Skip to content

Skip to table of contents

Tuʻu-ʻAtā Faka-Kalisitiane ʻi he Ngaahi ʻAho Fakaʻosí

Tuʻu-ʻAtā Faka-Kalisitiane ʻi he Ngaahi ʻAho Fakaʻosí

Tuʻu-ʻAtā Faka-Kalisitiane ʻi he Ngaahi ʻAho Fakaʻosí

“ʻOku ʻikai te nau ʻo māmāni, hange ko au, ʻoku ʻikai te u ʻo māmāni.”​—SIONE 17:16.

1, 2. Ko e hā ne leaʻaki ʻe Sīsū fekauʻaki mo e vahaʻangatae ʻo hono kau muimuí mo e māmaní, pea ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻoku langaʻi hake ʻe heʻene ngaahi leá?

 ʻI HE pō fakaʻosi ʻo ʻene moʻui ko ha tangata haohaoá, naʻe leaʻaki ai ʻe Sīsū ha lotu lōloa ʻo fanongo ki ai ʻa ʻene kau ākongá. ʻI he hokohoko atu ʻa e lotu ko iá, naʻá ne leaʻaki ai ʻa e meʻa ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e moʻui ʻa e kau Kalisitiane moʻoní kotoa. ʻI he lea ʻo kau ki hono kau muimuí, naʻá ne pehē: “Kuo u tuku kiate kinautolu hoʻo folofola; pea ko māmāni naʻa ne fehiʻa kiate kinautolu, koeʻuhi ʻoku ʻikai te nau ʻo māmāni, ʻo hange ko au, ʻoku ʻikai te u ʻo māmāni. ʻOku ʻikai te u pehē, ke ke toʻo kinautolu mei māmani, ka ke ke taʻofi kinautolu mei he Fili. ʻOku ʻikai te nau ʻo māmāni, hange ko au, ʻoku ʻikai te u ʻo māmāni.”—Sione 17:​14-16.

2 Naʻe tuʻo ua ʻa e pehē ʻe Sīsū ko hono kau muimuí ʻe ʻikai te nau ʻo māmani. ʻIkai ngata aí, ko e tuʻunga mavahe ko iá ʻe iku ia ki he ngaahi fepakipaki—ʻe fehiʻa ai ʻa e māmaní ʻia kinautolu. Neongo ia, ʻoku ʻikai fiemaʻu ke loto-siʻi ai ʻa e kau Kalisitiané; ʻe leʻohi kinautolu ʻe Sihova. (Palovepi 18:10; Mātiu 24:​9, 13) ʻI he fakakaukau ki he ngaahi lea ʻa Sīsuú, ʻe lelei nai ke tau ʻeke: ‘Ko e hā ʻoku ʻikai ʻo māmani ai ʻa e kau Kalisitiane moʻoní? Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e pehē ke ʻikai ʻo māmaní? Kapau ʻoku fehiʻanekinaʻi ʻa e kau Kalisitiané ʻe he māmaní, ʻoku anga-fēfē ʻenau vakai ki he māmaní? ʻOku anga-fēfē ʻenau vakai tautefito ki he ngaahi puleʻanga ʻo e māmaní?’ Ko e ngaahi tali Fakatohitapu ki he ngaahi fehuʻi ko ení ʻoku mahuʻinga koeʻuhí ʻoku kaunga ia kia kitautolu kotoa.

“Ko e Tupu mei he ʻOtua ʻa Kitautolu”

3. (a) Ko e hā ʻokú ne ʻai kitautolu ke tau mavahe mei he māmaní? (e) Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ko e māmaní ʻoku “ʻi he nima ʻo e Fili”?

