Skip to content

Skip to table of contents

Ngāue mo ha Fakatahaʻanga Lea Muli

Ngāue mo ha Fakatahaʻanga Lea Muli

Ngāue mo ha Fakatahaʻanga Lea Muli

“PEA U vakai ha angelo ʻe taha, ʻoku ne puna ʻi he loto langi,” ko e tohi ia ʻa e ʻapositolo ko Sioné, “pea ʻoku ne ʻalu mo ia ʻa e Kosipeli taʻengata ke malangaʻaki kiate kinautolu ʻoku nofo ʻi he fonua, pea ki he puleʻanga kotoa pe, mo e matakali, mo e lea, mo e faʻahinga.” (Fakahā 14:6) ʻI he fakahoko ʻo e vīsone fakaekikite ko ení, kuo malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi māmani kotoa ʻi he ngaahi lea kehekehe. Ko e konga lahi ʻo e ngaahi leá ni ʻoku leaʻaki ia ʻe he kau muli ʻoku nau nofo hili mamaʻo mei honau ngaahi fonua tupuʻangá. ʻOku toe fanongo mo e faʻahinga tāutaha foki ko ení ki he ongoongo leleí mei he Kau Fakamoʻoni faivelenga ʻa Sihova kuo nau ako ha lea kehé.

ʻOkú ke ʻi he haʻohaʻonga ʻo e Kau Fakamoʻoni ko ia ʻoku nau ngāue mo ha fakatahaʻanga lea mulí? Pe mahalo ʻokú ke fakakaukau ʻo kau ki hano fai ia? Ke lavameʻa ʻa hoʻo feingá, ʻoku fiemaʻu kia koe ha fakaueʻiloto taʻesiokita pea mo ha vakai fakaefakakaukau totonu. Koeʻuhi ko hoʻo taumuʻá ia ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau ako ʻa e moʻoni mei he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻokú ke maʻu ʻa e fakaueʻiloto lelei taha ka malavá—ko e ʻofa ki he ʻOtuá mo e kaungāʻapí. (Mātiu 22:​37-39; 1 Kolinito 13:1) Ko e holi ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau hoko ʻo ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá ʻoku tokonaki mai ai ha fakaueʻiloto mālohi taumamaʻo ange ia ʻi ha fiefia ʻataʻatā pē ʻi he feohi, meʻakai mo e anga fakafonua ʻo e kakai ʻo ha fonua pe kulupu kehe. Ko e ʻamanaki ʻo hono ako ha lea kehé ʻoku hā ngali taulōfuʻu ia kiate koe? Kapau ko ia, ko hono maʻu ʻa e fakakaukau totonú ʻe hoko ia ʻo ʻaonga. “ʻOua ʻe tuku ʻa e leá ke ne fakailifiaʻi koe,” ko e lea ia ʻa James, ʻa ia naʻá ne ako lea faka-Siapani. Ko hono ʻiloʻi ko ia naʻe lavameʻa ʻa e tokolahi kehe ki muʻá ʻe lava ke tokoniʻi ai koe ke ke kītaki pea ke tauhi maʻu ha fakakaukau totonu. ʻE lava fēfē leva ke ke ako ha lea foʻou? Ko e hā te ne tokoniʻi koe ke ke feʻunuʻaki ai ki ha fakatahaʻanga ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e lea ko iá? Pea ko e hā kuo pau ke ke fai ke nofoʻaki mālohi fakalaumālie aí?

Fekuki mo e Leá

ʻOku ʻi ai ha ngaahi founga lahi ke ako ai ha lea. Ko e fānau akó mo e kau faiakó ʻoku kehekehe ʻenau ngaahi foungá. Kae kehe, ki he tokolahi taha ʻo e kau akó, ko hono maʻu ha ngaahi kalasi ʻe niʻihi ʻa ia ʻoku akoʻi ʻe ha faiako tāú ʻoku ʻai ai ʻa e akó ke vave mo faingofua ange. Ko hono lau ʻa e Tohi Tapú mo e ngaahi tohi makatuʻunga Fakatohitapu ʻi hoʻo lea foʻoú pea fanongo ki ha faʻahinga hiki tepi pē ʻoku ala maʻú ʻe tokoni ia kiate koe ke fakatupulekina ai hoʻo maʻu leá pea fakalahi ai hoʻo ʻilo ki he ngaahi kupuʻi lea fakateokalatí. Ko e ngaahi polokalama he letioó, TV mo e vitioó ʻa ia ʻoku feʻungamālie ʻa e meʻa ʻoku ʻi aí ʻe toe lava ke fakataukeiʻi ai koe ʻi he leá mo e anga fakafonuá. ʻI he felāveʻi mo e lōloa ʻo e ngaahi taimi akó, ko hono ako ha meʻa siʻi he ʻaho kotoa peé ʻoku faʻa ola lelei ange ia ʻi hano kātekina ha ngaahi taimi ako māʻuloloa fakaongosia kae tōmokosi.

