolahiʻi ia. Naʻe fakaʻekeʻeke kimaua pea ʻave ʻi ha lēlue ki Casablanca, ʻa ia naʻe tukuange ai ʻa Margaritha. Naʻe ʻave ai au ki ha kemi fakapōpula ʻi Port Lyautey (ko Kenitra ia he taimí ni), ko e kilomita nai ʻe 180 ʻa hono mamaʻó. Naʻe faleʻi ʻe he konisela Suisalaní ʻa Margaritha ke ne foki ki Suisalani, ka naʻá ne fakafisi ʻi he mateaki ke mavahe ʻo ʻikai ʻalu mo au. Lolotonga ʻa e māhina ʻe ua naʻá ku nofo ai ʻi Port Lyautey, naʻá ne fononga fakaʻaho mai ai mei Casablanca ke ʻaʻahi kiate au mo ʻomai meʻakai.

ʻI ha taʻu ʻe taha ki muʻa ai, naʻe tukuange ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ha tohi naʻe fakakaveinga ko e Kreuzzug gegen das Christentum (Kaluseti ke Fakafepakiʻi ʻa e Lotu Faka-Kalisitiané) ke tohoakiʻi ʻaki ʻa e tokanga ʻa e puleʻangá ki he ʻikai kau ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻi he founga-pule faka-Nasí. Lolotonga ʻeku ʻi he kemi fakapōpulá, naʻe tohi ai ʻa e ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Bern ki he kau maʻu mafai Falaniseé, ʻo ʻave ai ha tatau ʻo e tohí ʻi ha feinga ke fakamoʻoniʻi naʻe ʻikai ko e ongo Nasi kimaua. Naʻe toe fai ʻe Margaritha ha ngāue ʻoku taau ke fakaongoongoleleiʻi ʻi he ʻaʻahi ki he kau ʻōfisa fakapuleʻangá ʻo feinga ke fakatuipauʻi kia kinautolu ʻa ʻema tonuhiá. Faifai atu pē, ʻi he ngataʻanga ʻo e 1939, naʻá ma maʻu ai ʻa e ngofua ke mavahe mei Moloko.

ʻI he hili pē ʻema heka ke folau ki Pelēsilá naʻá ma toe ʻiloʻi ai naʻe ʻohofi ʻe he ngaahi vaka uku Siamané ʻa e ngaahi halanga vaka ʻi he ʻAtalanitikí pea ko e tāketi tefitó kimautolu. Neongo ko ha vaka uta koloa, ko homau vaká, ʻa e Jamaique, naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi meʻafana naʻe fokotuʻu ʻi he taumuʻá mo e taumulí. Lolotonga ʻa e ʻahó, naʻe tauhi ai ʻe he kapitení ha halanga pikopiko pea fana pulukōkō hokohoko. ʻI he poʻulí naʻa mau tāmate maama ai ke kalofi ʻo hano ʻiloʻi ʻe he kau Siamané. He fiefia ē ko kimaua he faifai peá ma aʻu ki he taulanga ʻo Santos, Pelēsilá, ʻi Fepueli 6, 1940, ko e laka hake ia he māhina ʻe nima mei heʻema mavahe mei ʻIulopé!

