Skip to content

Skip to table of contents

Hoko ʻo Tataki ʻe he ʻOtua Moʻuí

Hoko ʻo Tataki ʻe he ʻOtua Moʻuí

Hoko ʻo Tataki ʻe he ʻOtua Moʻuí

“Tafoki . . . ki he ʻOtua Moʻui, ʻa ia naʻa ne ngaohi ʻa e langi mo e fonua mo e tahi, mo e ngaahi meʻa kehekehe ʻoku ʻi ai.”​—NGĀUE 14:15.

1, 2. Ko e hā ʻoku feʻungamālie ai ke lāuʻilo kia Sihova ʻi hono tuʻunga ko e “ʻOtua Moʻui”?

HILI hono fakamoʻui ʻe he ʻapositolo ko Paulá pea mo Panepasa ha tangata, naʻe fakapapauʻi ange ʻe Paula ki he kau mamata ʻi Līsitá: “ʻOku ma alaanga mo kimoutolu, ko e ongo tangata pe; ʻo ma tala atu ʻa e fekau lelei, ke mou tafoki mei he ngaahi ʻotua noa ni ki he ʻOtua Moʻui, ʻa ia naʻa ne ngaohi ʻa e langi mo e fonua mo e tahi, mo e ngaahi meʻa kehekehe ʻoku ʻi ai.”—Ngāue 14:15.

2 He mātuʻaki moʻoni ē ko Sihova, ʻoku ʻikai ko ha ʻaitoli taʻemoʻui, ka ko e “ʻOtua Moʻui”! (Selemaia 10:10; 1 Tesalonaika 1:​9, 10) Tuku kehe ʻene moʻui ʻiate ia peé, ko Sihova ʻa e Matavai ʻo e moʻuí. “ʻOku aʻana ʻa e foaki mai kiate kitautolu fulipe ʻa e moʻui, mo e manava, mo e meʻa kotoa pe!” (Ngāue 17:25) ʻOkú ne mahuʻingaʻia ʻi heʻetau maʻu ʻa e moʻuí, ʻi he lolotongá ni pea mo e kahaʻú. Naʻe tānaki mai ʻe Paula ʻo pehē ko e ʻOtuá “nae ikai ke ne tuku ia tae haane fakamooni, he nae fai lelei mai eia, o tuku kiate kitautolu ae uha mei he lagi, moe gaahi taʻu mahu, o ne fakabito aki akitautolu ae mea kai moe fiefia.”—Ngāue 14:​17PM.

3. Ko e hā ʻoku malava ai ke tau falala ki he tataki ʻoku tokonaki mai ʻe he ʻOtuá?

3 Ko e mahuʻingaʻia ʻa e ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí ʻoku ʻomai ai kiate kitautolu ʻa e ʻuhinga ke tau falala ki heʻene tatakí. (Sāme 147:8; Mātiu 5:45) ʻE ʻikai nai ke tali ia ʻe he niʻihi ʻo kapau ʻoku nau maʻu ha fekau ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻikai te nau mahinoʻi pe ʻoku hā ngali fakangatangata. Kae kehe, kuo fakamoʻoniʻi ʻa e fakapotopoto ke falala ki he tataki ʻa Sihová. Ke fakatātaaʻi: Neongo kapau naʻe ʻikai ke mahinoʻi ʻe ha ʻIsileli ʻa e lao ke ʻoua ʻe ala ki ha sino kuo maté, naʻe ʻaonga kiate ia ʻa e talangofua ki aí. ʻUluakí, ko ʻene talangofuá ʻe tohoaki ai ia ke ne ofi ange ki he ʻOtua moʻuí; ko hono uá, ʻe tokoniʻi ai ia ke ne hao mei he ngaahi mahakí.—Livitiko 5:2; 11:24.

4, 5. (a) Ki muʻa ʻi he kuonga ʻo e Kalisitiané, ko e hā ʻa e tataki fekauʻaki mo e totó naʻe ʻomai ʻe Sihová? (e) ʻOku tau ʻilo fēfē ko e tataki ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo e totó ʻoku kau ki ai ʻa e kau Kalisitiané?

