‘Oua ‘e Tuku Ta‘etataki ‘a e Loto ‘o Ho‘o Ki‘i Tamá!
‘Oua ‘e Tuku Ta‘etataki ‘a e Loto ‘o Ho‘o Ki‘i Tamá!
‘I HE nima ‘o ha tokotaha tufunga ‘umea pōto‘i, ko ha konga ‘umea ta‘e‘aonga ‘e lava ke liliu ia ki ha nāunau ‘aonga. Ko e kau pōto‘i tufunga tokosi‘i ‘oku nau ngaohi ha me‘a lahi ‘aupito mei ha me‘a mātu‘aki si‘isi‘i. ‘I he laui mileniume, kuo fakafalala ai ‘a e sōsaietí ki he tufunga ‘umeá ki he ngaahi ipu, peleti, kulo feime‘atokoni, ngaahi siā fa‘o‘anga me‘a, mo e ngaahi vaasi teuteu.
Ko e ngaahi mātu‘á foki ‘oku nau fai ha tokoni mahu‘inga ta‘ehanotatau ki he sōsaietí ‘aki hono fakafuo ‘a e anga mo e anga‘itangata ‘o ‘enau fānaú. ‘Oku fakahoa ‘e he Tohitapú ‘a e tokotaha taki taha ‘o kitautolú ki he ‘umeá, pea kuo vahe‘i ‘e he ‘Otuá ki he ngaahi mātu‘á ‘a e ngāue mātu‘aki mahu‘inga ko hono fakafuo ‘a e “‘umea” ‘o ‘enau fānaú. (Siope 33:6; Senesi 18:19) Hangē ko hono fa‘u ha ki‘i konga ‘umea faka‘ofo‘ofá, ko hono liliu ha ki‘i leka ke hoko ko ha tokotaha lahi falala‘anga mo mafamafatataú ‘oku ‘ikai ko ha ngāue faingofua ia. Ko ha liliu pehē ‘oku ‘ikai ke hokonoa mai pē ia.
‘Oku lahi ‘a e ngaahi mālohi ‘oku nau ngāue ki hono fakafuo ‘a e loto ‘o ‘etau fānaú. Ko e me‘a pangó, ko e ni‘ihi ‘o e ngaahi mālohi ko ení ‘oku fakatupu maumau. Ko ia, ‘i he ‘ikai tuku ha loto ‘o ha ki‘i tama ki he hokonoa ‘a ha me‘á, ko ha mātu‘a poto te ne ako‘i hake ‘a e ki‘i tamá “‘o tāu mo hono ‘alunga,” ‘i he tuipau “‘o ka ne ka motu‘a ‘e ‘ikai te ne hiki mei ai.”—Palovepi 22:6.
Lolotonga ‘a e ngāue lōloa mo mahu‘inga ‘o hono tauhi hake ha ki‘i tamá, ko e ongo mātu‘a Kalisitiane potó kuo pau ke na lī‘oa ‘a e taimí ke ta‘ofi ‘a e ngaahi tākiekina kovi ‘okú ne fakamanamana‘i ‘a e loto ‘o ‘ena ki‘i tamá. Ko ‘ena ‘ofá ‘e ‘ahi‘ahi‘i fe‘unga ia ‘i he‘ena ‘oange anga-kātaki ki he ki‘i tamá ‘a e “fakahinohino, mo e fakatonutonu, ‘a ia ‘oku kau ki hono ‘ohake ‘o ha Kalisitiané.” (Efeso 6:4, The New English Bible) Ko e mo‘oni, ko e ngāue ‘a e ongo mātu‘á, ‘e faingofua lahi ange kapau te na fai ha kamata kei si‘i.
