Skip to content

Skip to table of contents

Ko Hotau Sisitemi Sola Laulōtahá Founga ʻo ʻEne Hoko Maí

Ko Hotau Sisitemi Sola Laulōtahá Founga ʻo ʻEne Hoko Maí

Ko Hotau Sisitemi Sola Laulōtahá Founga ʻo ʻEne Hoko Maí

ʻOKU fakatahaʻi ʻa e ngaahi meʻa lahi ʻo ʻai ai hotau sisitemi solá ke laulōtahá. ʻOku tuʻu ʻa hotau sisitemi solá ʻi he vahaʻa ʻo e ongo konga takatakai ʻo e kaniva Milky Way ʻi he tafaʻaki ʻoku kiʻi siʻisiʻi ange ai ʻa e ngaahi fetuʻú. ʻOku meimei ko e kotoa ʻo e ngaahi fetuʻu ʻoku tau lava ʻo sio ki ai ʻi he poʻulí ʻoku mamaʻo ʻaupito ia meia kitautolu, he ʻoku nau hā mai pē ko e ngaahi foʻi toti maama ʻi he sio ki ai he ngaahi meʻa-fakaʻata-fetuʻu lalahi tahá. ʻOku totonu nai ke tuʻu ʻa hotau sisitemi solá ʻi ha tuʻuʻanga pehē?

Kapau naʻe ofi ʻa hotau sisitemi solá ki he uhouhonga ʻo e Milky Way, ʻe uesia ai kitautolu ʻi he ngaahi haʻahaʻa fakatupu maumau ʻo e ʻi he lotolotonga ʻo ha pupunga fetuʻu tapupú. Ko e fakatātaá, ʻe ngalingali ke uesia ai ʻa e vilo takai ʻa e Māmaní pea ʻe uesia lahi ai ʻa e moʻui ʻa e tangatá. Ka ko hono moʻoní, ʻoku mahino ʻa hono maʻu ʻe he sisitemi solá ʻa e tuʻuʻanga totonu tofu pē ʻi he kanivá ke kalofi ai ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ko ení mo e ngaahi fakatuʻutāmaki kehe, hangē ko e vela tōtuʻa ʻi he fou atu ʻi he ngaahi konga ʻao kasá mo e ʻikai ha maluʻanga mei he ngaahi fetuʻu ʻoku paá mo e ngaahi huelo fakatupu mate kehe.

Ko e laʻaá ko ha faʻahinga fetuʻu feʻungamālie ia ki heʻetau fiemaʻú. ʻOku vela ʻi ha tuʻunga taʻealaliliu, tolonga pea ʻikai ke fuʻu fōlahi pe fuʻu vela. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi fetuʻu ʻi hotau kanivá ʻoku iiki ange ia ʻi hotau laʻaá pea ʻoku ʻikai te nau ʻomai ʻa e maama totonú pe ko e lahi feʻunga ʻo e māfaná ke tokoni ki he moʻui ʻi ha palanite hangē ko e foʻi māmaní. Tānaki atu ki ai, ko e lahi taha ʻo e ngaahi fetuʻú ʻoku nau fefūsiaki fakakalāvite mo ha fetuʻu kehe ʻe taha pe lahi ange pea ʻoku nau feviloʻaki ʻia kinautolu. ʻI hono kehé, ko hotau laʻaá ʻoku tuʻu toko taha pē ia. ʻOku ngalingali heʻikai ke kei tuʻumaʻu hotau sisitemi solá kapau naʻe uesia kitautolu ʻe he ivi fakakalāvite ʻo ha laʻā ʻe ua pe lahi ange.