Foki ki Pilīsone

Ko homa ʻuluaki vāhenga-ngāue fakamalangá ko Monitenikolo, ko ha kolo ʻi he vahefonua Pelēsila fakatonga ko Rio Grande do Sul. ʻOku hā mahino ne fakahā ki he kau maʻu mafai ʻo e siasí ʻa ʻema tūʻutá. Hili ʻema malanga ʻi ha houa pē ʻe ua, naʻe puke kimaua ʻe he kau polisí ʻo faʻao ʻema tānekinga ʻo e ngaahi peleti kalamafoni naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi malanga faka-Tohitapú, ko ʻema ʻū tohí kotoa, pea naʻa mo e ongo kato malanga kiliʻi kāmeli naʻá ma fakatau mai ʻi Molokó. Naʻe tatali mai kia kimaua ʻi he ʻapi polisí ha pātele mo ha faifekau lea faka-Siamane. Naʻá na fanongo lolotonga ia hono tā ʻe he pule polisí ʻa e taha ʻo e ngaahi malanga ʻa Tokoua Rutherford ʻi heʻema kalamafoní, ʻa ia naʻá ne toe faʻao foki mo ia. Naʻe ʻikai moʻoni ke toe afe ʻa e malanga ʻa Tokoua Rutherford! ʻI heʻene aʻu ki he konga naʻe lave ai ki he Vatikanó, naʻe kula mumū ʻa e pātelé ʻo ne hū fakavave ki tuʻa.

ʻI he kole ʻa e pīsope ʻo Santa Maria, naʻe ʻave ai kimaua ʻe he polisí ki Pôrto Alegre, ko e kolomuʻa ʻo e vahefonuá. Naʻe tukuange vave ai ʻa Margaritha pea naʻá ne kumi ki he tokoni ʻa e ngāueʻanga konisela Suisalaní. Naʻe fokotuʻu ange ʻe he koniselá ke ne foki ki Suisalani. Naʻá ne toe fakafisi ai pē ke liʻaki au. Kuo hoko maʻu pē ʻa Margaritha ko ha kaumeʻa mateaki moʻoni. ʻI ha ʻaho ʻe 30 ki mui ai naʻe fakaʻekeʻeke ai au pea tukuange. Naʻe ʻomai ʻe he kau polisí kia kimaua ha fili: ko e mavahe mei he fonuá ʻi loto ʻi he ʻaho ʻe hongofulu pe “ko e utu ʻa e ngaahi nunuʻá.” ʻI he fokotuʻu ʻa e ʻuluʻi ʻapitangá, naʻá ma mavahe ai ki Rio De Janeiro.

“Kātaki ʻo Lau ʻa e Kaati ko Ení”

Neongo ʻa e fakafeʻiloaki kovi ko eni ki he malaʻe ngāue Pelēsilá, he fiefia moʻoni ē ko kimaua! He ko ē, naʻá ma moʻui, naʻe toe fonu ʻema kató ʻi he ngaahi tohí, pea naʻá ma maʻu ʻa Rio de Janeiro kotoa ke malanga ki ai. Ka ʻe anga-fēfē haʻama malanga ʻi he fakangatangata ʻo ʻema ʻilo ki he lea faka-Potukalí? Fakafou ʻi ha kaati fakamoʻoni. “Por favor, leia este cartão” (“Kātaki ʻo lau ʻa e kaati ko ení”) ʻa e ʻuluaki kupuʻi lea faka-Potukali naʻá ma ako ke ngāueʻaki ʻi he ngāue fakamalangá. Pea ko ha lavameʻa moʻoni ē ka ko e kātí! ʻI ha māhina pē ʻe taha, naʻá ma tufaki ai ha tohi laka hake he 1,000. Ko e tokolahi naʻa nau tali ʻa ʻema ʻū tohi faka-Tohitapú naʻa nau maʻu ki mui ʻa e moʻoní. Ke lea moʻoni, naʻe fai ʻe heʻema ʻū tohí ha fakamoʻoni ola lelei lahi ange ʻi he meʻa ko ia naʻe lava ke ma faí. Naʻe ʻai ʻe he meʻá ni ke maongo kiate au ʻa e mahuʻinga ʻo hono tuku ʻetau ʻū tohí ki he faʻahinga mahuʻingaʻiá.

ʻI he taimi ko iá ko Rio de Janeiro ʻa e kolomuʻa ʻo Pelēsilá, pea ko ʻema pōpoakí naʻe talitali lelei ia tautefito ʻi he ngaahi fale fakapuleʻangá. Naʻá ku maʻu ai ʻa e monū ke faifakamoʻoni tonu ki he minisitā paʻangá pea mo e minisitā fakakautaú. ʻI he ongo taimi ko ení, naʻá ku sio ai ki he fakamoʻoni māʻalaʻala ʻo e ngāue ʻa e laumālie ʻo Sihová.

