Skip to content

Skip to table of contents

Tokangaekina ‘a e Kau Ta‘umotu‘á

Tokangaekina ‘a e Kau Ta‘umotu‘á

“Siʻi fānau, ʻoku ʻikai totonu ke tau ʻofa ʻi he lea pē, pe ʻaki ʻa e ʻeleló, ka ʻi he ngāue mo e moʻoni.”—1 SIO. 3:18.

1, 2. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi pole faingataʻa mo e fehuʻi ʻoku fehangahangai mo e ngaahi fāmili tokolahi? (e) ʻE lava fēfē ke hoko ʻo mateuteu ʻa e ngaahi mātuʻá mo e fānaú ki he liliu ʻa e ngaahi tuʻungá?

ʻE LAVA ke mātuʻaki fakamamahi ke ʻiloʻi ko hoʻo ongo mātuʻá, ʻa ia naʻá na mālohi mo ʻikai fakafalala ki muʻá, ʻoku ʻikai ke na kei malava ʻo tokangaʻi kinaua. Te ke fanongo nai ko e Fineʻeikí pe Tangataʻeikí naʻe tō pea motu ʻa e hui alangá, hoko ʻo puputuʻu pea hē takai holo, pe kuó ne maʻu ha mahaki faingataʻa. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻe lava foki ke fakamamahi ki he faʻahinga taʻumotuʻá ke tali ʻa e ngaahi liliu ʻi heʻenau moʻuí pe ngaahi tuʻungá, tautefito ʻi he taimi ʻoku fakangatangata ai ʻe he meʻá ni ʻenau tauʻatāiná. (Siope 14:1) Ko e hā ʻe lava ke tau fai ke tokoní? ʻE lava fēfē ke tokangaʻi kinautolu?

2 Naʻe pehē ʻe ha kupu fekauʻaki mo hono tokangaʻi ʻo e kau taʻumotuʻá neongo ʻe lava ke faingataʻa ke lāulea fekauʻaki mo e ngaahi palopalema ʻo e taʻumotuʻá, ko e ngaahi fāmili ʻoku nau palani tokamuʻá te nau mateuteu lelei ange ke fai ʻa e ngaahi fili totonú ʻi he taimi ʻe fiemaʻu ai ke fai ʻa e ngaahi fili ki he tokangaʻi ʻo e moʻuí. Kuo pau ke tau ʻiloʻi ko e ngaahi palopalema ʻo e taʻumotuʻá heʻikai lava ke tau hao mei ai. Ko e ʻuhinga ia ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ke mateuteu ko ha fāmilí. ʻE lava fēfē ki he ngaahi fāmilí ke nau ngāue fakataha ʻi he anga-ʻofa ke fai ʻa e ngaahi fili faingataʻa ko ení?

PALANI KI HE “NGAAHI ʻAHO KOVI”

3. Ko e hā kuo pau nai ke fai ʻe he ngaahi fāmilí ʻi he taimi ʻoku kamata fiemaʻu ai ʻe he ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ha tokoni lahi angé? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

3 ʻOku hoko mai ʻa e taimi ʻa ia ʻoku ʻikai kei malava ai ʻe he ngaahi mātuʻa tokolahi tahá ke tokangaʻi kinautolu pea nau fiemaʻu tokoni. (Lau ʻa e Koheleti 12:1-7.) ʻI he taimi ʻoku hoko ai ení, ko e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá mo ʻenau fānaú ʻoku totonu ke nau fili fakataha pe ko e hā ʻa e tokangaekina lelei tahá mo e meʻa te nau malava ke totongí. ʻOku fakapotopoto ke fai ha fakataha fakafāmili pea lāulea ki he faʻahinga tokoni ʻoku fiemaʻú, founga ʻe fakahoko ai ʻa e tokoni ko ení, pea mo e founga ʻe lava ke ngāue fakataha ai ʻa e tokotaha kotoa. ʻOku totonu ki he tokotaha kotoa ke nau fai honau lelei tahá ke hoko ʻo mafamafatatau pea fetalanoaʻaki tauʻatāina. ʻE lava ke hokohoko atu ʻa e ngaahi mātuʻá ke nofo malu ʻiate kinautolu pē? * Talanoa fekauʻaki mo e meʻa ʻe lava ke fai ʻe he tokotaha taki taha koeʻuhí ke maʻu ai ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e tokangaekina ʻoku nau fiemaʻú. (Pal. 24:6) ʻE tokoni nai ʻa e niʻihi ʻaki hono ʻoatu ha tokangaekina fakaʻaho pea ʻe lava ke tokoni nai ʻa e niʻihi ʻaki hono totongi ʻa e ngaahi fakamole ki he tokangaʻi ʻo e moʻuí. ʻOku totonu ke ʻilo ʻe he tokotaha kotoa hono fatongiá, ka ʻi he faai atu ʻa e taimí, ʻe liliu nai ʻa e ngaahi fatongiá pea ʻe fiemaʻu nai ke fetongitongi ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ʻi hono tokangaʻi ʻa e ngaahi fatongia kehekehe.