Ko ha toe meʻa ʻe taha ʻokú ne ʻai ʻa hotau sisitemi solá ke laulōtahá ko e tuʻuʻanga ʻo e ngaahi palanite lalahi taupotu ki tuʻá ʻa ia ʻoku nau meimei vilo takai fuopotopoto, pea ʻoku ʻikai ke nau ʻomai ha ivi fakakalāvite fakatupu maumau ki he ngaahi palanite fakaemāmani taupotu ki lotó. * ʻI hono kehé, ko e ngaahi palanite taupotu taha ki tuʻá ʻoku nau fakahoko ʻa e ngafa fakaemaluʻi ko hono mimisi mo tekeʻi mamaʻo ʻa e ngaahi meʻa fakatuʻutāmakí. “ʻOku faʻaki ʻia kitautolu ʻa e ngaahi meʻa hangē ha fetuʻú mo e ngaahi fetuʻu fuká kae ʻikai ke fuʻu hoko lahi koeʻuhi ko e ʻi ai ʻa e ngaahi palanite lalahi ʻoku faʻuʻaki ʻa e kasá hangē ko Siupitá,” ko e fakamatala ia ʻa e faisaienisi ko Peter D. Ward mo Donald Brownlee ʻi heʻena tohi ko e Rare Earth—Why Complex Life is Uncommon in the Universe. Kuo ʻiloʻi ʻa e toe ngaahi sisitemi sola mo e ngaahi palanite lalahi kehe. Ka ko e lahi taha ʻo e ngaahi palanite lalahi ko ení ʻoku nau vilo takai ʻi he founga ko ē ʻoku fakatuʻutāmaki ki ha palanite siʻisiʻi ange hangē ko e foʻi māmaní.

Ko e Fatongia ʻo e Māhiná

Talu pē mei he kuonga muʻá mo hono ʻai ʻe he māhiná ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ke nau ofoofo. Kuo tākiekina ai ʻa e kau faʻu-māú mo e kau mūsiká. Hangē ko ení, ʻoku fakamatalaʻi ʻa e māhiná ʻe ha tokotaha faʻu-maau Hepelū ʻi he kuonga muʻá ʻoku ‘fokotuʻu ʻo taʻengata mo fakamoʻoni lea ʻi he ʻataá.’—Sāme 89:37.

Ko e founga mahuʻinga ʻe taha ʻa ia ʻoku kaunga ai ʻa e māhiná ki he moʻui he māmaní ko hono fakatupunga ʻe heʻene fusi fakakalāvité ʻa e mamaha mo e huʻa ʻa e tahí. Ko e feliliuaki peheni ʻa e tahí ʻoku pehē ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ki he ʻau ʻo e ʻōsení, ʻa ia ʻoku mātuʻaki fiemaʻu leva ia ki he anga ʻo e tuʻu ʻa e ʻeá.

Ko ha toe taumuʻa tefito ʻe taha ʻo hotau māhiná ko hono hanga ʻe heʻene fefūsiaki fakakalāvité ʻo tauhi ke tuʻumaʻu ʻa e ʻengikale ʻoku vilo takai ai ʻa e māmaní ki he laʻaá. Fakatatau ki he pepa fakasaienisi ko e Nature, ka ne ʻikai ʻa e māhiná, ko e kiʻi tuʻu fakaheihei ko ia ʻa e māmaní ʻe feliliuaki ia ʻi ha vahaʻa taimi fuoloa mei he “[tikilī] ofi nai he 0 ki he [tikilī ʻe] 85.” Fakaʻuta atu kapau naʻe ʻikai ke kiʻi tuʻu fakaheihei ʻa e foʻi māmaní! Heʻikai leva ai ke tau aʻusia ʻa e feliliuaki fakamānako ʻo e ngaahi faʻahitaʻú pea te tau tofanga leva ai ʻi ha siʻisiʻi ʻa e ʻuhá. Ko e kiʻi tuʻu fakaheihei ʻa e māmaní ʻoku toe taʻofi ai ʻa e ʻeá mei heʻene fuʻu tōtuʻá ʻo ʻikai malava ai ke tau moʻui. “Ko e tuʻumaʻu ʻa e ʻea lolotongá ʻoku fakatuʻunga ia ʻi ha meʻa makehe ʻoku hoko: ko e ʻi ai ʻa e Māhiná,” ko e fakamulituku ia ʻa e ʻasitalōnoma ko Jacques Laskar. Ke fakahoko hono fatongia ko ia ke fakatuʻumaʻu ha meʻá, ko hotau māhiná ʻoku fōlahi​—ʻo kiʻi fōlahi ange ia ʻi he ngaahi foʻi māhina ʻo e ngaahi palanite lalahí.