Kamata Tōmu‘a
Ko e kau tufunga ‘umeá ‘oku nau sai‘ia ke ngāue‘aki ‘a e ‘umea ko ia ‘oku molū fe‘unga ke fakafuo ki ha fōtunga ka ‘oku mālohi fe‘unga ke ne puke ‘a e fōtunga ko iá hili hono fa‘ú. Hili hono fakalelei‘i ‘a e ‘umeá, ‘oku nau sai‘ia ke ngāue‘aki ia ‘i loto ‘i he māhina ‘e ono. ‘I he founga tatau, ko e taimi lelei taha ki he ongo mātu‘á ke kamata fakafuo ai ‘a e
loto ‘o ‘ena ki‘i tamá ko e taimi ko ia ‘oku ongongofua taha ai mo fakafuongofuá.‘Oku pehē ‘e he kau mataotao ‘i he fānaú ‘i he a‘u ki he ta‘umotu‘a ko e māhina valú, kuo ‘osi ako ai ‘a e ki‘i tamá ke ne ‘ilo‘i ‘a e ngaahi ongo ‘o ‘ene lea fakafonuá, fa‘u ha ha‘i vāofi mo ‘ene ongo mātu‘á, fakatupu ha ngaahi pōto‘i fakaefakakaukau, pea kamata ke ne fakatotolo‘i ‘a e māmani takatakai ‘iate iá. Ko e taimi lelei ke kamata fakafuo ai ‘a hono lotó ko e taimi ‘okú ne kei si‘i aí. Ko ha ‘aonga mo‘oni ē ‘e ma‘u ‘e ho‘o ki‘i tamá kapau te ne hangē ko Tīmoté ‘o ne hoko ‘talu ‘ene valevalé ‘o maheni mo e Tohitapú’!—2 Timote 3:15. *
Ko e fanga ki‘i pēpeé ‘oku fakanatula pē ‘enau fa‘ifa‘itaki ki he‘enau ongo mātu‘á. Tuku kehe ‘a e fa‘ifa‘itaki‘i ‘a e ngaahi ongó, kupu‘i leá, mo e ngaahi faka‘ilongá, ‘oku nau ako fekau‘aki mo e ‘ofá, anga-leleí, mo e manava‘ofá ‘i he‘enau sio ki hono fakahāhā ‘e he‘enau ongo mātu‘á ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ko ení. Kapau ‘oku tau loto ke ako‘i ‘etau fānaú ‘o fakatatau ki he ngaahi lao ‘a Sihová, ko e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá kuo pau ke ‘uluaki fakamo‘oni‘i ia ‘oku ‘i hotau lotó. Ko e hounga‘ia pehē mei he lotó te ne ue‘i ‘a e ngaahi mātu‘á ke talanoa tu‘uma‘u ki he‘enau fānaú ‘o fekau‘aki mo Sihova pea fekau‘aki mo ‘ene Folofolá. “Lea ki ai,” ko e ekinaki ia ‘a e Tohitapú, “‘i ho‘o nofo ‘i ho fale, pea ‘i ho‘o ‘alu ‘i he hala, pea ‘i ho‘o tokoto hifo, pea ‘i ho‘o tu‘u hake.” (Teutalonome 6:6, 7) Ko Falanisisikou mo Losa ‘okú na fakamatala ki he founga ‘o ‘ena fai eni ki he‘ena ongo ki‘i tamaiki ‘e toko uá. *
“Tuku kehe ‘a e ngaahi fetalanoa‘aki faka‘ahó, ‘okú ma feinga ke lea tāutaha ki he‘ema ongo tamaikí ko e si‘isi‘i tahá ko e miniti ‘e 15 ‘i he ‘aho taki taha. ‘I he‘ema fakatokanga‘i ha palopalemá, ‘okú ma fakamoleki ai ha taimi lahi ange—pea ‘okú ma fehangahangai mo‘oni mo e ngaahi palopalemá. Ko e fakatātaá, ko homa foha ta‘u nimá na‘e ha‘u ki muí ni mei he akó peá ne tala mai kia kimaua na‘e ‘ikai te ne tui kia Sihova. ‘Oku hā mahino, ko e taha ‘i he‘ene kalasí na‘á ne fakakata‘aki ia peá ne pehē ‘oku ‘ikai ha ‘Otua.”