4. ʻI he liliu ʻa e ngaahi tuʻungá, ko fē ʻe lava ke maʻu mei ai ʻe he ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ʻa e tokoní?

4 ʻI hoʻo kamata tokangaekina hoʻo ongo mātuʻá, vaheʻi ha taimi ke ke ʻiloʻi ʻa e lahi taha ʻe ala lavá fekauʻaki mo hona puké. Kapau ʻokú na maʻu ha mahaki ʻe fakaʻaʻau ke kovi ange, ako ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku lava ke ke ʻamanekina ʻe hoko maí. (Pal. 1:5) Fetuʻutaki ki he ngaahi ʻōfisi fakapuleʻanga ʻi ho feituʻú ʻa ia ʻoku nau fakahoko ʻa e ngaahi ngāue maʻá e kau taʻumotuʻá. Kumi ki he ngaahi polokalama ʻe lava ke tokoni ki hoʻo ongo mātuʻá ke na maʻu ai ha tokangaekina lelei ange pe ʻe lava ke ʻai ai ke faingofua ange hoʻo tokangaekiná. ʻI hoʻo fakakaukau fekauʻaki mo e ngaahi liliu faingataʻa ko ení, ʻe kamata nai ke ke maʻu ha ngaahi ongoʻi ʻikai lelei, hangē ko e loto-mamahi lahi, ʻohovale pe puputuʻu. ʻI he ngaahi taimi ko ení, ʻe lava ke ke vahevahe hoʻo ngaahi fakakaukaú mo ha kaumeʻa falalaʻanga. Ko e meʻa mahuʻinga tahá, fakahaaʻi ho lotó kia Sihova. ʻE lava ke ne ʻoatu kiate koe ʻa e nonga ʻokú ke fiemaʻú ke ke tali pea fekuki ai mo ha faʻahinga tuʻunga pē.—Saame 55:22; Pal. 24:10; Fil. 4:6, 7.

5. Ko e hā ko ha fakakaukau lelei ai ke ʻilo ki muʻa fekauʻaki mo e ngaahi fili ki he tokangaʻi ʻo e moʻuí?

5 Ko ha fakakaukau lelei ia ki he faʻahinga taʻumotuʻá mo honau ngaahi fāmilí ke nau ʻilo ki muʻa fekauʻaki mo e ngaahi fili ki he tokangaʻi ʻo e moʻuí. Ko e fakatātaá, te nau vakaiʻi nai pe ʻoku feʻungamālie ki ha mātuʻa ke nofo mo hano foha pe ʻofefine, nofo ʻi ha ʻapi tauhiʻanga vaivai, pe ngāueʻaki ha fili pē ʻoku ala maʻu. ʻI he foungá ni, ʻe lava ai ki he ngaahi fāmilí ke mateuteu ki he “ongosia mo e muna” ʻa ia ʻoku hoko ʻi he taʻumotuʻá. (Saame 90:10) Ko e ngaahi fāmili ʻoku ʻikai ke nau fai ha ngaahi palaní ʻe pau nai ke nau fai ha fili fakavave ʻi he taimi ʻe faai atu ai ʻo hoko ha palopalemá. ʻOku meimei “ko e taimi kovi taha maʻu pē eni ke fai ai ha filí,” ko e lau ia ʻa ha mataotao. ʻI he taimi kuo pau ke fai fakavave ai ʻa e ngaahi filí, ʻe loto-mafasia nai ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí pea ʻikai nai loto-tatau mo e meʻa ʻoku totonu ke faí. Kae kehe, ʻi he taimi ʻoku tau palani tokamuʻa aí, ʻe faingofua ange ke feʻunuʻaki ki he ngaahi liliú.—Pal. 20:18.

‘E lava ke fakataha ha fāmili ke talanoa fekau‘aki mo e tokoni ‘oku fiema‘ú mo e me‘a ‘e lava ke fai ‘e he tokotaha taki taha (Sio ki he palakalafi 6-8)

6. Ko e hā ʻoku ʻaonga ai ke talanoa ki he feituʻu mo e founga ʻe nofo ai ʻa e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ʻi heʻenau hoholo ke motuʻa angé?