Ka neongo ia ko e toe fatongia ʻe taha ʻo hotau māhiná, ʻo hangē ko ia naʻe fakamatala ki ai ʻa e tokotaha-tohi ʻo e tohi Senesí, ʻoku hoko ʻa e foʻi māhiná ko ha maama ia ʻi he poʻulí.—Senesi 1:16.

Hokonoa pe Naʻe ʻi Ai Hano Taumuʻa?

ʻE anga-fēfē haʻate fakamatalaʻi ʻa e hoko taimi taha mai ʻa e ngaahi meʻa kehekehe ʻa ia ʻoku ʻikai ngata pē heʻenau ʻai ke malava ʻa e moʻui he māmaní ka ʻoku nau toe ʻai ia ke fakafiefiá? ʻOku hā ko e fakamatalá ʻoku ua pē. ʻUluakí, ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻa moʻoni ko ení ko ha ola fakafokifā ia ʻo ha meʻa hokonoa ne ʻikai hano taumuʻa. Ko hono uá, ʻoku ʻi ai ha taumuʻa pōtoʻi naʻe hoko mai ai ʻa e ngaahi meʻá ni.

ʻI he taʻu ʻe laui afe he kuohilí, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he Tohi Tapu Māʻoniʻoní ko hotau ʻunivēsí naʻe palani mo faʻu ia ʻe ha Tokotaha-Fakatupu—ko e ʻOtua Māfimafi-Aoniú. Kapau ʻoku moʻoni ia, ʻoku ʻuhinga ení ko e ngaahi tuʻunga ʻoku hoko ʻi hotau sisitemi solá ʻoku ʻikai ko e ola ia ʻo ha meʻa ne hokonoa mai, ka ko ha palani ne fakakaukauʻi lelei. Kuo ʻosi tuku mai ʻe he Tokotaha-Fakatupú kia kitautolu ha lēkooti ʻo e ngaahi founga naʻá ne fakahoko ke ʻai ai ke malava ʻa e moʻuí he māmaní. ʻE fakaʻohovale nai kiate koe ke ke ʻilo, neongo ko e līpooti ko ení ʻoku taʻu ʻe 3,500 hono motuʻá, ko e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he hisitōlia ʻo e ʻunivēsí ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi aí ʻoku fehoanaki tefito ia mo e meʻa ʻoku tui ʻa e kau faisaienisí naʻe hokó. ʻOku hā ʻa e līpooti ko ení ʻi he tohi Senesí. Fakakaukau ange ki he meʻa ʻoku fakamatala aí.

Ko e Fakamatala ʻi he Tohi Senesí ki he Fakatupú

“I he kamataʻanga naʻe fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e ngaahi langi mo mamani.” (Senesi 1:1) Ko e ngaahi lea kamata ko eni ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻuhinga ia ki hono fakatupu ʻo hotau sisitemi solá, ʻo kau ai hotau foʻi palanité, pea pehē ki he ngaahi fetuʻu ʻi he ngaahi kaniva ʻe laui piliona ʻoku faʻuʻaki ʻa hotau ʻunivēsí. Fakatatau ki he Tohi Tapú, naʻe ʻi ai ʻa e taimi naʻe “maomaonganoa” ai ʻa e funga māmaní. Naʻe ʻikai ke ʻi ai ha ngaahi konitinēniti pe fonua moʻui. Ka ko e fakamatala hoko haké ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he kau faisaienisí ko e fiemaʻu mahuʻinga taha ia ki ha foʻi palanite ʻoku feʻunga ki he moʻuí—ko e lahi ʻa e vaí. “Naʻe ʻōʻōfaki ʻe he Laumalie ʻo e ʻOtua ki he fukahi vai.”—Senesi 1:2.