3 Ko hotau vahaʻangatae vāofi mo Sihová ko e ʻuhinga ia ʻe taha ʻoku ʻikai te tau ʻo māmani aí. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Sioné: “ʻOku tau lāuʻilo ko e tupu mei he ʻOtua ʻa kitautolu, pea ko hono kotoa ʻo mamani ʻoku ʻi he nima ʻo e Fili.” (1 Sione 5:19) Ko e ngaahi lea ʻa Sione fekauʻaki mo e māmaní ʻoku hā mahino ʻene moʻoní. Ko e ngaahi taú, faihiá, anga-fakamamahí, fakafeʻātungiá, taʻefaitotonú, mo e ʻulungaanga taʻetaau ʻa ia ʻoku mātuʻaki failahia he ʻaho ní ʻoku ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni ʻo e tākiekina ʻa Sētané, ʻo ʻikai ko e ʻOtuá. (Sione 12:31; 2 Kolinito 4:4; Efeso 6:​12) ʻI he taimi ʻoku hoko ai ha tokotaha ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻe ʻikai te ne fai pe loto ki he ngaahi tōʻonga hala peheé, pea ʻoku ʻai ai ia ke ʻikai ʻo e māmaní.​—Loma 12:2; 13:​12-14; 1 Kolinito 6:​9-​11; 1 Sione 3:​10-​12.

4. ʻI he ngaahi founga fē ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻoku ʻa Sihova kitautolú?

4 Naʻe pehē ʻe Sione ko e kau Kalisitiané, ʻi he kehe mei he māmaní, “ko e tupu mei he ʻOtua.” Ko e faʻahinga kotoa ʻoku nau fakatapui kinautolu kia Sihová ʻoku ʻaʻana kinautolu. Naʻe pehē ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Kapau ʻoku tau moʻui, ʻoku tau moʻui maʻa e ʻEiki; pea kapau ʻoku tau pekia, ʻoku tau pekia maʻa e ʻEiki.” (Loma 14:8; Sāme 116:15) Koeʻuhi ʻoku ʻa Sihova kitautolu, ʻoku tau ʻoange kiate ia ʻa e anga-līʻoa maʻataʻataá. (Ekisoto 20:​4-6) Ko ia ai, ʻoku ʻikai līʻoa ʻe ha Kalisitiane moʻoni ʻa ʻene moʻuí ki ha taumuʻa fakamāmani. Pea lolotonga ʻokú ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ngaahi fakaʻilonga fakafonuá, ʻoku ʻikai te ne lotu ki ai, ʻi he ngaahi ngāué pe ʻi he laumālie. ʻOku ʻikai moʻoni te ne lotu ki he kau sitā sipotí pe ko e ngaahi ʻaitoli kehe fakaeonopōní. Ko e moʻoni, ʻokú ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa e totonu ʻa e niʻihi kehé ke fai ʻa e meʻa ʻoku nau fakaʻamu ki aí, ka ʻokú ne lotu pē ki he Tokotaha-Fakatupú. (Mātiu 4:​10; Fakahā 19:10) Ko e meʻá ni foki ʻokú ne ʻai ai ia ke ne mavahe mei he māmaní.

“Ko Hoku Puleʻanga ʻOku ʻIkai ʻo e Maama ko Eni”

5, 6. ʻOku anga-fēfē hono ʻai kitautolu ʻe he fakamoʻulaloa ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ke tau mavahe ai mei he māmaní?

5 Ko e kau Kalisitiané ko e kau muimui ʻo Kalaisi Sīsū mo e kakai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻokú ne toe ʻai ai kinautolu ke ʻikai te nau ʻo e māmaní. ʻI he taimi naʻe fakamāuʻi ai ʻa Sīsū ʻi he ʻao ʻo Ponitō Pailató, naʻá ne pehē: “Ko hoku puleʻanga ʻoku ʻikai ʻo e maama ko eni: ka ne ʻo e maama ko eni ʻa hoku puleʻanga, pehē ʻe tau haʻaku kau ʻofisa ke taʻofi hoku tukuange ki haʻa Siu: ka ko eni, ko hoku puleʻanga ʻoku ʻikai ʻo ʻeni.” (Sione 18:36) Ko e Puleʻangá ko e founga ia ʻe fakamāʻoniʻoniʻi ai ʻa e huafa ʻo Sihová, fakatonuhiaʻi hono tuʻunga-haú, pea fai ai hono finangaló ʻi māmani ʻo hangē ko ia ʻi hēvaní. (Mātiu 6:​9, 10) ʻI he kotoa ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú, naʻe malangaʻi ai ʻe Sīsū ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá, peá ne pehē ʻe fanongonongo ia ʻe hono kau muimuí ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻá. (Mātiu 4:​23; 24:14) ʻI he 1914 naʻe fakahoko ai ʻa e ngaahi lea fakaekikite ʻo e Fakahā 11:15: “Ko e puleʻanga ʻo mamani kuo hoko ko e puleʻanga ʻo hotau ʻEiki, mo ʻEne Kalaisi: pea te ne pule ʻo lauikuonga ʻo taʻengata.” ʻI ha ʻaho vavé ni mai, ko e Puleʻanga fakahēvani pē ko iá ʻa e mafai ʻe taha ʻe pule mai ki he faʻahinga ʻo e tangatá. (Taniela 2:​44) ʻI ha tuʻunga pau, naʻa mo e kau pule fakamāmaní kuo pau ke tākiekina mālohi ʻo nau ʻiloʻi ʻa hono tuʻunga mafaí.​—Sāme 2:​6-​12.