6 ʻE hā ngali faingataʻa nai ke talanoa mo hoʻo ongo mātuʻá fekauʻaki mo hono fai ha ngaahi liliu ʻi hona ʻapí pe ko e fiemaʻu ke na hiki ʻi ha ʻaho. Ka, kuo pehē ʻe he tokolahi ko e ngaahi fetalanoaʻaki pehení naʻe tokoni ia kia kinautolu ki mui ai. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ʻoku faingofua ange ai ke talanoa fekauʻaki mo e ngaahi meʻa faingataʻá, fanongo anga-fakaʻapaʻapa, pea fai ha ngaahi palani feʻungamālie ki muʻa ke hoko ha palopalema. ʻI ha ʻātakai nonga ʻa ia ʻe lava ke vahevahe tauʻatāina ai ʻe he ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ʻenau ngaahi saiʻiá, te nau ongoʻi fevāofiʻaki ange ai pea manatuʻi ʻa e ʻofa ʻoku nau maʻú. ʻE loto nai ʻa e faʻahinga taʻumotuʻá ke nau nofo pē ʻiate kinautolu ʻi he fuoloa taha ʻe ala lavá. ʻI he taimi ʻoku talanoa ai ʻa e ngaahi mātuʻá mo ʻenau fānaú fekauʻaki mo e faʻahinga tokangaekina te nau saiʻia aí, ʻe tokoni lahi eni ki he tokotaha kotoa kapau ʻoku fiemaʻu ke fai ha fili fekauʻaki mo e tokangaekiná.

7, 8. Ko e hā ʻoku totonu ke talanoa ki ai ʻa e ngaahi fāmilí, pea ko e hā hono ʻuhingá?

7 Ngaahi mātuʻa, lolotonga ha ngaahi fetalanoaʻaki pehē, tala ange ki ho fāmilí ʻa e meʻa ʻokú ke fakaʻamu ki aí, ko e lahi ʻo e paʻanga te ke fakamolekí, pea mo e ngaahi fili ʻokú ke saiʻia aí. Pea, kapau leva ʻe ʻi ai ha ʻaho heʻikai malava ke ke fai hoʻo ngaahi filí tonu, ʻe lava ke nau fai ʻa e ngaahi fili naʻá ke mei faí. ʻE ngalingali te nau loto ai ke fakaʻapaʻapaʻi hoʻo ngaahi fakaʻamú pea fai ʻa e meʻa kotoa te nau malavá kae malava ke ke kei tauʻatāina ai pē. (ʻEf. 6:2-4) Ko e fakatātaá, ʻokú ke ʻamanekina ha taha ʻi hoʻo fānaú ke fakaafeʻi koe ke nofo mo hono fāmilí? Pe ʻokú ke ʻamanekina ha meʻa kehe? Hoko ʻo mafamafatatau pea manatuʻi ko e fakakaukau ʻa e ngaahi mēmipa kehe ʻo e fāmilí ʻe kehe nai ia meiate koe. ʻOku fiemaʻu ʻa e taimi ki he tokotaha kotoa ke fakatonutonu ai ʻenau fakakaukaú.

8 ʻI he taimi ʻoku tau palani tokamuʻa ai mo fetuʻutaki leleí, ʻe lava ke tau hao ai mei he ngaahi palopalema lahi. (Pal. 15:22) Talanoa ki ho fāmilí fekauʻaki mo e tokangaʻi fakafaitoʻó mo e meʻa ʻokú ke saiʻia aí. Ko e fakamatala ʻi he kaati Fakahinohino ki he Tokangaʻi ʻo e Moʻuí ʻa ia ʻoku maʻu ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku totonu ke ngāueʻaki ʻi he taimi ʻoku fai ai ʻa e ngaahi fetalanoaʻaki pehení. Ko e tokotaha taki taha ʻokú ne maʻu ʻa e totonu ke ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi faitoʻo ʻoku ala maʻú, pea ʻokú ne maʻu ʻa e totonu ke tali pe ʻikai tali ʻa e faitoʻó. Ko ha kaati Fakahinohino Fakafaitoʻo Tokamuʻa te ne fakahaaʻi ʻa e meʻa ʻoku loto ki ai ha tokotaha. Ko hono fili ha tokotaha fakahinohino ki he tokangaʻi ʻo e moʻuí ʻe fakaʻatā ai ha tokotaha ʻokú ke falala ki ai ke ne fai ʻa e ngaahi fili feʻungamālié maʻau ʻo ka fiemaʻu. Ko e faʻahinga taʻumotuʻá, kau tauhí, mo e tokotaha fakahinohino ki he tokangaʻi ʻo e moʻuí ʻoku totonu ke nau maʻu ha ngaahi tatau ʻo e kaati Fakahinohino ki he Tokangaʻi ʻo e Moʻuí koeʻuhí naʻa fiemaʻu. Ko e faʻahinga taʻumotuʻa ʻe niʻihi ʻoku nau tauhi ʻenau kaati Fakahinohino Fakafaitoʻo Tokamuʻá fakataha mo ʻenau tohi-tukú pea mo e ngaahi tohi mahuʻinga kehe fekauʻaki mo e maluʻi, meʻa fakapangikē, ngaahi fetuʻutaki mo e ngaahi ʻōfisi fakapuleʻangá, mo e hā fua.