Ke kei huhuʻa ʻa e fukahi vaí, kuo pau ki ha palanite ke ne tuʻu ʻi ha foʻi mamaʻo totonu mei he laʻaá. “ʻOku fuʻu momoko ʻa Maʻasi, ʻoku fuʻu vela ʻa Vēnusi, ʻoku feʻungamālie tofu pē ʻa Māmani,” ko e fakamatala ia ʻa ha faisaienisi ki he palanité ko Andrew Ingersoll. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ke tupu ʻa e ngoué, kuo pau ke ʻi ai ha maama feʻunga. Pea ko ʻene mahuʻingá, he ʻoku fakahā mai ʻi he Tohi Tapú ko e lolotonga ha vahaʻa taimi fakaefakatupu ki muʻa, naʻe fakatupunga ʻe he ʻOtuá ʻa e maama ʻo e laʻaá ke ulo atu ki he ngaahi konga ʻao fakapoʻuli ʻo e mao naʻá ne kāpui ʻa e ʻōsení hangē ha “kofu valevale” ʻo ha kiʻi pēpē.—Siope 38:​4, 9; Senesi 1:​3-5.

ʻI he ngaahi veesi hono hoko ʻi he tohi Senesí, ʻoku tau lau ai naʻe fakatupu ʻe he Tokotaha-Fakatupú ʻa e meʻa ʻoku ui ʻe he Tohi Tapú ko e “ʻatā.” (Senesi 1:​6-8) Ko e ʻatā ko ení ʻoku fonu ia ʻi he ngaahi kasa ʻoku faʻuʻaki ʻa e ʻatimosifia ʻo e māmaní.

ʻOku fakamatalaʻi leva ʻe he Tohi Tapú naʻe liliu ʻe he ʻOtuá ʻa e funga maomaonganoa ʻo e māmaní ke hoko ko e fonua mōmoa. (Senesi 1:​9, 10) ʻOku ngalingali naʻá ne fakatupunga ʻa e fukahi kelekele fefeka ʻo e māmaní ke fakafōtunga kehekehe pea ngaʻunu. Ko hono olá, naʻe faʻu ai ʻa e ngaahi fuʻu luo loloto ʻo makape hake ai ʻa e ngaahi konitinēnití mei he ʻōsení.—Sāme 104:​6-8.

ʻI he foʻi māmaní he kuohilí ʻi ha taimi ne teʻeki fakapapauʻi, naʻe hanga ʻe he ʻOtuá ʻo fakatupu ha fanga kiʻi limu valevale ʻaupito hangē ha ʻakaú ʻi he ʻōsení. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ivi mei he laʻaá, ko e fanga kiʻi meʻamoʻui sela ʻe taha ko eni ʻoku nau faʻu pē ʻa kinautolú naʻe kamata ke nau liliu ʻa e kāponi taiʻokisaití ko e meʻakai, lolotonga ia hono tukuange atu ʻa e ʻosikená ki he ʻatimosifiá. Ko e founga fakaofo ko ení naʻe fakavaveʻi ia lolotonga ha vahaʻa taimi fakaefakatupu hono tolu ʻi he fakatupu ʻo e ʻulu ʻakaú ʻa ia ne faai mai pē ʻo ne ʻufiʻufi ʻa e fonuá. Naʻe tupulaki ʻa e lahi ʻo e ʻosikena ʻi he ʻatimosifiá, ʻa ia ʻoku ʻai ai ke malava ki he tangatá mo e fanga manú ke fakatolonga atu ʻenau moʻuí ʻaki ʻenau mānava.—Senesi 1:​11, 12.