6 ʻI he manatuʻi kotoa iá, ko e kau Kalisitiane moʻoni he ʻaho ní ko e kakai ia ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pea ʻoku nau muimui ki he akonaki ʻa Sīsū ke ‘fuofua kumi ae buleaga oe Otuá, mo ene maonioní.’ (Mātiu 6:​33PM) ʻOku ʻikai ʻai ʻe he meʻa ko iá kinautolu ke nau taʻemateaki ai ki he fonua ʻoku nau nofo aí, ka ʻokú ne ʻai kinautolu ʻi he tuʻunga fakalaumālié ke nau mavahe mei he māmaní. Ko e ngāue tefito ʻa e kau Kalisitiane he ʻaho ní, hangē ko ia ʻi he ʻuluaki senitulí, ke ‘fakamatala mo talatonu ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.’ (Ngāue 28:23) ʻOku ʻikai ha puleʻanga fakaetangata ʻoku ʻi ai haʻane totonu ke ne taʻofi ʻa e ngāue kuo ʻomai ʻe he ʻOtuá.

7. Ko e hā ʻoku tuʻu-ʻatā ai ʻa e kau Kalisitiane moʻoní, pea kuo anga-fēfē ʻenau fakahaaʻi ení?

7 ʻI he feongoongoi mo ʻenau hoko ko e meʻa ʻa Sihová pea ʻi he hoko ko e kau muimui ʻo Sīsū mo e kakai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, kuo hanganaki tuʻu-ʻatā ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ngaahi fepaki fakafonua mo fakavahaʻapuleʻanga ʻo e senituli hono 20 mo hono 21. Kuo ʻikai te nau poupou ki ha faʻahi, ʻo ʻikai toʻo meʻatau ki ha taha, pea ʻikai fakamafola ha fakamatala fakangalilelei ki ha taumuʻa fakamāmani pē. ʻI ha fakahāhā kehe atu ʻo e tuí neongo ʻa e fakafepaki hā ngali taulōfuʻú, kuo nau muimui ai ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe fakamatalaʻi ki he kau pule Nasi ʻo Siamané ʻi he 1934: “ʻOku ʻikai haʻamau mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikalé, ka ʻoku mau līʻoa kakato ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he malumalu ʻo Kalaisi ko ʻene Tuʻí. ʻE ʻikai te mau fai ha fakamamahi pe maumau ki ha taha. Te mau fiefia ke nofo ʻi he melino pea failelei ki he tangata kotoa pē ʻi heʻemau maʻu ʻa e faingamālié.”

Kau Fakafofonga mo e Kau Talafekau ʻa Kalaisi

8, 9. ʻI he founga fē ʻoku hoko ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova he ʻaho ní ko e kau fakafofonga mo e kau talafekaú, pea ʻoku anga-fēfē ʻa e kaunga ʻa e meʻá ni ki honau vahaʻangatae mo e ngaahi puleʻangá?