FEKUKI MO E LILIU ʻA E NGAAHI TUʻUNGÁ

9, 10. Ko fē nai ʻa e taimi ʻe fiemaʻu lahi ange ai ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e tokoni mei heʻenau fānaú?

9 ʻI he ngaahi taimi lahi, ʻoku loto ʻa e kotoa ʻi he fāmilí ke kei tauʻatāina ai pē ʻa e kau taʻumotuʻá. Kapau ʻoku kei malava ʻa e ngaahi mātuʻá ke feimeʻatokoni, fakamaʻa, folo ʻenau foʻiʻakaú pea fetuʻutaki lelei, ʻe ʻikai nai fiemaʻu ʻa e fānaú ke nau puleʻi ʻa e tafaʻaki kotoa ʻo e moʻui ʻenau ngaahi mātuʻá. Kae kehe, ʻi he faai atu ʻa e taimí, kapau ʻoku hoko ʻo faingataʻa ki he ongo mātuʻá ke lue, kapau ʻoku ʻikai malava ke na fai ʻa e fakataú, pe kapau ʻokú na hoko ʻo loto-ngalongalo, ʻe fiemaʻu nai ki he fānaú ke fai ha feʻunuʻaki.

10 ʻE hoko nai ʻa e faʻahinga taʻumotuʻá ʻo puputuʻu pe loto-mafasia. ʻE kamata nai ke kovi ʻenau fanongó, sió, pe manatú, pe faingataʻa nai ʻenau ngāueʻaki ʻa e falemālōloó. Kapau ʻe ʻasi ha niʻihi ʻo e ngaahi palopalema ko ení, ko e tokangaʻi fakafaitoʻó ʻe tokoni nai. ʻAʻahi ki ha toketā ʻi he kamata pē ʻa e ngaahi palopalema peheé. ʻOku fiemaʻu nai ki he fānaú ke nau takimuʻa ʻi hono fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi ʻaʻahi ki he toketaá pea ʻi he ngaahi meʻa fakafoʻituitui kehé. Ke fakapapauʻi ʻoku maʻu ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e tokangaekina lelei taha ʻe ala lavá, ʻoku fiemaʻu nai ki he fānaú ke lea maʻa kinautolu, tokoni ʻi hono fakafonu ʻa e ngaahi meʻa fakapepá, ʻave kinautolu ki he ngaahi ʻapoinimení, mo e hā fua.—Pal. 3:27.

11. Ko e hā ʻe lava ke fakahoko ke ʻai ke faingofua ange ai ki he ongo mātuʻá ke feʻunuʻaki ki he ngaahi liliú?

11 Kapau ʻoku maʻu ʻe hoʻo ongo mātuʻá ha mahaki ʻe ʻikai toe lava hano faitoʻo, kuo pau nai ke ke fai ha ngaahi liliu ʻi hono tokangaʻi kinauá pe ki he ʻapi ʻokú na nofo aí. Ko e siʻisiʻi ange ʻa e liliú, ko e faingofua ange nai ia kia kinaua ke feʻunuʻakí. Kapau ʻokú ke nofo mamaʻo mei hoʻo ongo mātuʻá, ʻe feʻunga pē nai ki ha Fakamoʻoni pe ko ha kaungāʻapi ke ʻaʻahi maʻu pē kia kinaua pea toki tala atu kiate koe pe ʻokú na fēfē. ʻOkú na fiemaʻu pē ʻa e tokoní ʻi he feimeʻatokoní mo e fakamaʻá? Ko e ngaahi liliu iiki ʻi he ʻapí ʻe faingofua ange mo malu ange kiate kinaua ke ʻalu holo, kaukau, mo e hā fua? Mahalo ko e meʻa pē ʻoku fiemaʻu ʻe he faʻahinga taʻumotuʻa ʻoku nau loto ke nofo pē ʻiate kinautolú ko ha tokotaha-tauhi. Kae kehe, kapau ʻe ʻikai malu ʻenau nofo pē ʻiate kinautolú, ʻe fiemaʻu ha tokoni tuʻumaʻu lahi ange. Pe ko e hā pē ʻa e tuʻungá, kumi ki he ngaahi tokoni ʻoku ala maʻu ʻi hona feituʻú.—Lau ʻa e Palōveepi 21:5. *