‘Oku ‘ilo‘i ‘e he ongo mātu‘a ko ení ‘oku fiema‘u ke fakatupulekina ‘e he fānaú ‘a e tui ki honau Tokotaha-Fakatupú. Ko ha tui pehē ‘e lava ke langa ia ‘i he‘enau manako fakanatula ‘i he fakatupu ‘a e ‘Otuá. He sai‘ia ē ko e fānaú ke ala ki ha monumanu, paki ‘a e ngaahi matala‘i‘akau ‘o e vaó, pe va‘inga ‘i he ‘one‘one he matātahí! ‘E lava ke tokoni‘i kinautolu ‘e he ongo mātu‘á ke nau fai ha fakafehokotaki ‘i he vaha‘a ‘o e fakatupú pea mo e Tokotaha-Fakatupú. (Sāme 100:3; 104:24, 25) Ko e ofo mo e toka‘i ‘oku nau fakatupulekina ki he fakatupu ‘a Sihová ‘e lava ke tu‘uloa ia ‘i he kotoa ‘o ‘enau mo‘uí. (Sāme 111:2, 10) Fakataha mo e mahino ko iá, ‘e lava ke fakatupulekina ‘e he ki‘i tamá ha holi ke fakahōifua‘i ‘a e ‘Otuá pea mo ha manavahē ki hono ta‘efakahōifua‘i iá. ‘E ue‘i ia ‘e he me‘á ni ‘ke tafoki mei he koví.’—Palovepi 16:6, PM.
Neongo ko e tokolahi taha ‘o e fānau īkí ‘oku nau fie‘ilo pea vave ke ako, ‘e ‘ikai nai he hokongofua mai pē ‘a e talangofuá. (Sāme 51:5) ‘Oku nau kīvoi nai he taimi ‘e ni‘ihi ke tu‘u pē honau lotó pe ke ma‘u ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku nau loto ki aí. ‘Oku fiema‘u ki he ngaahi mātu‘á ‘a e tu‘uma‘u, anga-kātaki, mo e akonaki ke ta‘ofi‘aki ‘a e ngaahi fakakaukau ko ení mei he‘ene hoko ‘o tu‘u fefeká. (Efeso 6:4) Ko e me‘a eni ne hokosia ‘e Filisi mo Paula, ‘a ia na‘á na lavame‘a ‘i hono ‘ohake ‘a e fānau ‘e toko nima.
‘Oku manatu ‘a Filisi: “Neongo ko e anga‘itangata ‘o e ki‘i tama taki taha na‘e makehe, ko e tokotaha taki taha ‘o kinautolú na‘e loto ia ke tu‘u pē hono lotó. Na‘e faingata‘a, neongo ia na‘e faifai pē ‘o nau ‘ilo‘i ‘a e ‘uhinga ‘o e fo‘i lea ‘‘ikaí.’” Ko Paula, ‘a hono husepānití, na‘á ne pehē: “‘Okú ma fa‘a ‘oange kia kinautolu ‘a e ‘uhinga ki he‘ema
ngaahi filí ‘o kapau na‘a nau lahi fe‘unga ke mahino‘i. Neongo na‘á ma feinga ma‘u pē ke hoko ‘o anga-lelei, na‘á ma ako‘i kinautolu ke nau faka‘apa‘apa‘i ‘a homa mafai kuo foaki mai ‘e he ‘Otuá.”Lolotonga ko e ngaahi ta‘u ki mu‘a ‘o e ki‘i tamá ‘e ‘omai nai ai kiate ia ‘a e ngaahi palopalema, ko e ngaahi mātu‘a tokolahi tahá ‘oku nau ‘ilo‘i ko e pole lahi tahá ‘oku hoko mai ia lolotonga ‘a e ngaahi ta‘u hongofulu tupú ‘i he taimi ‘oku fehangahangai ai ‘a e loto ta‘ematu‘otu‘á mo e ngaahi ‘ahi‘ahi fo‘ou lahi.