8 Naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa ia tonu mo e kaungā Kalisitiane paní “ko e kau fakafofonga kimautolu ʻo Kalaisi; tokua ko e ʻOtua ia ʻoku enginaki ʻiate kimautolu.” (2 Kolinito 5:20; Efeso 6:20) Talu mei he 1914, ko e kau Kalisitiane pani ʻe he laumālié naʻe lava ke feʻungamālie ai ʻa e lau ko e kau fakafofonga ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku nau hoko ai ko e “fanau.” (Mātiu 13:38; Filipai 3:​20; Fakahā 5:​9, 10) ʻIkai ko ia pē, kuo ʻomai ʻe Sihova mei he ngaahi puleʻangá ha “fuʻu kakai lahi” ʻo e “fanga sipi kehe,” ko e kau Kalisitiane fakataha mo ha ʻamanaki fakamāmani, ke nau poupouʻi ʻa e fānau paní ʻi heʻenau ngāue fakaefakafofongá. (Fakahā 7:9; Sione 10:16) Ko e “fanga sipi kehe” ko ení ʻe lava ke ui ko e “kau talafekau” ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

9 Ko ha fakafofonga pea mo ʻene kau ngāué ʻoku ʻikai te nau kau noaʻia ʻi he ngaahi meʻa ʻa e fonua ʻoku nau ngāue aí. ʻI he tuʻunga tatau, ʻoku hanganaki tuʻu-ʻatā ʻa e kau Kalisitiané ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikale ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo e māmaní. ʻOku ʻikai te nau kau ki ha faʻahi pe fakafepaki ki ha kulupu fakafonua, fakamatakali, fakasōsiale, pe fakaʻekonōmika. (Ngāue 10:​34, 35) ʻI hono kehé, ʻoku nau “ngaue ʻaonga ki he kakai kotoa pe.” (Kaletia 6:10) Ko e tuʻu-ʻatā ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku ʻuhinga iá ʻe ʻikai ai lava ke siʻaki ʻi ha tuʻunga totonu ʻe ha taha ʻenau pōpoakí ʻaki ʻa e taukaveʻi ʻoku nau fekauʻaki mo ha faʻahi fakafepaki ʻo ha matakali, fonua, pe tafaʻaki fakafaʻahinga.

Fakaʻilongaʻi ʻe he ʻOfá

10. Ki ha Kalisitiane, ʻoku mahuʻinga fēfē ʻa e ʻofá?

10 Tānaki atu ki he meʻa naʻe lave ki aí, ʻoku tuʻu-ʻatā ʻa e kau Kalisitiané ʻi he ngaahi meʻa fakamāmaní koeʻuhi ko honau vahaʻangatae mo e kau Kalisitiane kehé. Naʻe pehē ʻe Sīsū ki hono kau muimuí: “Ko e meʻa kó é ʻe ʻilo ai ʻe he kakai kotoa pē ko e kau ako kimoutolu aʻaku, ʻo kapau ʻe ai haʻamou feʻofaʻaki.” (Sione 13:35) Ko e ʻofa fakatokouá ko ha kī ia ki he hoko ko ha Kalisitiané. (1 Sione 3:​14) ʻI he felāveʻi ko ia mo hono vahaʻangatae mo Sihova pea mo Sīsuú, ko e vahaʻangatae ko ia ʻoku maʻu ʻe ha Kalisitiane mo e kau Kalisitiane kehé ʻoku vāofi ʻaupito. Ko ʻene ʻofá ʻoku ʻikai fakangatangata pē ia ki he faʻahinga ko ia ʻi he fakatahaʻanga fakalotofonuá. ʻOku kau ki ai ʻa e “feohiʻanga fakakātoa ʻo [hono] fanga tokoua ʻi he mamaní.”—1 Pita 5:​9NW.

11. Kuo anga-fēfē hono tākiekina ʻa e ʻulungaanga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻe heʻenau feʻofaʻakí?

11 ʻI he ʻahó ni, ʻoku fakahāhā ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻenau ʻofa fakatokouá ʻaki hono fakahoko ʻa e ngaahi lea ʻo e Aisea 2:4: “Te nau tuki huo ʻaki ʻenau ngaahi heleta, mo e ngaahi hele ʻauhani ʻaki honau ngaahi tao: ʻe ʻikai ofa heleta ha puleʻanga ki ha puleʻanga, pea ʻe ʻikai kei fai ha akotau.” ʻI hono fakahinohinoʻi ʻe Sihová, ʻoku melino ai ʻa e kau Kalisitiane moʻoní mo e ʻOtuá pea ʻia kinautolu. (Aisea 54:13) Koeʻuhi ʻoku nau ʻofa ki he ʻOtuá mo honau fanga tokouá, ʻe faingataʻa ke tui te nau toʻo meʻatau ki honau kaungā Kalisitiané—pe ko ha taha kehe pē—ʻi he ngaahi fonua kehé. Ko ʻenau melino mo e fāʻūtahá ko ha konga tefito ia ʻo ʻenau lotú, ko ha fakahāhā ia ʻoku nau maʻu moʻoni ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá. (Sāme 133:1; Maika 2:​12; Mātiu 22:​37-​39; Kolose 3:​14) ʻOku nau “kumi ki he melino, ʻo tuli ki ai,” ʻi he ʻiloʻi “ko e fofonga ʻo Sihova ʻoku lalama ki he kau maʻoniʻoni.”—Sāme 34:​14, 15.