ʻI he taimi ʻe taha, lolotonga ʻa e malanga ʻi ha malaʻe fakakolo ʻi he uhouhonga ʻo Rio, naʻá ku hū ai ki he Fale ʻo e Fakamaau Totonú. ʻI ha tuʻunga, naʻá ku ʻi ha loki ai ʻa ia naʻe nofo takai ai ha kau tangata teunga ʻuli, ʻi he lotolotonga ʻo e meʻa naʻe hā ngali ko ha ouau putu. Naʻá ku fakaofiofi atu ai ki ha tangata ne hā makehe ʻo ʻoange kiate ia ʻa ʻeku kaati fakamoʻoní. Naʻe ʻikai ko ha putu ia. Ko hono moʻoní, naʻá ku fakahohaʻasi ha keisi hopo, pea naʻá ku talanoá ki he fakamāú. ʻI heʻene katá, naʻá ne fakaʻilonga ki he kau leʻó ke ʻoua te nau fai ha meʻa. Naʻá ne tali ʻi he anga-ʻofa ha tatau ʻo e tohi Children * pea ʻomai ha meʻaʻofa. ʻI heʻeku hū ki tuʻá, naʻe tuhu ai ʻa e taha ʻo e kau leʻó ki ha fakatokanga ne hā mahino he matapaá: Proibida a entrada de pessoas estranhas (Tapu Hū Noa).

Ko e toe malaʻe ola lelei ʻe taha ko e taulangá. ʻI he taimi ʻe taha, naʻá ku fetaulaki ai mo ha seila ʻa ia naʻá ne tali ʻa e ʻū tohí ki muʻa ke foki ki tahí. Ki mui ai, naʻá ma fetaulaki mo ia ʻi ha ʻasemipilī. Naʻe maʻu kotoa ʻe hono fāmilí ʻa e moʻoní, pea ko ia tonu naʻá ne fai ha fakalakalaka lelei. Ne ʻai ʻe he meʻa ko iá kimaua ke ma fiefia lahi.

Kae kehe, naʻe ʻikai ke lele lelei ʻa e meʻa kotoa pē. Ne ʻosi ʻema visa māhina ʻe onó, pea naʻá ma fehangahangai ai mo e fakatuʻotuʻa atu ke fakafoki ki homa fonuá. Hili ʻa e tohi ki he ʻuluʻi ʻapitangá fekauʻaki mo homa tuʻungá, naʻá ma maʻu ai ha tohi anga-ʻofa meia Tokoua Rutherford, ʻi heʻene fakalotolahiʻi kimaua ke ma kītaki, peá ne fokotuʻu mai ai ʻa e founga ke ma hokohoko atu aí. Ko ʻema holí ke nofo ʻi Pelēsila, pea ʻi he tokoni ʻa ha loea, naʻe faifai pē ʻo ma maʻu ha visa tuʻumaʻu ʻi he 1945.

Ko ha Vāhenga-Ngāue Lōloa

Kae kehe, ki muʻa aí, naʻe fāʻeleʻi ai ʻa homa foha ko Jonathan ʻi he 1941, ko Ruth ʻi he 1943 mo Esther ʻi he 1945. Ke tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa homa fāmili ne tupulakí, naʻe pau ai ke u ngāue fakamāmani. Naʻe hokohoko atu ʻa Margaritha ʻi he ngāue fakamalanga taimi-kakató ʻo aʻu ki hono fāʻeleʻi ʻema leka hono tolú.

Mei he kamatá, naʻa mau ngāue fakataha ko ha fāmili ʻi he ngāue fakamalangá ʻi he ngaahi malaʻe fakakoló, ʻi he ngaahi tauʻanga lēlué, ʻi he halá pea ʻi he ngaahi feituʻu pisinisí. ʻI he ngaahi pō Tokonakí, naʻa mau tufa fakataha ai ʻa e Taua Leʻo mo e ʻĀ Hake!, pea ko e ngaahi taimi tefito ia ʻo e fiefia.