Ko hono ako ha leá ʻoku hangē ia ko e ako ke kakaú. ʻE ʻikai lava ke ke ako ke kakau ʻi haʻo foʻi lau ʻataʻatā pē ha tohi. Kuo pau ke ke hopo ki he vaí pea tātāpate holo ai. ʻOku ʻi he tuʻunga meimei tatau pehē pē mo hono ako ʻo ha lea. ʻOku faingataʻa hono fai eni ʻaki ha ako ʻataʻatā pē. ʻOku fiemaʻu ke ke fetuʻutaki mo e kakaí ʻi ha taimi pē te ke ala lava aí—fanongo ki heʻenau leá, huluni holo ai mo kinautolu, pea hiliō ai, talanoa! ʻOku tokonaki mai ʻe he ngaahi ngāue faka-Kalisitiané ʻa e feituʻu lelei ke fai ai ení. ʻOku faʻa lava ke ke ngāueʻaki leva ʻa e meʻa ʻokú ke akó ʻi he malaʻe fakafaifekaú. “ʻE hā ngali fakailifia nai,” ko e fakamatala ia ʻa Midori, ʻa ia ʻokú ne ako lea faka-Siaina, “ka ʻe lava ke sio ai ʻa e ngaahi ʻapí ko kitautolu Kau Fakamoʻoní ʻoku tau feinga mālohi. ʻE lava ke ʻai ʻe he meʻá ni ke maongo kia kinautolu. Ko ʻetau foʻi leaʻaki pē ʻi heʻenau leá ʻo pehē, ‘ʻOku ou fiefia ke feʻiloaki mo koe’ pea te ke sio ai ki he uloulo honau matá!”

Ko e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané ʻoku toe tokoni lahi ia. ʻI he fakataha kotoa pē, feinga ke fai haʻo tali laka hake he tuʻo tahá. Tatau ai pē pe ʻe hā ngali fēfē ʻene fakailifia ʻi he kamataʻangá, ʻoua ʻe hohaʻa. ʻOku fiemaʻu koe ʻe he fakatahaʻangá ke ke lavameʻa! Ko Monifa, ʻa ia ʻokú ne ako lea faka-Kōlea, ʻokú ne pehē: “ʻOku ou houngaʻia ʻaupito ki he tuofefine ʻoku tangutu ʻo hoko mai kiate au lolotonga ʻa e ngaahi fakatahá, ʻo ne hikiʻi hifo maʻaku ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi lea pau. Ko ʻene poupou māfana mo anga-kātakí ʻoku tokoniʻi moʻoni ai au.” ʻI he tupulaki ʻa hoʻo maʻu leá, te ke lava ai ʻo kamata ke fakakaukau ʻi he lea foʻoú—ʻo fakafelāveʻi fakahangatonu ʻa e ngaahi foʻi leá mo e meʻa ʻoku nau fakafofongaʻí ʻo ʻikai ko hono liliu ʻa e foʻi lea taki taha ʻi ho ʻatamaí.

ʻOku totonu ke hoko ko hoʻo ʻuluaki taumuʻa fakaeleá ia ke “fai ha lea ʻoku ʻilongofua.” (1 Kolinito 14:​8-11) Neongo ʻe mahinoʻi nai ʻe he kakaí ʻa hoʻo ngaahi feingá, ko ha ngaahi fehālaaki pe ko ha tō kehe ʻa e fasi hoʻo leá ʻe fakaleluʻi nai ai kinautolu mei haʻanau fanongo ki hoʻo pōpoakí. Ko e tokanga mei he kamataʻangá pē ki he puʻaki lea mo e kalama totonú te ne taʻofi ai koe mei haʻo angaʻaki ʻa e ngaahi tōʻonga ʻoku faingataʻa ke fakangatá. Ko Mark, ʻa ia naʻá ne ako lea faka-Suahili, ʻokú ne fokotuʻu mai: “Kole ki he kau lea leleí ke nau fakatonutonu hoʻo ngaahi fehālaaki kovi tahá, pea toki fakamālō ange leva kiate kinautolu ki heʻenau fai iá!” Ko e moʻoni, hoko ʻo anga-fakaʻatuʻi ki he taimi mo e ivi ʻo e faʻahinga ʻoku nau tokoniʻi koe ʻi he founga ko ení. Neongo te ke kole ange nai ki ha tokotaha ke ne vakaiʻi hoʻo ngaahi noutí, feinga ke teuteu hoʻo ngaahi malangá pea mo e ngaahi talí ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea kuó ke ʻosi ʻiloʻi pe fekumi ki aí. ʻOku fakavaveʻi ʻe he meʻá ni ʻa e founga akó pea tokoniʻi ai koe ke ke leaʻaki ʻa e loto-maʻu.