A‘u ki he Loto ‘o ha Ta‘u Hongofulu Tupu
Kuo pau ke fai ‘e he tufunga ‘umeá ‘a ‘ene ngāué ki mu‘a ke mōmoa ‘a e ‘umeá. Ke ‘oange kiate ia ha taimi lahi ange, te ne tānaki nai ki ai ‘a e vai ke tauhi ‘a e ‘umeá ke hauhau mo o‘ingofua. ‘I he founga tatau, kuo pau ki he ongo mātu‘á ke na ngāue mālohi ke ta‘ofi ‘a e loto ‘o ‘ena ta‘u hongofulu tupú mei he hoko ‘o ta‘e‘unuá. Ko e mo‘oni, ko ‘ena me‘angāue tefitó ko e Tohitapú, ‘a ia ‘e lava ai ke na ‘faka‘ilo hala, fakatonutonu, pea sāuni ai ‘ena tamá, ki he ngāue lelei fulipe.’—2 Timote 3:15-17.
Kae kehe, ko ha ta‘u hongofulu tupu, ‘e ‘ikai nai te ne tali lelei ‘a e fakahinohino fakaemātu‘á ‘o hangē ko ia na‘á ne fai ‘i he‘ene kei si‘i angé. ‘E kamata nai ‘a e kau ta‘u hongofulu tupú ke tokanga lahi ange ki honau ngaahi to‘ume‘á, ko ia ai, ko e fetu‘utaki hangatonu mo ake mei honau lotó mo ‘enau ngaahi mātu‘á ‘e vaivai nai ia. Ko ha taimi ia ki he kātaki mo e pōto‘i lahi ange, ‘i he hū atu ‘a e ngaahi ngafa ‘o e mātu‘á mo e fānaú ki ha tu‘unga fo‘ou. Kuo pau ke fe‘unu‘aki ‘a e ta‘u hongofulu tupú ki he ngaahi liliu fakaesinó mo fakaeongó. Kuo pau ke ne kamata fai ‘a e ngaahi fili pea fokotu‘u ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a ia ‘e lava ke kaunga ki he toenga ‘o ‘ene mo‘uí. (2 Timote 2:22) ‘I he kotoa ‘o e vaha‘a taimi faingata‘a ko ení, kuo pau ke ne feangainga ai mo ha mālohi ‘a ia ‘e lava ke ‘i ai hono ola fakatupu maumau ki hono lotó—ko e tenge ‘a e to‘ume‘á.
Ko e tenge ko iá ‘oku tātātaha ‘ene hoko mai ‘i ha me‘a pē ‘e taha ‘oku ala ‘ilo‘ingofua. ‘I hono kehé, ‘oku fa‘a fakahaa‘i ia ‘i ha hokohoko ‘o e ngaahi fakamatala pe ngaahi taimi fakatupunga vaivai. Ko e ngaahi me‘á ni ‘okú ne ‘ohofi ‘a e me‘a ko ha vaivai‘anga ia ki he tokolahi—ko ha manavahē lahi ki hono taliteke‘i ‘e he to‘utupu kehé. ‘I he fāinga mo e ‘ilo‘i-kita mo e loto ke hoko ‘o tali leleí, ‘e kamata nai ai ha to‘utupu ke ne tali “‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘i he mamani” ‘a ē ‘oku poupou‘i ‘e he to‘utupu kehé.—1 Sione 2:15-17; Loma 12:2.