4 ʻOku meimei tatau pē mo e tataki ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo e totó. Naʻá ne tala kia Noa ʻoku ʻikai totonu ki he faʻahinga ʻo e tangatá ke nau kai ʻa e totó. Pea ʻi he Laó leva, naʻe fakahā ai ʻe he ʻOtuá ko hono ngāueʻaki pē ʻo e totó ʻoku talí ko hono ʻai ki he ʻōlitá—ki he fakamolemoleʻi ʻo e angahalá. ʻI he ngaahi fakahinohino ko iá, naʻe fakatoka ai ʻe he ʻOtuá ʻa e makatuʻunga ki hono ngāueʻaki lelei ʻaupito ʻo e totó—ko hono fakahaofi ʻo e ngaahi moʻuí fakafou ʻi he huhuʻi ʻa Sīsuú. (Hepelu 9:14) ʻIo, ko e tataki ʻa e ʻOtuá ʻoku fakahaaʻi ai ʻa ʻene tokanga ki heʻetau moʻuí mo ʻetau leleí. ʻI he lāulea ki he Senesi 9:​4, naʻe tohi ai ʻa e mataotao Tohi Tapu ʻo e senituli hono 19, ko Adam Clarke: “Ko e fekau ko ʻeni [kia Noá] ʻoku kei talangofua fakamākukanga ki ai ʻa e kau Kalisitiane ʻi he hahaké . . . Naʻe ʻikai ha toto ia ʻe kai ʻi he malumalu ʻo e laó, koeʻuhi naʻe fakahaaʻi ai ko e totó naʻe pau ke lilingi ia koeʻuhi ko e angahala ʻa e māmaní; pea ʻi he malumalu ʻo e Kōsipelí ʻoku ʻikai totonu ke kai ia, koeʻuhi ʻoku totonu ke vakai maʻu pē ki ai ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e taʻataʻa ʻa ia kuo lilingi ki hono toʻo atu ʻo e ngaahi angahalá.”

5 Naʻe lave nai ʻa e mataotaó ni ki he kōsipeli tefito, pe ongoongo lelei, ʻoku fakatefito ʻia Sīsuú. ʻOku kau ki ai ʻa hono fekau mai ʻe he ʻOtuá hono ʻAló ke pekia maʻatautolú, ke lilingi hono taʻataʻá koeʻuhi ke tau lava ʻo maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá. (Mātiu 20:28; Sione 3:16; Loma 5:​8, 9) Naʻe toe kau ʻi he fakamatalá ʻa e fekau ki mui ki he kau muimui ʻo Kalaisí ke nau fakaʻehiʻehi mei he totó.

6. Ko e hā ʻa e ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo e totó naʻe ʻoange ki he kau Kalisitiané, pea ko e hā hono ʻuhingá?

6 ʻOkú ke ʻilo naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ki he kau ʻIsilelí ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻe laui teau. ʻI he hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú, naʻe ʻikai ke moʻuaʻaki ʻe heʻene kau ākongá ke tauhi kotoa ʻa e ngaahi lao ko iá. (Loma 7:​4, 6; Kolose 2:​13, 14, 17; Hepelu 8:​6, 13) Kae kehe, hili atu ha taimi siʻi naʻe malanga hake ha fehuʻi fekauʻaki mo e ngafa tefito ʻe taha—ko e kamu ʻo e kakai tangatá. ʻE pau ki he faʻahinga ʻikai ko e Siu ʻa ia naʻa nau loto ke nau maʻu ʻaonga mei he taʻataʻa ʻo Kalaisí ke nau kamu, ʻo fakahāhā naʻa nau kei ʻi he malumalu ʻo e Laó? ʻI he 49 T.S., naʻe ngāue ai ʻa e kulupu pule Kalisitiané ki he ʻīsiu ko iá. (Ngāue, vahe 15) ʻI hono tokoniʻi ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá, naʻe fakaʻosiʻaki ai ʻe he kau ʻapositoló mo e kau tangata matuʻotuʻá ʻo pehē ko e ngafa ko ia ke kamú naʻe ngata ia fakataha mo e Laó. Ka neongo ia, naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fiemaʻu fakaʻotua pau naʻe kei moʻua ki ai ʻa e kau Kalisitiané. ʻI ha tohi ki he ngaahi fakatahaʻangá, naʻe tohi ʻe he kulupu pulé: “Kuo ha lelei ki he Laumálie Maʻoniʻoni mo kimautolu, ke ʻoua naʻa toe ʻai mo ha kavenga kiate kimoutolu, ngata pe i he ngaahi meʻa ko eni, ʻa ia kuo pau; ke mou fakaʻehiʻehi mei he ngaahi meʻa kuo ʻoatu ki he aitoli, pea mo e toto, mo e manu kuo sisina, pea mo e feʻauaki. Pea kapau te mou tauhi kimoutolu mei he ngaahi meʻa ko ia, te mou lelei.”—Ngāue 15:​28, 29.

7. ʻOku mahuʻinga fēfē ki he kau Kalisitiané ke nau ‘fakaʻehiʻehi mei he totó’?

7 ʻOku hā mahino, naʻe vakai ʻa e kulupu pulé ki he ‘fakaʻehiʻehi mei he totó’ ʻoku hoko ia ʻo mātuʻaki mahuʻinga fakaeʻulungāanga tatau pē mo e fakaʻehiʻehi mei he fehokotaki fakasino taʻetāú pe lotu ʻaitolí. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he meʻá ni ko e tapui fekauʻaki mo e totó ʻoku mafatukituki. Ko e kau Kalisitiane ko ia ʻoku nau fai taʻefakatomala ʻa e tauhi ʻaitolí pe fehokotaki fakasino taʻetāú ʻe ʻikai lava ke ʻi ai hanau “tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua”; “te nau ʻinasi ʻi he . . . mate ʻangaua.” (1 Kolinito 6:​9, 10; Fakahā 21:8; 22:15) Fakatokangaʻi ʻa e faikehekehé: Ko hono taʻetokaʻi ʻa e tataki ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo e toputapu ʻo e totó ʻe malava ke iku atu ia ki he mate taʻengata. Ko hono fakahāhā ʻa e tokaʻi ki he feilaulau ʻa Sīsuú ʻoku malava ke taki atu ia ki he moʻui taʻengatá.

8. Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi naʻe tali fakamātoato ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ʻa e tataki ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo e totó?

8 Naʻe anga-fēfē hono mahinoʻi mo talangofua ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ki he tataki ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo e totó? Manatuʻi ʻa e fakamatala ʻa Clarke: “ʻI he malumalu ʻo e Kōsipelí ʻoku ʻikai totonu ke kai ia, koeʻuhi ʻoku totonu ke vakai maʻu pē ki ai ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e taʻataʻa ʻa ia kuo lilingi ki hono toʻo atu ʻo e ngaahi angahalá.” ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he hisitōliá naʻe fakakaukau fakamātoato ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ki he meʻá ni. Naʻe tohi ʻe Tetuliane: “Fakakaukau atu ki he faʻahinga naʻa nau fieinua ʻi he havala, ʻi ha fakaʻaliʻali ʻi he malaʻe vaʻingá, ʻenau toʻo ʻa e toto foʻou ʻo e kau faihia fulikivanú . . . pea ʻave ia ke fakamoʻui ʻaki ʻenau mahaki-moá.” Lolotonga naʻe kai ʻe he kau panganí ʻa e totó, naʻe pehē ʻe Tetuliane ko e kau Kalisitiané “ʻoku ʻikai naʻa mo e ʻi ai ʻa e toto ʻo e fanga manú ʻi [heʻenau] ngaahi houa kaí . . . ʻI he ngaahi ʻahiʻahiʻi ʻo e kau Kalisitiané te ke ʻoatu kiate kinautolu ʻa e ngaahi sōsisi kuo fonu ai ʻa e totó. Ko hono moʻoní, ʻokú ke ʻosi ʻiloʻi ʻe koe ʻoku taʻefakalao [ia] kiate kinautolu.” ʻIo, neongo ʻa e ngaahi fakamanamana ʻo e maté, naʻe ʻikai ke kai toto ʻa e kau Kalisitiané ia. Naʻe mātuʻaki mahuʻinga pehē ʻa e tataki ʻa e ʻOtuá kiate kinautolu.

9. Ko e fakaʻehiʻehi mei he totó naʻe kau ai ʻa e hā tuku kehe ʻa e ʻikai ke kai fakahangatonu ʻa e totó?

9 ʻOku fakakaukau nai ʻa e niʻihi naʻe ʻuhinga pē ʻa e kulupu pulé ia ke ʻoua ʻe kai pe inu fakahangatonu ʻe he kau Kalisitiané ʻa e totó pea ʻoua ʻe kai ʻa e kakanoʻi manu naʻe ʻikai fakatafé pe kai ʻa e meʻakai ʻoku tuifio mo e totó. Ko e moʻoni, ko e ʻuluaki ʻuhinga ia ʻo e fekau ʻa e ʻOtuá kia Noá. Pea naʻe tala ʻe he tuʻutuʻuni fakaʻapositoló ki he kau Kalisitiané ke ‘fakaʻehiʻehi mei he manu kuo sisina,’ ʻa e kakanoʻi manu ʻoku kei toe ai ʻa e totó. (Senesi 9:​3, 4; Ngāue 21:25) Kae kehe, naʻe ʻiloʻi ʻe he muʻaki kau Kalisitiané naʻe kau ki heni ʻa e meʻa lahi ange. ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe kai ai ʻa e totó ʻi he ngaahi ʻuhinga fakafaitoʻo. Naʻe pehē ʻe Tetuliane ʻi ha feinga ke fakamoʻui ʻa e mahaki-moá, naʻe kai ai ʻe he kau panganí ʻa e toto foʻou. Pea naʻe ʻi ai nai ʻa e ngaahi ngāueʻaki kehe ʻo e totó ke faitoʻoʻaki ʻa e mahakí pe fakaleleiʻiʻaki nai ʻa e moʻuí. Ko ia ai, ki he kau Kalisitiané, ko e fakaʻehʻehi mei he totó naʻe kau ki ai ʻa e ʻikai ke maʻu ia ʻi ha ngaahi ʻuhinga “fakafaitoʻo.” Naʻa nau tauhi maʻu ʻenau tuʻú neongo kapau ʻe ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ai ʻenau moʻuí.

Ngāueʻaki ʻa e Totó ko ha Faitoʻó

10. Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe niʻihi ʻa ia ʻoku ngāueʻaki fakafaitoʻo ai ʻa e totó, ʻo malanga hake ai ʻa e fehuʻi ko e hā?