ʻI ʻapí, naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi ngāue fakaʻaho ʻa e kiʻi tama taki taha ke ne fai. Ko Jonathan naʻe pau ke ne fakamaʻa ʻa e sitoú mo e peitó. Naʻe fakamaʻa ʻe he ongo tamaiki fefiné ʻa e ʻaisí, tafi ʻa e ʻapí pea fakangingila homau suú. Naʻe tokoniʻi heni kinautolu ke nau ako ke fokotuʻutuʻu maau pea ke maʻu ʻa e ʻatamai fakapotopotó. ʻI he ʻahó ni, ko ʻema fānaú ko e tamaiki ngāue mālohi ʻa ia ʻoku nau tokangaʻi lelei honau ngaahi ʻapí mo ʻenau ʻū meʻá, ʻo ʻai ai ʻa Margaritha mo au ke ma fiefia ʻaupito.

Naʻá ma toe ʻamanekina ʻa e fānaú ke nau ʻulungaanga lelei ʻi he ngaahi fakatahá. Ki muʻa ke kamata ʻa e polokalamá, naʻa nau inu ha ipu vai pea ʻalu ki he fale mālōloó. Lolotonga ʻa e fakatahá, naʻe tangutu ʻa Jonathan ʻi hoku toʻohemá, ko Ruth ʻi hoku toʻomataʻú, hoko mai ai ʻa Margaritha, pea ko Esther ʻi hono toʻomataʻú. Naʻe tokoniʻi ʻe he meʻá ni kinautolu ke nau tokanga pea maʻu ʻa e meʻakai fakalaumālié mei ha taʻu siʻi.

Kuo tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻema ngaahi feingá. Ko e kotoa ʻo ʻema fānaú ʻoku hokohoko atu ʻenau tauhi faitōnunga kia Sihová pea kau fiefia ʻi he ngāue fakamalangá. ʻOku lolotonga ngāue ʻa Jonathan ko ha mātuʻa ʻi he Fakatahaʻanga Novo Méier, ʻi Rio de Janeiro.

ʻI he aʻu mai ki he 1970, ne ʻosi mali kotoa ai ʻema fānaú pea nau mavahe mei ʻapi, ko ia ai, naʻá ku fili mo Margaritha ke hiki ʻo ngāue ʻi he feituʻu naʻe lahi ange ai ʻa e fiemaʻú. Naʻá ma ʻuluaki afe ʻi Poços de Caldas, ʻi he Vahefonua Minas Gerais, ʻa ia ʻi he taimi ko iá naʻe ʻi ai ha kiʻi kulupu ko e kau malanga ʻe toko 19 ʻo e Puleʻangá. Naʻá ku loto-mamahi ʻi heʻeku fuofua sio ki honau feituʻu faiʻanga fakatahá—ko ha loki ʻi ha lalo fale ʻo ʻikai ha ngaahi matapā sioʻata pea naʻe fiemaʻu lahi ke fakaleleiʻi. Naʻa mau kamata fakasio leva ha Fale Fakatahaʻanga ʻoku lelei angé pea vave hono maʻu ha fale fakaʻofoʻofa ʻi ha feituʻu lelei ʻaupito. Ko ha faikehekehe lahi ē ne hokó! ʻI ha taʻu ʻe fā mo e konga ki mui ai, naʻe tupu ai ʻa e tokolahi ʻo e kau malangá ki he toko 155. ʻI he 1989 naʻá ma hiki ai ki Araruama, ʻi Rio de Janeiro, ʻa ia naʻá ma ngāue ai feʻunga mo e taʻu ʻe hiva. Lolotonga ʻa e taimi ko ení naʻá ma sio tonu ai ʻi hono fokotuʻu ha fakatahaʻanga foʻou ʻe ua.