Ke ‘ai ke kovi ange ‘a e ngaahi me‘á, ko e ngaahi holi fakanatula ‘a e loto ta‘ehaohaoá ‘e ‘ai nai ai ke mālohi ‘a e ngaahi lea ‘a hono ngaahi to‘ume‘á. Ko e ngaahi ekinaki hangē ko e “Fiefia” pea “Fai ‘a e me‘a pē ‘okú ke loto ki aí” ‘e ongo mātu‘aki fakamānako nai ia. ‘Oku manatu ‘a Malia ki he me‘a na‘á ne hokosiá: “Na‘á ku fanongo ki he kaungā ta‘u hongofulu tupu ‘a ia na‘a nau tui ‘oku ‘i ai ‘a e totonu ‘a e to‘utupú ke nau fiefia ki he kakato tahá, ‘o tatau ai pē pe ko e hā ‘a e ngaahi nunu‘á. Koe‘uhi na‘á ku loto ke fai ‘a e me‘a na‘e fai ‘e hoku ngaahi kaume‘a ‘i he akó, na‘á ku meimei tō ai ki he
faingata‘a lahi.” ‘I he tu‘unga ko ha mātu‘á, ‘okú ke loto ke tokoni‘i ho‘o ki‘i tama ta‘u hongofulu tupú ke ne iku‘i ‘a e tenge peheé, ka ‘e lava fēfē ke ke fai iá?‘I ho‘o ngaahi leá mo e ngāué, fakapapau‘i mo toe fakapapau‘i ange kiate ia ‘okú ke tokanga ange. Feinga ke ‘ilo‘i ‘a e anga ‘o ‘ene ongo‘i fekau‘aki mo e ngaahi me‘á, pea feinga ke mahino‘i ‘a ‘ene ngaahi palopalemá, ‘a ia ‘oku faingata‘a lahi ange nai ia ‘i he ngaahi palopalema na‘á ke fehangahangai mo ia ‘i he akó. Tautefito ‘i he taimi ko ení, ‘oku fiema‘u ‘e ho‘o ki‘i tamá ke ne vakai atu kiate koe ko ha taha ‘a ia ‘e lava ke ne falala ki ai. (Palovepi 20:5) ‘I he‘ene ngaahi tō‘ongá pe angá, te ke fakatokanga‘i nai ai ‘a ‘ene faingata‘a‘iá pe puputu‘ú. Fai ha tali ki he‘ene fiema‘u ‘oku ‘ikai te ne ta‘elea‘akí, pea ‘fakafiemalie hono lotó.’—Kolose 2:2.
Ko e mo‘oni, ‘oku mahu‘inga ke ngāue‘i ‘a e tu‘uma‘u ki he me‘a ‘oku totonú. Kuo ‘ilo ‘e he ngaahi mātu‘a tokolahi ‘oku nau fehangahangai ‘i he taimi ki he taimi mo ha fepaki mo ‘enau fānaú, ka he‘ikai lava ke nau ‘unua ‘i he taimi ‘oku makatu‘unga lelei ai ‘enau filí. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, fakapapau‘i ‘okú ke mahino‘i lelei ‘a e tu‘ungá ki mu‘a ke fili pe ‘e ngāue‘aki ‘a e akonaki ‘ofá pea mo e founga ke fai ai iá kapau ‘oku fiema‘u.—Palovepi 18:13.
Mei he Loto Fakataha‘angá Foki
Ko ha ipu ‘umea ‘e hā ngali kuo ‘osi nai, ka ‘o kapau kuo te‘eki ke ta‘o ia ‘i he afí, ‘e maumau‘ingofua nai ia ‘e he ngaahi huhu‘a tofu pē ko ia ‘oku taumu‘a ke ‘utu aí. ‘Oku fakahoa ‘e he Tohitapú ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahí mo e faingata‘á ki ha founga ngaohi ‘i he afí, koe‘uhi he ‘oku fakahaa‘i ai pe ko e kakai fēfē mo‘oni kitautolu. Ko e mo‘oni, ‘oku lea ‘a e Tohitapú tautefito fekau‘aki mo e ngaahi ‘ahi‘ahi ‘o ‘etau tuí, ka ‘i ha founga fakalūkufua, ‘oku toe ‘aonga ‘a e poiní ki he ngaahi ‘ahi‘ahi kehé. (Semisi 1:2-4) ‘Oku faka‘ohovalé, he ko e ngaahi ‘ahi‘ahi faingata‘a ‘e ni‘ihi ‘oku fehangahangai mo e to‘utupú ‘oku hoko mai ia mei he loto fakataha‘angá.