10 Ko hono ngāueʻaki fakafaitoʻo ʻo e totó ʻoku failahia ia he taimí ni. Ko e muʻaki ngaahi huhu totó ko e toto kakató—ʻo toʻo ia mei ha tokotaha foaki, ʻo tauhi, pea ʻoange ki ha tokotaha mahaki, ko ha tokotaha kafo nai ʻi he taú. Ki mui mai, naʻe ako ai ʻa e kau fakatotoló ke fakamavahevaheʻi ʻa e totó ki he ngaahi konga tefito. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e huhu ʻo e kongá, naʻe malava ai ʻa e kau toketaá ke vahevahe ʻa e toto naʻe tānakí ki ha kau mahaki tokolahi ange, ko e pelesimaá nai ki ha tangata lavea ʻe taha pea ko e sela kulokulá ki ha tokotaha kehe. Naʻe hā mei he hokohoko atu ʻa e fakatotoló ko ha konga, hangē ko e toto pelesimaá, ʻoku malava ke ngaohi ia ke toʻo mei ai ha toe fanga kiʻi konga iiki lahi fau, ʻa ia ʻe malava ke ʻoatu ia ki ha toe kau mahaki tokolahi ange. ʻOku hokohoko atu ʻa e ngaahi feinga ko ʻení, pea ʻoku līpooti mai ʻa e ngaahi ngāueʻaki foʻou ʻo e fanga kiʻi konga īkí. ʻOku totonu ke fēfē ʻa e tali ki ai ʻa e Kalisitiané? Kuó ne fakapapauʻi mālohi heʻikai ʻaupito te ne tali ha huhu toto, ka ʻoku fakaʻaiʻai ia ʻe heʻene toketaá ke ne tali ʻa e konga lahi pē ʻe taha, ko ha fanga kiʻi sela kulokula fatu nai. Pe ʻoku kau nai ʻi he faitoʻó ha kiʻi konga siʻisiʻi ko e toʻo mei ha konga lahi. ʻE malava fēfē ha sevāniti ʻa e ʻOtuá ke ne fai ha fili ʻi he ngaahi fehuʻi peheé, ʻi he fakakaukau atu ko e totó ʻoku toputapu pea ko e taʻataʻa ʻo Kalaisí ʻoku fakahaofi-moʻui ia ʻi he ʻuhinga lahi tahá?

11. Ko e hā ʻa e tuʻunga totonu fakafaitoʻo fekauʻaki mo e totó kuo pīkitai fuoloa ki ai ʻa e Kau Fakamoʻoní?

11 ʻI he ngaahi hongofuluʻi taʻu kuo maliu atú naʻe ʻai ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke hā mahino honau tuʻungá. Ko e fakatātaá, naʻa nau tokonaki mai ha kupu ki he Journal of the American Medical Association (Nōvema 27, 1981; toe pulusi ʻi he How Can Blood Save Your Life? peesi 27-​9). * Naʻe fakamatala ʻa e kupu ko iá mei he Senesí, Livitikó, mo e Ngāué. Naʻe pehē ai: “Neongo ʻoku ʻikai fakahaaʻi ʻa e ngaahi veesi ko ʻení ʻi he ngaahi foʻi lea fakafaitoʻó, ʻoku vakai ki ai ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻoku nau tapui ʻa e huhu ʻo e toto kakató, ngaahi RBC [sela toto kulokula] fatú, mo e pelesimaá, pea pehē ki he WBC [sela toto hinehiná] mo e huhu ʻo e peletiletí.” Ko e tohi ako 2001 ko e Emergency Care, ʻi lalo ʻi he “Faʻu ʻo e Totó,” naʻe fakahā ai: “Ko e totó ʻoku faʻuʻaki ia ʻa e ngaahi konga lalahi: ko e pelesimā, ngaahi sela toto kulokula mo e hinehina pea mo e peletileti.” Ko ia, ʻi he fehoanaki mo e ngaahi meʻa fakafaitoʻó, ʻoku fakafisingaʻi ʻe he Kau Fakamoʻoní ʻa e huhu ʻo e toto kakató pe ko ha taha pē ʻo hono ngaahi konga tefito ʻe faá.

12. (a) Ko e hā ʻa e tuʻunga kuo ʻomai fekauʻaki mo e fanga kiʻi konga iiki ʻoku toʻo mei he ngaahi konga tefito ʻo e totó? (e) Ko fē ʻe lava ke maʻu mei ai ʻa e fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e meʻá ni?