Anga ʻo e Vakai ʻa e Kau Kalisitiané ki he Māmaní

12. Ko e hā ʻa e fakakaukau ʻa Sihova ki he kakai ʻo e māmaní ʻoku faʻifaʻitaki ki ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, pea ʻoku anga-fēfē?

12 Kuo fakahaaʻi ʻe Sihova ha fakamaau tamaki ki he māmani ko ení, ka kuo teʻeki ai te ne fakamaau ʻa e faʻahinga tāutaha kotoa ʻi he māmaní. Te ne fai ia fakafou ʻia Sīsū ʻi Heʻene taimi kotofá. (Sāme 67:​3, 4; Mātiu 25:​31-​46; 2 Pita 3:​10) Lolotonga iá, ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e ʻofa lahi ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻe aʻu ʻo ne foaki ʻa hono ʻAlo-tofu-pē-taha-ne-fakatupú koeʻuhi ke lava ʻo maʻu ai ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e faingamālie ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. (Sione 3:​16) ʻI he tuʻunga ko e kau Kalisitiané, ʻoku tau faʻifaʻitaki ki he ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻa e talanoa ki he niʻihi kehé fekauʻaki mo e ngaahi tokonaki ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí, neongo kapau ʻoku faʻa fakaangaʻi ʻetau ngaahi feingá.

13. ʻOku totonu ke fēfē ʻetau vakai ki he kau pule fakamāmaní?

13 ʻOku totonu ke fēfē ʻetau vakai ki he kau pule fakaemāmani ʻi he māmaní? Naʻe tali ʻe Paula ʻa e fehuʻi ko iá ʻi heʻene tohi: “Ke anganofo ʻa e tangata kotoa pe ki he ngaahi pule ʻoku maʻolunga: he ʻoku ʻikai ha pule, ka ʻoku mei he ʻOtua pe; pea ko e ngaahi pule ʻoku ʻi ai ni ko e fokotuʻu [“ʻi honau ngaahi tuʻunga fakafelāveʻiʻakí,” NW] ʻe he ʻOtua.” (Loma 13:​1, 2) ʻOku maʻu ʻe he tangatá ʻa e ngaahi tuʻunga “fakafelāveʻiʻaki” ʻo e mafaí (lahi ange pe siʻi ange ʻi heʻenau felāveʻiʻakí, kae māʻulalo maʻu pē ʻia Sihova) koeʻuhi ʻoku fakaʻatā kinautolu ki ai ʻe he Māfimafi-Aoniú. ʻOku fakamoʻulaloa ha Kalisitiane ki he mafai fakamāmaní koeʻuhi ko ha tafaʻaki ia ʻo ʻene talangofua kia Sihová. Fēfē leva kapau ʻoku malanga hake ha fepaki ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi fiemaʻu ʻa e ʻOtuá mo e fiemaʻu ko ia ʻa ha puleʻanga fakaetangata?

Lao ʻa e ʻOtuá mo Ia ʻo Sisá

14, 15. (a) ʻI he founga fē naʻe malava ai ʻa Taniela ke fakaʻehiʻehi mei ha fepaki ʻi he meʻa fekauʻaki mo e talangofuá? (e) Ko e hā ʻa e tuʻu naʻe fai ʻe he toko tolu Hepeluú ʻi he taimi naʻe ʻikai lava ai ke kalofi ʻa e fepaki ʻi he meʻa fekauʻaki mo e talangofuá?