Neongo ‘oku hā ngali mo‘ui lelei fakalaumālie ‘a ho‘o ki‘i tama ta‘u hongofulu tupú, ‘i lotó ‘okú ne fāinga nai mo ha loto māvahevahe. (1 Tu‘i 18:21) Hangē ko ení, ko Mēkeni na‘á ne fehangahangai mo e ngaahi fakakaukau fakamāmani na‘e tupu mei he to‘utupu kehe na‘a nau ha‘u ki he Fale Fakataha‘angá:
“Na‘á ku hoko ‘o tākiekina ‘e ha kulupu ‘o e to‘utupu ‘a ia na‘a nau vakai ki he lotu faka-Kalisitiané ‘oku fakapipiko pea ko ha ta‘ofi‘anga ia ki hono ma‘u ‘a e fiefiá. Na‘a nau lea‘aki ‘a e ngaahi me‘a hangē ko ení: ‘Ko e tuai pē ‘eku ta‘u 18, ko ‘eku mavahe ia mei he mo‘oní,’ pe ‘‘Oku ‘ikai te u kei fa‘a tatali ke mavahe.’ Na‘a nau faka‘ehi‘ehi mei he to‘utupu na‘a nau lea‘aki ha me‘a na‘e kehé, ‘o ui kinautolu ko e kau mā‘oni‘oni.”
‘Oku fiema‘u ‘a e toko taha pē pe toko ua ‘okú na ma‘u ha fakakaukau kovi ke na ue‘i ‘a e toengá. Ko e fa‘ahinga tāutaha ‘i ha kulupu ‘oku nau fa‘a fai ‘a e me‘a ‘oku fai ‘e he tokolahí. Ko e fakavalevalé mo e fakangalingali to‘á ‘okú ne tukunoa‘i nai ‘a e potó mo e anga-tāú. ‘I he ngaahi fonua lahi, kuo ‘i ai ‘a e ngaahi keisi fakamamahi ‘o e to‘utupu Kalisitiane ‘oku nau tō ki he faingata‘á koe‘uhi na‘a nau muimui ki he tokolahí.
Ko e mo‘oni, ‘oku fiema‘u ‘e he kau ta‘u hongofulu tupú ha lahi pau ‘o ha feohi fakafiefia. ‘E lava Loma 12:13) Fakalototo‘a‘i ho‘o ki‘i tamá ke tuli ki ha ngāue ‘oku leleí, hangē ko e ako ke tā ha me‘alea fakamūsika pe ko hono ako ha lea ‘e taha pe ko ha ngāue fakamea‘a. Ki ha tu‘unga lahi, te ne malava nai ke fai eni ‘i he ‘ātakai malu ‘o e ‘apí.
fēfē ke ke tokonaki ia ‘i ho tu‘unga ko ha mātu‘a? Fai ha fakakaukau fakamātoato ki he‘enau fakafiefiá, pea palani ha ngaahi ngāue fakamānako mo e fāmilí pe mo ha tuifio ‘o e to‘utupú mo e kakai lalahí. ‘Ai ke ke ‘ilo‘i ‘a e ngaahi kaume‘a ‘o ho‘o ki‘i tamá. Fakaafe‘i kinautolu ki ha houa kai, pe fakamoleki ha efiafi mo kinautolu. (‘E Lava ke Hoko ‘a e Akó ko ha Malu‘i
Ko e ako ‘a ha ta‘u hongofulu tupú ‘e lava ke toe tokoni ia kiate ia ke tauhi ai ‘a e fakafiefiá ‘i hono tu‘ungá. Ko Loli, ko ha pule ia fe‘unga mo e ta‘u ‘e 20 ‘i ha fu‘u ‘apiako lahi, ‘okú ne pehē: “Kuó u sio ki he Kau Fakamo‘oni to‘utupu tokolahi ‘i he‘enau akó. Ko e tokolahi na‘e taau ke fakahīkihiki‘i ‘i honau ‘ulungāngá, ka ko e ni‘ihi na‘e ‘ikai lava ke fakafaikehekehe‘i kinautolu mei he tamaiki ako kehé. Ko e ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga leleí na‘e tu‘uma‘u pē ia ‘i he fa‘ahinga ‘a ia na‘a nau mahu‘inga‘ia ‘i he‘enau akó. Te u fale‘i mālohi ‘a e ngaahi mātu‘á ke nau mahu‘inga‘ia vēkeveke ‘i he fakalakalaka fakaeako ‘a ‘enau fānaú, ke nau hoko ‘o ‘ilo‘i ‘enau kau faiakó, pea ke fakatuipau‘i ki he‘enau fānaú ‘oku mahu‘inga ha līpooti lelei. ‘E tu‘u-ki-mu‘a ‘a e ni‘ihi, ka ‘e lava kotoa ke a‘usia ha ngaahi lēvolo fakafiemālie pea ma‘u ‘a e toka‘i ‘a ‘enau kau faiakó.”