12 Naʻe hoko atu ʻa e kupu fakafaitoʻó: “Ko e mahino fakalotu ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻoku ʻikai te ne taʻofi fakaʻaufuli ʻe ia ʻa e ngāueʻaki ʻo e [fanga kiʻi konga īkí] hangē ko e albumin, fanga kiʻi immune globulin, mo e ngaahi faitoʻo ki he vai ʻa e totó; ko e tokotaha Fakamoʻoni taki taha kuo pau ke ne fili fakatāutaha pe te ne tali ʻa e ngaahi meʻá ni.” Talu mei he 1981, mo hono fakamavaheʻi ʻa e fanga kiʻi konga iiki lahi (vahevahe ki he fanga kiʻi konga iiki ange naʻe maʻu mei he taha ʻo e ngaahi konga lalahi ʻe faá) ke ngāueʻaki. Ko ia ai, ko e Taua Leʻo ʻo Sune 15, 2000, naʻe ʻomai ai ʻa e fakamatala ʻaonga ʻaupito ki he tuʻunga-leá ʻi he kupu “Ngaahi Fehuʻi mei he Kau Lautohí.” Ke ʻaonga ki he laui miliona ʻo e kau lautohi lolotongá, ʻoku toe pulusi ai ʻa e talí ʻi he peesi 29-31 ʻo e makasini ko ʻení. ʻOkú ne tokonaki mai ʻa e ngaahi fakaikiiki mo e fakaʻuhinga, kae kehe, te ke toki sio ko e meʻa ʻokú ne leaʻakí ʻoku fehoanakimālie ia mo e ngaahi fakakaukau tefito naʻe ʻomai ʻi he 1981.

Ko e Ngafa ʻo Ho Konisēnisí

13, 14. (a) Ko e hā ʻa e konisēnisí, pea ko e hā hono kaunga ʻo fekauʻaki mo e totó? (e) Ko e hā ʻa e tataki fekauʻaki mo e kai kakanoʻi manú naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ki ʻIsilelí, ka ko e hā nai ʻa e ngaahi fehuʻi naʻe malanga haké?

13 Ko e fakamatala peheé ʻoku fiemaʻu ai ʻa e ngāueʻaki ʻo e konisēnisí. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻOku loto-tatau ʻa e kau Kalisitiané ki he fiemaʻu ke muimui ki he tataki ʻa e ʻOtuá, ka ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻe niʻihi kuo pau ke fai ai ʻa e ngaahi fili fakafoʻituitui ia, pea ʻoku kau ki ai ʻa e konisēnisí. Ko e konisēnisí ko e malava fakanatula ke fakafuofua mo fili ʻi ha ngaahi meʻa, ʻoku faʻa fekauʻaki mo e ngaahi ʻīsiu fakaeʻulungāangá. (Loma 2:​14, 15) Kae kehe, ʻokú ke ʻilo ʻoku kehekehe ʻa e konisēnisí. * ʻOku lave ʻa e Tohi Tapú ki he niʻihi ko “honau ngaahi konisenisi ʻoku vaivai,” ʻo fakahuʻunga mai ai ʻoku mālohi ʻa e konisēnisi ia ʻo e niʻihi. (1 Kolinito 8:12) ʻOku kehekehe ʻa e kau Kalisitiané ʻi he lahi ko ia kuo nau fai ai ʻa e fakalakalaka ʻi he ako ki he meʻa ʻoku folofola mai ʻaki ʻe he ʻOtuá, ʻi he hoko ʻo lāuʻilo ki heʻene fakakaukaú, pea ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa ko iá ʻi heʻenau ngaahi fili ʻoku faí. ʻOku malava ke tau fakatātaaʻi ʻeni ʻaki ʻa e kau Siú pea mo hono kai ʻa e kakanoʻi manú.

14 ʻOku mahino ʻa e Tohi Tapú ia ko ha taha talangofua ki he ʻOtuá heʻikai te ne kai ʻa e kakanoʻi manu ʻoku ʻikai fakatafé. Naʻe mātuʻaki mahuʻinga ia he naʻa mo ha tuʻunga fakatuʻupakē ʻa ia naʻe kai ai ʻe he kau sōtia ʻIsilelí ʻa e kakanoʻi manu taʻefakatafé, naʻa nau halaia ai ʻi ha faihala pe angahala mamafa. (Teutalonome 12:​15, 16; 1 Samiuela 14:​31-35) Ka neongo ia, ne malanga hake nai ai ha ngaahi fehuʻi. ʻI he taimi naʻe tāmateʻi ai ʻe ha tokotaha ʻIsileli ha sipi, ko e hā hono vave naʻe fiemaʻu ke ne fakatafe ai hono totó? Naʻe pau ke ne heleʻi ʻa e monga ʻo e monumanú ke fakatafe ai? Naʻe pau ke ne tautau ʻa e sipí ʻi hono ongo vaʻe muí? Ko e hā hono fuoloá? Ko e hā te ne fai ki ha fuʻu pulu? Naʻa mo e hili hono fakatafé, ʻe kei ʻi ai pē nai ʻa e toto ia ʻi he kakanó. Naʻe malava ke ne kai ʻa e kakano ko iá? Ko hai te ne fai ʻa e filí?

15. Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa e kau Siu ʻe niʻihi ʻi he fekauʻaki mo e kai ʻo e kakanoʻi manú, ka ko e hā naʻe fakahinohino mai ʻe he ʻOtuá ia?