Hanganaki ʻUnu ki Muʻa

“Ko hono ako ha lea kehé ko e ngāue faingataʻa taha moʻoni ia kuo faifai ange peá u fakahokó,” ko e lea ia ʻa Monifa. “ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi taimi ʻoku ou fiemaʻu ai ke taʻofi. Ka ʻoku ou manatuʻi ʻa e lahi ʻo e manako ʻa e tokotaha ako Tohi Tapú ʻi he fanongo ki he ngaahi moʻoni fakalaumālie loloto ʻi heʻeku lea faka-Kōlea faingofuá pea mo e fiefia ʻoku fakahaaʻi ʻe he fanga tokouá naʻa mo e taimi ʻoku ou fakalakalaka siʻisiʻi aí.” Ko e foʻi poiní, ke ʻoua ʻe foʻingofua. Ko hoʻo taumuʻá ia ke ke hoko ʻo malava ke akoʻi ʻa e ngaahi moʻoni Fakatohitapu fakahaofi-moʻuí ki he niʻihi kehé. (1 Kolinito 2:10) Ko ia ai, ko e ako ke akoʻi ʻa e Tohi Tapú ʻi ha lea kehé ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e feinga tokangataha mo fuoloa. ʻI hoʻo ʻunu ki muʻá, taʻofi hono fakafuofuaʻi hoʻo fakalakalaká ʻaki hono fakahoa taʻetotonu koe ki he niʻihi kehé. Ko e faʻahinga ʻoku nau ako ha lea foʻoú ʻoku nau fakalakalaka ʻi he ngaahi vave kehekehe pea ʻi he ngaahi founga kehekehe. Kae kehe, ʻoku ʻaonga ke lāuʻilo ki he fakalakalaka ʻaʻaú tonu. (Kaletia 6:4) “ʻOku hangē hono ako ha leá ko ha luelue ʻi ha sitepú,” ko e fakamatala ia ʻa Joon, ʻa ia kuó ne ako lea faka-Siaina. “ʻI hoʻo ongoʻi pē ʻoku ʻikai te ke fakalakalaká, ʻoku fakafokifā pē hoʻo ʻiloʻi kuó ke fai ha fakalakalaká.”

Ko hono ako ha lea foʻoú ko ha ngāue fuoloa ia. Ko ia ai, fiefia ʻi hono ako ʻa e lea foʻoú, pea ʻoua ʻe ʻamanekina ʻa e haohaoá. (Sāme 100:2) ʻOku taʻealakalofi ʻa e ngaahi fehālaakí ia. Ko e konga kinautolu ʻo e founga akó. ʻI heʻene kamata ke malanga ʻi he lea faka-ʻĪtalí, naʻe ʻeke ange ʻe ha Kalisitiane ʻe taha ki ha tokotaha-ʻapi, “ʻOkú ke ʻiloʻi ʻa e taufale ʻo e moʻuí?” Naʻá ne ʻuhingá ke pehē “taumuʻa ʻo e moʻuí.” Ko ha Fakamoʻoni naʻe ako lea faka-Pōlani naʻá ne fakaafeʻi ʻa e fakatahaʻangá ke nau hivaʻi ʻa e kulií kae ʻikai ko e hivá. Pea ʻi ha kiʻi liliu siʻi pē ʻi he fetōʻaki ʻa e leʻó, naʻe ekinaki ai ha tokotaha ako lea faka-Siaina ia ki he kau fanongó ke nau maʻu ʻa e tui ki he tukuʻanga tohi ʻa Sīsuú kae ʻikai ko e huhuʻí. Ko e tafaʻaki lelei ʻo e ngaahi fehālaakí he ʻoku tokoniʻi ai koe ke ke manatuʻi maʻu ʻa e ngaahi foʻi lea totonú.