Ke ʻai ʻa e kelekelé ke moʻui, naʻe fakatupunga ʻe he Tokotaha-Fakatupú ha faʻahinga kehekehe ʻo e fanga kiʻi meʻamoʻui iiki ke nau moʻui ʻi he kelekelé. (Selemaia 51:15) Ko e fanga kiʻi meʻamoʻui iiki ko ení ʻoku nau ʻai ke ʻauʻaunga ʻa e ngaahi meʻa maté, ʻo nau ʻai ke vilo takai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻaonga ki he tupu ʻa e ʻakaú. Ko e faʻahinga makehe ʻo e pekitīlia ʻi he kelekelé ʻokú ne pukeʻi ʻa e naitolokena mei he ʻeá pea ʻai ʻa e meʻa mātuʻaki mahuʻinga ko iá ke lava ʻa e ʻakaú ʻo tupu. Ko e meʻa fakaofó, ko ha kiʻi falukunga kelekele maʻuiʻui ʻoku ʻi ai ʻa e fanga kiʻi meʻamoʻui iiki pehē ʻe ono piliona!

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Senesi 1:​14-19 ʻa hono faʻu ʻo e laʻaá, māhiná mo e ngaahi fetuʻú ʻi ha vahaʻa taimi fakaefakatupu hono fā. Ko e ʻuluaki fakakaukaú pē, ʻoku hā ngali fepaki nai eni mo e fakamatala Fakatohitapu naʻe toki lave ki aí. Kae kehe, manatuʻi ko Mōsese ʻa e tokotaha-tohi ʻo e tohi Senesí, naʻá ne hiki ʻa e fakamatala ʻo e fakatupú mei he vakai ʻa ha tokotaha mamata fakaemāmani, ʻo hangē pē naʻá ne ʻi aí tonu. ʻOku ngalingali ko e laʻaá, māhiná mo e ngaahi fetuʻú naʻe hā mai ia ʻi he ʻatimosifia ʻo e māmaní ʻi he taimi ko iá.

Ko e fakamatala ʻi he tohi Senesí ʻoku vaheʻi ai ʻa hono fakatupu ʻo e ngaahi meʻamoʻui he tahí ki ha vahaʻa taimi fakaefakatupu hono nima, pea vaheʻi leva ʻa e fanga manu ʻo e funga fonuá pea mo e tangatá ki ha vahaʻa taimi fakaefakatupu hono ono.—Senesi 1:​20-31.

Naʻe Ngaohi ʻa e Māmaní ke Fiefia Ai

ʻIkai nai ʻoku hā kiate koe ko e moʻui he māmaní, ʻa ia naʻe faʻu ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he tohi Senesí, naʻe ngaohí ke fakafiefia ʻa e moʻui aí? Kuo faifai ange ʻi ha taimi kuó ke ʻā hake ai ʻi ha ʻaho laʻā, mānava ʻi ha ʻea foʻou peá ke ongoʻi fiefia ke ke moʻui? Mahalo naʻá ke luelue ʻi ha ngoue pea fiefia ʻi he fakaʻofoʻofa mo e namu kakala ʻo e matalaʻiʻakaú. Pe kuó ke ʻeveʻeva atu nai ʻi ha ngoue fuaʻiʻakau peá ke pakiʻi mai ha foʻi fuaʻiʻakau ifo ʻe niʻihi. Ko e ngaahi meʻa fakamānako ko iá naʻe ʻikai mei malava ia kae tālunga mo e ngaahi meʻá ni: (1) lahi ʻa e vai he māmaní, (2) ko e lahi feʻunga ʻo e māfana mo e maama mei he laʻaá, (3) ko hotau ʻatimosifiá mo hono tuifio feʻungamālie ʻo e ngaahi kasá, mo e (4) fonua maʻuiʻui.