15 Sioloto atu ki ha tokotaha Siu faivelenga ʻokú ne fehangahangai mo e ngaahi ʻīsiu peheé. Te ne fakakaukau nai ko e malu tahá pē ke fakaʻehiʻehi mei he kakanoʻi manu ʻoku fakatau atu ʻi he māketi kakanoʻi manú, ʻo hangē pē ko e fakaʻehiʻehi ʻa ha tokotaha mei he kakanoʻi manu ʻoku ngalingali naʻe faiʻaki ha feilaulau ki ha ʻaitolí. Kuo kai kakanoʻi manu ʻa e kau Siu kehe ia ʻi he toki hili pē ʻa e muimui ki he ngaahi ouau ke fakamavaheʻi ʻa e totó. * (Mātiu 23:​23, 24) Ko e hā hoʻo fakakaukau fekauʻaki mo e ngaahi tali kehekehe peheé? ʻIkai ngata aí, koeʻuhi naʻe ʻikai ke fiemaʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi tali peheé, ne mei lelei taha nai ki he kau Siú ke nau ʻoatu ha ngaahi fehuʻi lahi ʻaupito ki ha fakataha ʻa e kau lāpaí ke maʻu ha tuʻutuʻuni ki he meʻa taki taha? Neongo naʻe tupulaki ʻa e tōʻonga ko iá ʻi he lotu faka-Siú, ʻoku malava ke tau fiefia naʻe ʻikai ke fakahinohino ʻe Sihova ki he kau lotu moʻoní ke nau tuli ki ha ngaahi tuʻutuʻuni fekauʻaki mo e totó ʻi he founga ko iá. Naʻe ʻomai ʻe he ʻOtuá ʻa e tataki tefito ki hono tāmateʻi ʻa e fanga manu maʻá pea fakatafe honau totó, ka naʻe ʻikai te ne fakalaka atu ʻi he meʻa ko iá.—Sione 8:32.

16. Ko e hā nai ʻoku maʻu ai ʻe he kau Kalisitiané ʻa e ngaahi vakai kehekehe fekauʻaki mo hono tali ʻo ha huhu ʻo ha kiʻi konga siʻisiʻi mei ha konga tefito ʻo e totó?

16 Hangē ko ia naʻe lave ki ai ʻi he palakalafi 11 mo e 12, ʻoku ʻikai tali ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa hono huhu ange ʻa e toto kakató pe ko hono ngaahi konga tefito ʻe faá—ʻa e pelesimaá, sela kulokulá, sela hinehiná, mo e peletiletí. Fēfē ʻa e fanga kiʻi konga iiki ʻoku toʻo mei ha konga tefito, hangē ko e fanga kiʻi serum ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi siemu maluʻi ke ne tauʻi ha mahaki pe ke fakafepakiʻi ʻa e huhu kona ʻa ha ngatá? (Sio ki he peesi 30, palakalafi 4.) Ko hono moʻoní, kuo fakaʻosiʻaki ʻe he niʻihi ko e fanga kiʻi konga iiki peheé ʻoku ʻikai kei hoko ia ko ha toto pea ko ia ai ʻoku ʻikai kau ia ʻi he fekau ‘ke fakaʻehiʻehi mei he totó.’ (Ngāue 15:29; 21:25; peesi 31, palakalafi 1) Ko e fatongia ʻeni ia ʻo kinautolu. ʻOku hanga ʻe he konisēnisi ia ʻo e niʻihi kehé ʻo ueʻi kinautolu ke nau talitekeʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku maʻu mei he toto (ʻo ha manu pe tangata), ʻo aʻu ki ha kiʻi konga valevale ʻo ha konga tefito pē ʻe taha. * Lolotonga iá ʻoku tali nai ʻe ha niʻihi ia ʻa e ngaahi huhu ʻo ha polotini pelesimā ke tauʻi ʻaki ʻa e mahakí pe ke fakafepakiʻi ʻaki ʻa e huhu kona ʻa e ngatá, kae kehe, ʻoku nau talitekeʻi nai ʻe kinautolu ʻa e fanga kiʻi konga iiki kehé. ʻIkai ngata aí, ko e ngaahi meʻa faʻu ʻe niʻihi ko e toʻo mei he taha ʻo e ngaahi konga tefito ʻe faá ʻoku mātuʻaki meimei tatau nai mo e ngāue ʻa e konga kakató pea fakahoko ha ngafa fakatolonga moʻui ʻi he sinó ʻe ʻikai ala tali ia ʻe he tokolahi taha ʻo e kau Kalisitiané.

17. (a) ʻOku malava fēfē ke hoko hotau konisēnisí ko ha tokoni ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e fanga kiʻi konga iiki ʻo e totó? (e) Ko e hā ʻoku mātuʻaki mafatukituki ai ʻa hono fai ʻa e ngaahi filí ʻi he meʻá ni?