Ngāue mo e Fakatahaʻangá

Ko e ngaahi faikehekehe ʻi he leá ʻoku ʻikai ko e ngaahi meʻa pē ia ʻoku fakamavahevaheʻi ai ʻa e kakaí. Ko e ngaahi faikehekehe ʻi he anga fakafonuá, matakalí mo e fonuá ʻoku faʻa vahevaheʻi lahi ange ai ʻa e faʻahinga ia ʻo e tangatá. Kae kehe, ko e ngaahi ʻā vahevahe ko ení, ʻoku ʻikai taʻealaikuʻi ia. Ko ha tokotaha mataotao ʻokú ne ako fekauʻaki mo e ngaahi kulupu fakalotu ʻo e lea faka-Siaina ʻi ʻIulopé naʻá ne fakatokangaʻi ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko e “kakai fakaemāmanilahi” kinautolu. Naʻá ne fakamatala, ʻi he haʻohaʻonga ʻo e Kau Fakamoʻoní, “ʻoku ʻikai ko ha meʻa tefito ʻa e fakafaʻahingá ia, pea ko e leá ko ha founga pē ia ke mahinoʻi ai ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá.” Ko e moʻoni, ko hono ngāueʻaki ko ia ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e Tohi Tapú ʻa e meʻa ʻokú ne tokoniʻi ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ke nau ikuʻi ai ʻa e ngaahi faikehekehe fakafonuá. Ki he faʻahinga ʻoku nau ʻai ʻa e ‘tagata fooú, oku ikai ai ha [Kalisi] be ha Jiu, pe ha muli.’—Kolose 3:​10, 11PM.

Ko ia ai, ʻoku totonu ki he faʻahinga kotoa ʻi he fakatahaʻangá ke nau ngāue ke pouaki ʻa e fāʻūtahá. ʻOku fiemaʻu heni kita ke te loto-lelei ke tali ʻa e ngaahi founga foʻou ʻo e fakakaukaú, ongoʻí mo hono fai ʻa e ngaahi meʻá. ʻE lava ke ke taʻofi ʻa e ngaahi faikehekehé mei heʻene hoko ko ha ngaahi māvahevahé ʻaki ʻa e ʻikai fai ha tokanga tōtuʻa ki he ngaahi saiʻia fakafoʻituituí. (1 Kolinito 1:10; 9:​19-23) Ako ke ke hokosia ʻa e ngaahi tafaʻaki lelei taha ʻo e ngaahi anga fakafonuá kotoa. Manatuʻi, ko e ʻofa taʻesiokitá ʻa e kī ki he ngaahi vahaʻangatae leleí mo e fāʻūtaha moʻoní.

ʻOku kamataʻaki ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi fakatahaʻanga lea mulí ko ha ngaahi kulupu iiki, ʻoku faʻa kau lahi ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau ako ha lea foʻou, fakataha mo e niʻihi kuo nau toki kamata pē ki muí ni mai ʻenau ako ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú. Pea mei hení, ʻoku hā ngali lahi ange ke hoko ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻakí ia ʻi he ngaahi kulupu peheé ʻi ha fakatahaʻanga lahi, ʻosi fokotuʻu lelei. Ko ia ai, ʻoku totonu ki he kau Kalisitiane matuʻotuʻá ke nau feinga ke hoko ko ha mālohi faitākiekina tuʻumaʻu. Ko hono fakahaaʻi ʻa e ʻofa mo e anga-lelei ʻi he leá mo e ngāué ʻoku tokoni ia ke faʻu ai ha ʻātakai lelei ʻa ia ʻe lava ke tupu fakalaumālie ai ʻa e faʻahinga foʻoú.