Ko e ngaahi meʻá ni kotoa—ʻa ia ʻoku ʻikai ke maʻu ia ʻi Maʻasi, Vēnusi mo e ngaahi palanite ofi maí—naʻe ʻikai ke hokonoa fakafokifā mai pē ia. Naʻe ʻai kinautolu ke tonu mātē ke fakafiefia ʻa e moʻui ʻi he māmaní. ʻO hangē ko ia ʻe fakahāhaaʻi ʻi he kupu hono hokó, ʻoku toe pehē ʻi he Tohi Tapú ko e Tokotaha-Fakatupú naʻá ne palani hotau foʻi palanite fakaʻofoʻofá ke tolonga ʻo taʻengata.

[Fakamatala ʻi lalo]

^ Ko e ngaahi palanite ʻe fā taupotu ki loto ʻo hotau sisitemi solá—ʻa Meakuli, Vēnusi, Māmani mo Maʻasi—ʻoku ui kinautolu ko e ngaahi palanite fakaemāmani koeʻuhí ʻoku faʻuʻaki kinautolu ʻa e makamaka. Ko e ngaahi palanite lalahi taupotu ki tuʻá—ʻa Siupita, Sātuna, ʻUlani mo Nepituna—ʻoku meimei ke faʻuʻaki kinautolu ʻa e kasa.

[Puha ʻi he peesi 6]

“Kapau naʻe ui mai au ʻi hoku tuʻunga ko ha tokotaha ako ki he māmaní ke u fakamatalaʻi nounou ʻa e ngaahi fakakaukau fakaeonopooni fekauʻaki mo e tupuʻanga ʻo e māmaní mo e kamata tupu ʻa e moʻui aí, ki ha kakai anga-fakatōkilalo mo tauhi-sipi hangē ko e ngaahi matakali ko ia naʻe fakataumuʻa ki ai ʻa e Tohi Senesí, ko e lelei taha pē te u faí ko e muimui he ofi tahá ʻi he meʻa ʻoku leaʻaki ʻi he ʻuluaki vahe ʻo e Senesí.”—Tokotaha Ako ki he Māmaní ko Wallace Pratt.

[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 7]

FEʻUNGA TONU PĒ FOKI KI HE AKO KI HE ʻUNIVĒSÍ

Kapau naʻe tuʻu ʻa e laʻaá ʻi ha feituʻu kehe ʻi hotau kanivá, heʻikai lava ke tau maʻu ha vakai lelei pehē ki he ngaahi fetuʻú. “Ko hotau Sisitemi Solá,” ko e fakamatala ia ʻa e tohi The Privileged Planet, “ʻoku tuʻu ia . . . ʻo mamaʻo mei he ngaahi feituʻu fuʻu maamangiá, ʻo fakaʻatā ai ha vakai lelei fakalūkufua ki he ngaahi fetuʻu ofi maí mo e ʻuniveesi mamaʻó fakatouʻosi.”

ʻIkai ngata aí, ko e lahi mo e mamaʻo ʻo e māhiná mei he māmaní, ʻoku feʻungatonu pē ia ki he māhiná ke ne fakapuliki ʻa e laʻaá lolotonga ʻene mate fakakongá. Ko e taimi hāhāmolofia fakatoʻoaloto ko ení ʻoku fakaʻatā ai ʻa e kau ʻasitalōnomá ke nau ako ki he laʻaá. Ko e ngaahi ako peheé, kuo fakamafeia ai kinautolu ke nau fakahaaʻi ʻa e fakapulipuli lahi ʻo kau ki he anga ʻo e ulo ʻa e ngaahi fetuʻú.

[Fakatātā ʻi he peesi 5]

Ko e lahi fakakātoa ʻo e māhiná ʻoku lahi feʻunga ia ke ne fakatuʻumaʻu ʻa e kiʻi fakaheihei ʻa e māmaní

[Fakatātā ʻi he peesi 7]

Ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ne ʻai ke malava ʻa e moʻui he māmaní? Ko e lahi ʻa e vaí, lahi feʻunga ʻo e maama mo e māfaná, fonua maʻuiʻuí mo e ʻatimosifiá

[Maʻuʻanga]

Kolope: Makatuʻunga ʻi he NASA Photo; uite: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.