17 Ko e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻo fekauʻaki mo e konisēnisí ʻoku ʻaonga lahi ia ʻi he taimi ʻoku tau fai ai ha ngaahi fili pehení. Ko e ʻuluaki sitepú ke ako ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá pea feinga ke fakafuo ho konisēnisí ʻe he meʻa ko iá. ʻE teuʻi ai koe ke ke fili ʻo fehoanaki mo e tataki ʻa e ʻOtuá kae ʻikai ko e kole ki ha taha kehe ke ne fai ha fili maʻau. (Sāme 25:​4, 5) Fekauʻaki mo hono tali ha fanga kiʻi konga iiki ʻo e totó, kuo fakakaukau ʻa e niʻihi, ‘Ko e meʻa fakakonisēnisi ʻeni, ko ia ai, ʻoku ʻoku ʻikai ko ha fuʻu loko meʻa ia.’ Ko ha fakaʻuhinga hala ia. Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ko ha meʻa fakakonisēnisí ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ai ʻoku ʻikai hano mahuʻinga. ʻOku malava ke hoko ia ʻo mātuʻaki mafatukituki. Ko e ʻuhinga ʻe tahá he ʻe lava ke uesia ai ʻa e faʻahinga tāutaha ko ia ʻoku kehe honau konisēnisí mei hoʻotautolú. ʻOku tau mahinoʻi ia mei he faleʻi ʻa Paula fekauʻaki mo e kakanoʻi manu naʻe ʻoatu nai ki ha ʻaitoli pea toki fakatau ki mui ʻi ha māketí. ʻOku totonu ki ha Kalisitiane ke ne tokanga fekauʻaki mo e ʻikai te ne ‘ʻai ke lavea ʻa e konisenisi ʻoku vaivaí.’ Kapau ʻokú ne fakatūkiaʻi ʻa e niʻihi kehé, ʻokú ne ‘maumauʻi ai siʻi tokoua naʻe pekia ki ai ʻa Kalaisí’ pea hoko ai ia ʻo faiangahala kia Kalaisi. Ko ia ai, neongo ko e ngaahi ʻīsiu fekauʻaki mo e fanga kiʻi konga valevale ʻo e totó ko ha fili fakafoʻituitui ia, ko e ngaahi fili ko iá ʻoku totonu ke mātuʻaki fakakaukauʻi fakamātoato.—1 Kolinito 8:​8, 11-13; 10:​25-31.

18. ʻE malava fēfē ke fakaʻehiʻehi ha Kalisitiane mei hono fakaongonoaʻi hono konisēnisí ʻi hono fai ʻa e ngaahi fili fekauʻaki mo e totó?

18 Ko ha toe tafaʻaki ʻe taha ke vakai ki ai ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e mafatukituki ʻo e ngaahi fili fekauʻaki mo e totó. Ko e meʻá ni ʻoku kaunga tonu ia ki he ngaahi fili ko ia kuó ke faí. Kapau ko hoʻo tali ha kiʻi konga siʻisiʻi ʻo e totó ʻe fakahohaʻasi ai ho konisēnisi kuo akoʻi mei he Tohi Tapú, ʻoku ʻikai totonu ke ke tukunoaʻi ia. Pea ʻoku ʻikai totonu ke ke lōmia ʻa e tā mai ho konisēnisí koeʻuhi pē ko hano tala atu ʻe ha taha ia kiate koe, “ʻOku totonu ke ke tali ʻeni, kuo tali ia ʻe he tokolahi.” Manatuʻi, ʻoku laui miliona ʻa e kakai he ʻahó ni ʻoku nau tukunoaʻi honau konisēnisí, pea ʻoku hoko ia ʻo ongonoa, ʻo fakaʻatā ai kinautolu ke nau loi pe fai ha ngaahi faihala kehe taʻeʻiai ha loto-lavea. ʻOku fiemaʻu moʻoni ʻa e kau Kalisitiané ke nau fakaʻehiʻehi mei ha ʻalunga pehē.—2 Samiuela 24:10; 1 Timote 4:​1, 2.

19. ʻI he fili ki he ngaahi ʻīsiu fakafaitoʻo ʻoku kau ai ʻa e totó, ko e hā ʻoku totonu ke tau tauhi ke māʻolunga taha ʻi heʻetau fakakaukaú?