14 Ko Taniela mo hono kaungāmeʻa ʻe toko tolú ʻoku nau ʻomai ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻo e founga ke ʻai ai ke mafamafatatau ʻa e fakamoʻulaloa ki he ngaahi puleʻanga fakaetangatá mo e fakamoʻulaloa ki he tuʻunga mafai fakaʻotuá. ʻI hono takiheeʻi ʻa e kau talavou ʻe toko faá ki Pāpiloné, naʻa nau talangofua ki he ngaahi lao ʻo e fonua ko iá pea naʻe fili vave ai kinautolu ki hano akoʻi makehe. Ko Taniela, ʻi heʻene ʻiloʻi ngalingali ʻe iku atu ʻa e akó ki ha fepaki mo e Lao ʻa Sihová, naʻá ne lāulea ki he meʻa ko iá mo e ʻōfisa pulé. Ko hono olá, naʻe fai ai ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu makehe ke tokaʻi ʻa e konisēnisi ʻo e kau Hepelū ʻe toko faá. (Taniela 1:​8-​17) ʻOku muimui ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Tanielá ʻi heʻenau fakamatalaʻi fakapotopoto honau tuʻungá ki he kau ʻōfisá koeʻuhi ke kalofi ai ha ngaahi palopalema ʻoku ʻikai fiemaʻu.

15 Kae kehe, ʻi ha taimi ki mui ai, naʻe ʻikai lava ke kalofi ai ha fepaki ʻi he meʻa fekauʻaki mo e fakamoʻulaloá. Naʻe fokotuʻu ʻe he tuʻi Pāpiloné ha fuʻu ʻaitoli ʻi he tokalelei ʻo Tulá pea fekauʻi ʻa e kau ʻōfisa māʻolungá, kau ai ʻa e kau pule ʻo e ngaahi vahefonua ʻi he mafai ko iá, ke nau fakatahataha ki he kātoangaʻi hono fokotuʻú. ʻI he taimi ko ení, naʻe ʻosi fakanofo ai ʻa e kaungāmeʻa ʻe toko tolu ʻo Tanielá ko e kau pule ʻo e vahefonua ʻi he mafai ʻo Pāpiloné, ko ia ai, naʻe kaunga kia kinautolu ʻa e tuʻutuʻuní. ʻI ha mōmeniti ʻe taha ʻi he ouaú, naʻe pau ai ki he faʻahinga kotoa naʻe fakatahataha aí ke nau punou hifo ki he ʻīmisí. Ka naʻe ʻiloʻi ʻe he kau Hepeluú ʻe fepaki eni mo e lao ʻa e ʻOtuá. (Teutalonome 5:​8-​10) Ko ia ai, ʻi he taimi naʻe punou ai ʻa e tokotaha kotoa, naʻa nau tuʻu pē kinautolu. ʻI he talangataʻa ki he tuʻutuʻuni ʻa e tuʻí, naʻa nau tuku ai ʻenau moʻuí ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻo ha mate fakalilifu, pea naʻe toki fakahaofi pē ʻenau moʻuí ʻi ha mana; ka naʻa nau fili ke tuku ʻenau moʻuí ke mate kae ʻikai ke talangataʻa kia Sihova.​—Taniela 2:49–​3:29.

16, 17. Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa e kau ʻapositoló ʻi hono fekauʻi ke tuku ʻenau malangá, pea ko e hā ʻa e ʻuhingá?

16 ʻI he ʻuluaki senitulí, naʻe ui ai ʻa e kau ʻapositolo ʻa Sīsū Kalaisí ki he ʻao ʻo e kau taki Siu ʻi Selusalemá ʻo fekauʻi ke tuku ʻenau malanga ʻi he huafa ʻo Sīsuú. Naʻe anga-fēfē ʻenau talí? Naʻe ʻosi fekauʻi kinautolu ʻe Sīsū ke nau ngaohi-ākonga ʻi he puleʻanga kotoa pē, ʻa ia ʻe kau ai ʻa Siutea. Naʻá ne ʻosi toe tala foki kia kinautolu ke nau hoko ko ʻene kau fakamoʻoni ʻi Selusalema pea pehē ki he toenga ʻo e māmaní. (Mātiu 28:​19, 20; Ngāue 1:8) Naʻe ʻiloʻi ʻe he kau ʻapositoló ko e ngaahi fekau ʻa Sīsuú naʻe fakahoko ange ai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá kia kinautolú. (Sione 5:​30; 8:​28) Ko ia ai, naʻa nau pehē: “ʻOku totonu pe ke fai ki he pule ʻa e ʻOtua ʻi he pule ʻa e tangata.”—Ngāue 4:​19, 20; 5:29.