Ko e ako peheé ‘e lava ke toe tokoni‘i ai ‘a e kau ta‘u hongofulu tupú ke nau fakalakalaka fakalaumālie. ‘E lava ke ako‘i ai kinautolu ki he ngaahi tō‘onga ako lelei, akonaki‘i faka‘atamai, mo ha ongo‘i ‘o e fatongiá. Ko ‘enau malava ke lautohi lelei pea ke puke ‘a e ngaahi fakakaukaú ‘oku ‘ikai ha veiveiua te ne fakalototo‘a‘i kinautolu ke nau hoko ai ko e kau ako mo e kau faiako lelei ange ‘o e Folofola ‘a e ‘Otuá. (Nehemaia 8:8) Ko e ngaahi fiema‘u ‘i he‘enau ngāue fakaakó mo ‘enau ngaahi ako fakalaumālié ‘e lava ke tokoni ia ke ‘ai ‘a e fakafiefiá ki hono tu‘unga totonú.
Ko ha Lāngilangi kia Kimoutolu pea kia Sihova
‘I Kalisi ‘o e kuonga mu‘á na‘e ‘i he ngaahi vaasi lahi ‘a e fakamo‘oni fakatou‘osi ‘a e tokotaha tufunga ‘umeá mo e tokotaha na‘á ne teuteu‘í. ‘I he tu‘unga tatau, ‘oku fa‘a ‘i ai ‘a e toko ua ‘i he fāmilí ‘okú na kau ‘i hono fakafuo ‘a e fānaú. ‘Oku kau fakatou‘osi ‘a e tamaí mo e fa‘eé ‘i hono fakafuo ‘a e loto ‘o e ki‘i tamá, pea ‘i he tu‘unga fakaefakatātaá ‘oku ‘omai ‘e ho‘omo ki‘i tamá ‘a e ongo “fakamo‘oní” fakatou‘osi. ‘I he hangē ko ha tufunga ‘umea, mo ha/pe tokotaha teuteu‘i lavame‘á, ‘e lava ke mo ongo‘i laukau ‘i ho‘omo ngāue ‘i hono fakafuo ha tokotaha kei si‘i ‘aki ‘a e mahu‘inga mo e faka‘ofo‘ofá.—Palovepi 23:24, 25.
Ko e lavame‘a ‘o e feinga ma‘ongo‘onga ko ení ‘e fakatu‘unga lahi ia ‘i he lahi ‘o ho‘o fakafuo ‘a e loto ‘o ho‘o ki‘i tamá. ‘Oku ‘i ai ‘a e ‘amanaki, te ke malava ke pehē: “‘Oku ‘i hono loto ‘a e lao ‘o hono ‘Otua: ‘oku ‘ikai ha‘ane laka ‘e hekea.” (Sāme 37:31) Ko e tu‘unga ‘o e loto ‘o ha ki‘i tama ‘oku fu‘u mahu‘inga ia ke tuku ki he tu‘unga hokonoá.
[Fakamatala ‘i lalo]
^ pal. 8 ‘Oku lau ‘e he ngaahi mātu‘a ‘e ni‘ihi ‘a e Tohitapú ki he‘enau pēpē toki fā‘ele‘í. Ko e le‘o nongá pea mo e me‘a fakafiefia ko eni ‘oku hokosiá ‘e ue‘i ai ‘a e hounga‘ia ki he lautohí lolotonga ‘a e toenga ‘o e mo‘ui ‘a e ki‘i tamá.
^ pal. 9 Kuo liliu ‘a e ngaahi hingoa ‘e ni‘ihi.