19 ʻI he ofi ki hono ngataʻangá, ʻoku pehē ʻe he toe pulusi ʻo e tali ʻi he peesi 29-31: “ʻOku ʻuhinga ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e kehekehe nai ʻa e ngaahi fili fakakaukau mo fakaekonisēnisí ke pehē ai ʻoku ʻikai mahuʻinga ʻa e ʻīsiu ko ení? ʻIkai. ʻOku mafatukituki ia.” ʻOku tautefito ʻene peheé koeʻuhi ʻoku kau ai ho vahaʻangatae mo e “ʻOtua Moʻui.” Ko e vahaʻangatae ko iá ko e taha pē ia ʻe malava ke ne taki atu ki he moʻui taʻengatá, makatuʻunga ʻi he mālohi faifakahaofi ʻo e taʻataʻa ʻo Sīsū ne lilingí. Fakatupulekina ha tokaʻi loloto ʻo e totó koeʻuhi ko e meʻa ʻoku fakahoko ʻe he ʻOtuá fakafou aí—ʻa hono fakahaofi ʻo e moʻuí. Naʻe tohi feʻungamālie ʻe Paula: “Ko e kau taʻe-ha-ʻamanaki-lelei, mo e kau taka he univesi taʻe maʻu ʻa e ʻOtua. Ka ʻi onoponi, ʻia Kalaisi Sisu, ko kimoutolu naʻe mamaʻo muʻa ne fakaofi ʻaki ʻa e taʻataʻa ʻo Kalaisi.”—Fakaʻītali ʻamautolu; Efeso 2:​12, 13.

[Fakamatala ʻi lalo]

^ pal. 11 Pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.

^ pal. 13 ʻI ha foʻi taimi ʻe taha, ko Paula fakataha mo e kau Kalisitiane kehe ʻe toko fā naʻa nau ʻalu ki he temipalé ke fakamaʻa fakaeouau ai kinautolu. Naʻe ʻikai ke kei ngāue ai ʻa e Laó ia, ka naʻe fai ʻa Paula ki he faleʻi ʻa e kau tangata matuʻotuʻa ange ʻi Selusalemá. (Ngāue 21:​23-25) Kae kehe, naʻe ongoʻi nai ʻe he kau Kalisitiane ia ʻe niʻihi heʻikai te nau ʻalu kinautolu ki he temipalé pe fou ʻi ha founga pehē. Naʻe kehekehe ʻa e ngaahi konisēnisí ʻi he taimi ko iá, pea ʻoku nau pehē pē ʻi he ʻahó ni.

^ pal. 15 ʻOku fakahā mai ʻe he Encyclopaedia Judaica ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni “fihi mo fakaikiiki” fekauʻaki mo e kakanoʻi manu “fakangofua fakaeouaú.” ʻOku lave ai ki he lahi ʻo e ngaahi miniti kuo pau ke tuku ai ia ʻi he vaí, founga ke fakatafe ai ia ʻi ha laupapa, ko e lahi ʻo e māsima ke vali ʻakí, pea mo e lahi ʻo e taimi ke toutou fufulu ʻaki ai ʻa e vai momokó.

^ pal. 16 ʻI he tuʻunga lahi, ko e ngaahi meʻa tefito pe pau ʻi he ngaahi huhu ʻe niʻihi ko ha meʻa faʻu tuifio ia ʻoku ʻikai mei he totó. Ka ʻi he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ko ha kiʻi meʻa valevale ʻo ha konga siʻisiʻi ʻo e totó, hangē ko e albumin, ʻoku fakakau nai ki ai.—Sio ki he “Ngaahi Fehuʻi mei he Kau Lautohí” ʻi he The Watchtower ʻo ʻOkatopa 1, 1994.

ʻE Lava Ke Ke Manatuʻi?

• Ko e hā ʻa e tataki fekauʻaki mo e totó naʻe tokonaki ʻe he ʻOtuá kia Noa, ki he kau ʻIsilelí, pea ki he kau Kalisitiané?

• ʻI he fekauʻaki mo e totó, ko e hā ʻoku fakafisingaʻi fakaʻaufuli ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová?

• ʻI he ʻuhinga fē ko hono tali ʻa e fanga kiʻi konga iiki mei ha konga tefito ʻo e totó ʻoku fai pē ia ki he angi ʻa hoto konisēnisí, ka ko e hā ʻoku ʻikai ke ʻuhinga ia ki aí?

• ʻI hono fai ha ngaahi filí, ko e hā ʻoku totonu ai ke tau tauhi ke muʻomuʻa taha ʻi heʻetau fakakaukaú hotau vahaʻangatae mo e ʻOtuá?

[Fehuʻi ki he Ako]

[Saati ʻi he peesi 22]

(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu kakato, sio ki he tohi)

TUʻUNGA TEFITO ʻI HE TOTÓ

TOTO KAKATO

ʻIKAI TALI

Sela kulokula

Sela hinehina

Peletileti

Pelesimā

KALISITIANÉ KE NE FILI

Fanga kiʻi konga iiki mei he sela kulokulá

Fanga kiʻi konga iiki mei he sela hinehiná

Fanga kiʻi konga iiki mei he peletiletí

Fanga kiʻi konga iiki mei he pelesimaá

[Fakatātā ʻi he peesi 20]

Naʻe fakaʻosiʻaki ʻe he kulupu pulé ko e kau Kalisitiané kuo pau ke nau ‘fakaʻehiʻehi mei he totó’

[Fakatātā ʻi he peesi 23]

ʻOua ʻe tukunoaʻi ho konisēnisí kapau ʻokú ke fehangahangai mo ha fili ke fai fekauʻaki mo ha konga siʻisiʻi ʻo e totó