17 Naʻe ʻikai ko e angatuʻu ia ʻa e kau ʻapositoló. (Palovepi 24:21) Kae kehe, ʻi he taimi naʻe taʻofi ai ʻe he kau pule fakaetangatá ke ʻoua te nau fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, ko e meʻa pē ʻe lava ke nau leaʻakí, ‘Kuo pau ke mau fai ki he pule ʻa e ʻOtuá, ʻikai ko e tangatá.’ Naʻe pehē ʻe Sīsū ʻoku totonu ke tau “ʻange kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisa, pea ki he ʻOtua ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtua.” (Maake 12:17) Kapau ʻoku tau talangataʻa ki ha fekau fakaʻotua koeʻuhi ko e tala mai kia kitautolu ʻe ha tangata ke fai pehē, ʻoku tau ʻoange ai ki he tangatá ʻa e meʻa ʻoku ʻa e ʻOtuá. ʻI hono kehé, ʻoku tau totongi ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku tau moʻuaʻaki kia Sisá, ka ʻoku tau ʻiloʻi ʻa e tuʻunga-mafai aoniu ʻo Sihová. Ko e Hau Fakalevelevá ia, ko e Tokotaha-Fakatupu, ko e Matavai tonu ia ʻo e mafaí.​—Fakahā 4:​11.

Te Tau Tuʻu Mālohi

18, 19. Ko e hā ʻa e tuʻu ʻoku lelei kuo fai ʻe he tokolahi ʻo hotau fanga tokouá, pea ʻe lava fēfē ke tau muimui ʻi heʻenau faʻifaʻitakiʻangá?

18 ʻI he lolotonga ní, ʻoku ʻiloʻi ʻe he lahi taha ʻo e ngaahi puleʻanga fakamāmaní ʻa e tuʻunga tuʻu-ʻatā ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, pea ʻoku tau houngaʻia ʻi he meʻa ko iá. Neongo ia, ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi, kuo fehangahangai ai ʻa e Kau Fakamoʻoní mo e fakafepaki kakaha. ʻI he kotoa ʻo e senituli hono 20 pea hokohoko mai ai ki he lolotongá ni, kuo fāinga mālohi ai ʻa e niʻihi ʻo hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné, ʻi ha ʻuhinga fakalaumālie ʻi he faitau “ʻa e tau lelei ʻo e tui.”—1 Timote 6:12.

19 ʻE lava fēfē ke tau tuʻu mālohi hangē ko kinautolú? ʻUluakí, ʻoku tau manatuʻi kuo pau ke tau ʻamanekina ʻa e fakafepakí. ʻOku ʻikai totonu ke tau fakatumutumu pe aʻu ʻo ʻohovale kapau te tau fetaulaki mo ia. Naʻe fakatokanga ʻa Paula kia Tīmote: “Ko kinautolu kotoa pe ʻoku loto ke moʻui lotu moʻoni ʻia Kalaisi Sisu ʻe fakatanga kinautolu foki.” (2 Timote 3:12; 1 Pita 4:12) ʻI ha māmani ʻa ia ʻoku pule ai ʻa e tākiekina ʻa Sētané, ko e hā ka ʻikai ai ke tau fetaulaki mo e fakafepakí? (Fakahā 12:17) Ko e hā pē fuoloa ʻetau kei faitōnungá, ʻe ʻi ai maʻu pē ʻa e niʻihi ʻa ia te nau ‘ofo ʻo nau lauʻikovi kitautolu.’—1 Pita 4:4.