Ko e faʻahinga ʻoku nau pole ke tokoni ʻi ha fakatahaʻanga lea mulí kuo pau ke nau toe hoko ʻo mafamafatatau ʻi he meʻa ʻoku nau ʻamanekina mei he niʻihi kehé. Ko Rick, ko ha mātuʻa ʻi ha fakatahaʻanga pehē, ʻokú ne fakamatala: “Ko e Kau Fakamoʻoni foʻou ange ʻe niʻihi ʻoku ʻikai akoʻi lelei nai kinautolu ʻi he ngaahi pōtoʻi fakaekautahá ʻo hangē ko e faʻahinga ʻi he ngaahi fakatahaʻanga lea fakalotofonuá. Ka ko e meʻa ko ia ʻoku ʻikai te nau malavá, ʻoku nau faʻa fakaleleiʻi ia ʻaki ʻa e ʻofa mo e loto-māfana. Pea ʻoku tokolahi ʻa e faʻahinga mahuʻingaʻia ʻoku nau haʻu ki he moʻoní.” ʻAki ʻa hono fakafaingamālieʻi tuʻumaʻu koe pea mo hono ʻoatu koe ʻi ha meʻa pē te ke ala lavá, te ke ʻaonga moʻoni ai ki he fakatahaʻangá, naʻa mo e lolotonga hoʻo kei ako ʻa e leá. Ko e ngāue fakatahá, ʻe lava ai ʻa e tokotaha kotoa ʻo tokoni ki he tupulaki fakalaumālie ʻa e fakatahaʻangá.

Tauhi Maʻu ʻa e Mālohi Fakalaumālie

Ko ha tokoua naʻe kiʻi foʻofoʻou ki ha fakatahaʻanga lea muli naʻá ne fakafanongo hake ki ha faʻē ʻokú ne tokoni ki heʻene kiʻi tamá ke teuteu ha tali. “Ka ʻe Fineʻeiki, meʻa ní ʻe lava ke ʻai ke nounou ange?” ko e kole hake ia ʻa e kiʻi tamá. “ʻIkai,” ko e tali ia ʻa e faʻeé. “Kuo pau ke tau tuku ʻa e ngaahi tali nounou angé maʻá e kau ako leá.”

Ki ha tokotaha lahi, ko e ʻikai malava ke fetuʻutaki lelei ʻi ha ngaahi māhina naʻa mo e ʻi ha ngaahi taʻú ʻe lava ke hoko ʻo fakaongosia fakaeʻatamai, fakaeongo mo fakalaumālie. “Naʻe ʻai au ʻe hoku ngaahi ngataʻangá tonu ke u hoko ai ʻo loto-mafasiangofua,” ko e manatu ia ʻa Janet, ʻa ia ʻokú ne lea faka-Sipeini lelei he taimí ni. Ko Hiroko, ʻa ia naʻá ne ako lea faka-Pilitānia, ʻokú ne manatuʻi ʻene fakakaukau: ‘Naʻa mo e fanga kulī mo e fanga pusi ʻi he feituʻu ngāué ʻoku nau mahinoʻi lahi ange ʻe kinautolu ʻa e lea faka-Pilitāniá ʻiate au.’ Pea ʻoku pehē ʻe Kathie: “ʻI he taimi naʻá ku hiki ai ki ha fakatahaʻanga lea faka-Sipeiní, naʻe liliu hoku tuʻungá mei hono maʻu ha ngaahi ako Tohi Tapu kehekehe mo ha pepa nouti ʻoku fonu ai ʻa e ngaahi toe ʻaʻahí, ki he halaʻatā pē. Naʻá ku ongoʻi naʻe ʻikai te u fai ha meʻa ʻe taha.”

Ko e taimi eni ʻoku fiemaʻu pau ai ha fakakaukau fakatuʻamelié. ʻI heʻene hoko ʻo loto-siʻí, naʻe fakaʻuhinga ʻa Hiroko: “Kapau ʻoku lava ʻe he niʻihi kehé ʻo fai ia, tā ʻoku ou lava pē mo au.” ʻOku pehē ʻe Kathie: “Naʻá ku fakakaukau ki hoku husepānití, ʻa ia ʻokú ne fai ha fakalakalaka lelei pehē pea ʻokú ne fai ha meʻa lahi ʻi he fakatahaʻangá. Naʻe tokoniʻi au ʻe he meʻa ko iá ke u ikuʻi ʻa e fakafaingataʻaʻiaʻangá. ʻOku kei hoko pē ia ko ha ngāue lahi, ka ʻoku ou maʻu māmālie ʻa e malava ke malanga mo faiako, pea ʻoku ʻai au ʻe he meʻa ko iá ke u fiefia.” Ko hono husepānití, ʻa Jeff, ʻokú ne tānaki mai: “ʻE lava ke hoko ʻo taʻeoli ʻa e ʻikai ko ē ke mahinoʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku leaʻaki ʻi he ngaahi fanongonongó pea ʻi he ngaahi fakataha ʻa e kau mātuʻá. Kuo pau ke u faitotonu pea anga-fakatōkilalo ʻo kole ange ki ha ngaahi fakaikiiki, ka ʻoku fiefia ʻa e fanga tokouá ke tokoni mai.”