Fakapaleʻi ʻi Heʻema Nofo Maʻu ʻi Homa Vāhenga-Ngāué

ʻI he 1998, ko e ngaahi palopalema ʻi he tuʻunga moʻui leleí pea mo e holi ke ofi ki heʻema fānaú naʻe iku ai ʻo ma hiki ki São Gonçalo, ʻi Rio de Janeiro. ʻOku ou kei ngāue ai ko ha mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá. ʻOkú ma fai ʻema lelei tahá ke kau tuʻumaʻu ʻi he ngāue fakamalangá. ʻOku fiefia ʻa Margaritha ʻi he faifakamoʻoni ki he kakaí ʻi ha supamāketi ofi mai, pea kuo anga-lelei ʻa e fakatahaʻangá ʻo tuku mavahe ha feituʻu ngāue kia kimaua ʻo ofi ki homa ʻapí, ʻa ia ʻoku ʻai ke faingofua ange ai kia kimaua ke malanga ʻo fakatatau ki homa tuʻunga moʻui leleí.

Kuó u hoko mo Margaritha ko e ongo sevāniti fakatapui ʻa Sihova ʻo laka hake he taimí ni ʻi he taʻu ʻe 60. Kuó ma ʻiloʻi fakafoʻituitui ‘ʻe ʻikai lava ʻe ha kau pule, pe ko ha ngaahi meʻa ʻoku lolotonga ni, pe ko ha ngaahi meʻa ka hoko mai, pe ko ha ngaahi malohi, pe ko ha maʻolunga, pe ko ha loloto pe ko ha meʻa ʻe taha ʻi Natula, ke ne motuhi kimaua mei he ʻofa ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku ʻia Kalaisi Sisu ko hotau ʻEikí.’ (Loma 8:​38, 39) Pea ko ha meʻa fakafiefia moʻoni ke sio tonu ʻi hono fakatahatahaʻi ʻa e “fanga sipi kehe,” ʻa ia ʻoku nau maʻu ʻa e ʻamanaki fakaofo ʻo e moʻui taʻengata ʻi ha māmani haohaoa, ʻoku takatakai ʻe he ngaahi meʻa fakatupu fakaʻofoʻofa ʻa e ʻOtuá! (Sione 10:16) ʻI he taimi naʻá ma tūʻuta atu ai ʻi he 1940, naʻe ʻi Rio de Janeiro ʻa e fakatahaʻanga pē ʻe taha mo e kau malanga ʻe toko 28. ʻI he ʻahó ni ʻoku ʻi ai ʻa e fakatahaʻanga ʻe 250 pea laka hake ʻa e kau malanga ʻo e Puleʻangá ʻi he toko 20,000.

Naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi taimi ne mei lava ai ke ma foki ki homa ngaahi fāmili ʻi ʻIulopé. Ka ko homa vāhenga-ngāue meia Sihová ʻoku ʻi heni ia ʻi Pelēsila. He fiefia ē ko kimaua ʻi heʻema nofo maʻu ʻi aí!

[Fakamatala ʻi lalo]

^ Pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ka ʻoku ʻikai kei pulusi.

^ Pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ka ʻoku ʻikai kei pulusi.

[Fakatātā ʻi he peesi 21]

ʻI he Faama Puleʻangá, Steffisburg, Suisalani, ʻi he konga ki mui ʻo e 1930 tupú (ʻoku ou ʻi he taupotu taha ki toʻohemá)

[Fakatātā ʻi he peesi 23]

Taimi nounou ki muʻa ʻi heʻema malí, 1939

[Fakatātā ʻi he peesi 23]

Casablanca ʻi he 1940 tupú

[Fakatātā ʻi he peesi 23]

Malanga ʻi he tuʻunga ko ha fāmilí

[Fakatātā ʻi he peesi 24]

Kau tuʻumaʻu ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻi he ʻahó ni