20. Ko e hā ʻa e ngaahi moʻoni fakaivimālohi ʻoku fakamanatu mai kia kitautolú?

20 Ko hono uá, ʻoku tau tuipau ko Sihova mo ʻene kau ʻāngeló te nau poupouʻi kitautolu. Hangē ko ia ne leaʻaki ʻe ʻIlaisa ʻo e kuonga muʻá, “ʻoku toko lahi ʻa e kau mo kitaua ʻi he kau mo kinautolu.” (2 Tuʻi 6:16; Sāme 34:7) Mahalo nai ko Sihova, ʻi heʻene taumuʻa lelei pē ʻaʻaná, ʻokú ne fakaʻatā ha tenge mei he kau fakafepakí ke hokohoko atu ʻi ha taimi. Ka neongo ia, te ne ʻomai maʻu pē kia kitautolu ʻa e mālohi ʻoku fiemaʻu ki he kātakí. (Aisea 41:​9, 10) Kuo tāmateʻi ʻa e niʻihi, ka ʻe ʻikai ʻai ʻe he meʻa ko iá ke tau loto-siʻi. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOua te mou momoʻi manavahe kiate kinautolu ʻoku tamateʻi ʻa e sino pe, ka ko e laumalie ʻoku ʻikai te nau lava ke tamateʻi: ka ke mou manavahe tuʻu kiate ia ʻoku mafai ke fakaʻauha ʻi Heli ʻa e laumalie mo e sino fakatouʻosi.” (Mātiu 10:​16-23, 28) Ko e kau “ʻāunofo” pē kitautolu ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa ko ení. ʻOku tau ngāueʻaki hotau taimí ʻi heni ke “puke ki he moʻui moʻoni,” ko e moʻui taʻengata ʻi he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá. (1 Pita 2:11; 1 Timote 6:19) ʻOku ʻikai ha tangata ʻe lava ke ne toʻo meiate kitautolu ʻa e pale ko iá lolotonga ʻoku tau kei faitōnunga ki he ʻOtuá.

21. Ko e hā ʻoku totonu ke tau manatuʻi maʻu peé?

21 Ko ia ai, tau manatuʻi ʻa e vahaʻangatae mahuʻinga ʻoku tau maʻu mo Sihova ko e ʻOtuá. ʻOfa ke tau houngaʻia maʻu pē ʻi he tāpuaki ʻo e hoko ko e kau muimui ʻo Kalaisi mo e kakai ʻo e Puleʻangá. Tau ʻofa ʻaufuatō ki hotau fanga tokouá, pea ʻofa ke tau fiefia maʻu pē ʻi he ʻofa ʻoku tau maʻu meiate kinautolú. Hiliō he meʻa kotoa, tau fai ki he ngaahi lea ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Amanaki lelei kia Jihova: bea ke loto toʻa, bea te ne fakamalohi ho loto: oku ou behe, amanaki lelei kia Jihova.” (Sāme 27:14; Aisea 54:17) Ko kitautolu leva, hangē ko e kau Kalisitiane taʻefaʻalaua ʻi hotau ʻaó, te tau tuʻu mālohi fakataha mo ʻetau ʻamanaki pau—ko e kau Kalisitiane tuʻu-ʻatā faitōnunga ʻoku ʻikai ʻo e māmaní.

ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi?

• ʻOku anga-fēfē hono ʻai kitautolu ʻe hotau vahaʻangatae mo Sihová ke tau mavahe ai mei he māmani ko ení?

• ʻI he tuʻunga ko e kakai ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻoku anga-fēfē ʻetau tauhi ha tuʻunga tuʻu-ʻatā ʻi he māmani ko ení?

• ʻI he ngaahi founga fē ʻoku ʻai ai ʻe heʻetau ʻofa ki hotau fanga tokouá ke tau tuʻu-ʻatā, ʻo mavahe mei he māmaní?

[Fehuʻi ki he Ako]

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

ʻOku anga-fēfē hono uesia ʻe heʻetau fakamoʻulaloa ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá hotau vahaʻangatae mo e māmaní?

[Fakatātā ʻi he peesi 16]

Ngāue fiefia fakataha ha Hutu mo ha Tutisī

[Fakatātā ʻi he peesi 17]

Ongo tokoua Kalisitiane Siu mo e ʻAlepea

[Fakatātā ʻi he peesi 17]

Ko e kau Kalisitiane Sēpia, Posinia, mo e Kolōtia ʻoku nau fiefia ʻi he feohi fakatahá

[Fakatātā ʻi he peesi 18]

Ko e hā ʻa e ʻalunga totonú ʻi he taimi ʻoku fekauʻi ai kitautolu ʻe he kau pulé ke maumauʻi ʻa e lao ʻa e ʻOtuá?