Ke fakaʻehiʻehi mei he ongosia fakalaumālie lolotonga ʻa e ngāue mo ha fakatahaʻanga lea mulí, kuo pau ke ʻoua te ke taʻelava ʻo tokanga muʻomuʻa ki hoʻo moʻui lelei fakalaumālié. (Mātiu 5:3) Ko Kazuyuki, ʻa ia naʻá ne ngāue ʻi he ngaahi taʻu lahi ʻi he malaʻe ngāue lea faka-Potukalí, ʻokú ne pehē: “ʻOku mahuʻinga ke tau maʻu ʻa e meʻakai fakalaumālie feʻunga. Ko e ʻuhinga ia ʻoku mau ako ai mo teuteu ʻi he tuʻunga ko ha fāmilí ki he ngaahi fakatahá ʻi heʻemau lea ʻamautolú tonu pea pehē ki he lea faka-Potukalí.” Ko e niʻihi ʻoku nau faʻa toutou maʻu ʻa e ngaahi fakataha ʻi heʻenau lea pē ʻanautolú. Tānaki atu ki ai, ko hono maʻu ha mālōlō feʻungá ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia.—Maake 6:31.

Fakalau ʻa e Fakamolé

Kapau ʻokú ke fakakaukau ʻo kau ki he hiki ki ha fakatahaʻanga ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ai ha lea kehe, kuo pau ke ke fakalau ʻa e fakamole ʻi hono fai iá. (Luke 14:28) ʻI he fekauʻaki mo e meʻá ni, ko e ngaahi tafaʻaki mahuʻinga taha ke fakakaukau ki aí ko ho tuʻunga fakalaumālié mo ho vahaʻangatae mo Sihová. Lotu ʻo fekauʻaki mo ho tuʻungá. Fai ha fakakaukau ki ho hoá mo e fānaú. ʻEke hifo kiate koe, ‘ʻOku ou maʻu ʻa e ngaahi tuʻunga pea mo e mālohi fakalaumālie mo fakaeongo pau ke fai ai ha foʻi ngāue fuoloa pehē?’ Ko hono fai ʻa e meʻa ʻoku lelei taha fakalaumālie kiate koe mo hoʻo fāmilí ʻa e ʻalunga ʻo e potó. ʻOku kei toe lahi ʻa e meʻa ke fai pea lahi mo e fiefia ke maʻu ʻi ha feituʻu pē te ke ngāue ai ko ha tokotaha fanongonongo ʻo e Puleʻangá.

Ki he faʻahinga ʻoku lava ke nau ngāue ʻi ha fakatahaʻanga lea mulí, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi pale lahi ʻaupito. “Ko e taha eni ʻo e ngaahi hokosia fakafiefia taha ʻo ʻeku moʻuí,” ko e lea ia ʻa Barbara, ʻa ia naʻá ne hiki mo hono husepānití ki ha fakatahaʻanga lea faka-Sipeini. “ʻOku hangē ia hano toe ako foʻou ʻa e moʻoní. ʻOku ou fakamālō ki he faingamālie ko iá, tautefito koeʻuhí ʻoku ʻikai te ma malava ʻo hoko ko ha ongo misinale ʻi ha fonua kehe.”

Takatakai he māmaní, ʻoku laui afe ʻa e kakai anga-maheni ʻo e ngaahi toʻu kehekehe ʻoku nau fakahoko ʻa e pole ʻo hono ako ha lea kehe koeʻuhi ke laka ki muʻa ai ʻa e ongoongo leleí. Kapau ʻokú ke kau ʻi honau lotolotongá, tauhi hoʻo fakaueʻilotó ke maʻa pea mo hoʻo fakakaukaú ke papau. Hiliō ai, falala kia Sihova ke ne faitāpuekina hoʻo ngaahi feingá.—2 Kolinito 4:7.

[Fakatātā ʻi he peesi 18]

Ko hono maʻu ha ngaahi kalasi lea ʻa ia ʻoku akoʻi ʻe ha faiako tāú ʻoku ʻai ai ʻa e akó ke vave mo faingofua ange

[Fakatātā ʻi he peesi 20]

ʻOku totonu ke ʻoua ʻe hoko hoʻo moʻui lelei fakalaumālié ʻo ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki lolotonga hoʻo ako ha lea muli