FOUNGA ʻOKU FEKUKI AI ʻA E NIʻIHI MO E POLÉ

12, 13. Ko e hā kuo fai ʻe he fānau lalahi ʻe niʻihi ke fakaʻapaʻapaʻi mo tokangaʻi ai ʻenau ngaahi mātuʻa ʻoku nau nofo mamaʻó?

12 ʻOku tau loto ke malu mo fiemālie ʻetau ngaahi mātuʻá koeʻuhí ʻoku tau ʻofa ʻiate kinautolu. ʻOku tau maʻu ʻa e nonga ʻo e ʻatamaí ʻi hono ʻiloʻi ʻoku tokangaekina ʻetau ngaahi mātuʻá. Kae kehe, ko e tokolahi taha ʻo e fānaú ʻoku ʻikai ke nau nofo ofi ki heʻenau ngaahi mātuʻá. Ko e niʻihi ʻi he fānau ko ení kuo nau ngāueʻaki ʻenau ngaahi taimi mālōloó ke ʻaʻahi ki heʻenau ngaahi mātuʻá ke tokoni kia kinautolu pea fai ʻa e ngaahi ngāue ʻoku ʻikai lava ke nau toe faí. ʻE lava ke fakahāhā ʻe he fānaú ʻoku nau ʻofa ʻi heʻenau ngaahi mātuʻá ʻaki ʻa e telefoni maʻu pē pe telefoni ki ai ʻi he ʻaho kotoa, faitohi, pe ʻave ha ʻīmeili kia kinautolu.—Pal. 23:24, 25.

13 Neongo kapau ʻoku nofo mamaʻo ho fāmilí, ʻe fiemaʻu ke ke fai ha fili pe ko e hā ʻa e tokangaekina fakaʻaho ʻoku fiemaʻu ki hoʻo ongo mātuʻá. Kapau ʻoku ʻikai ke ke nofo ofi kia kinaua pea ko hoʻo ongo mātuʻá ko ha Fakamoʻoni, ʻe lava ke ke talanoa mo kole ha faleʻi mei he kau mātuʻa ʻi heʻena fakatahaʻangá. Hiliō he meʻa kotoa, lotu kia Sihova fekauʻaki mo hoʻo ongo mātuʻá. (Lau ʻa e Palōveepi 11:14.) Neongo kapau ko hoʻo ongo mātuʻá ʻoku ʻikai ko ha Fakamoʻoni, kuo pau ke ke “fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻe.” (ʻEki. 20:12; Pal. 23:22) Ko e moʻoni, heʻikai tatau ʻa e ngaahi fili ʻa e ngaahi fāmilí kotoa. ʻOku fili ʻa e niʻihi ke hiki ange ha mātuʻa taʻumotuʻa ke nau nofo pe hiki ke ofi ange kia kinautolu. Kae kehe, ʻoku ʻikai malava maʻu pē eni. Ko e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ʻoku ʻikai nai ke nau fie nofo mo ʻenau fānau lalahí mo honau ngaahi fāmilí. ʻOku nau saiʻia ange nai ke nofo pē ʻiate kinautolu pea ʻikai fie hoko ko ha fakakavenga ki heʻenau fānaú. ʻOku malava nai ʻa e niʻihi ke totongi ha tokotaha-tauhi pea fai ʻa e fili ko iá.—Koh. 7:12.

14. Ko e hā ʻa e ngaahi palopalema ʻe hoko nai ki he faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e lahi taha ʻo e tauhí?

14 ʻI he ngaahi fāmili lahi, ko e foha pe ʻofefine ʻoku nofo ofi taha ki he ongo mātuʻá ʻoku ngalingali te ne fai ʻa e lahi taha ʻo e tauhí. Kae kehe, ʻoku totonu ki he kau tauhí ke nau hoko ʻo mafamafatatau ʻi heʻenau tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻenau ngaahi mātuʻá mo e fiemaʻu honau fāmilí tonu. ʻOku ʻi ai ʻa e fakangatangata ki he taimi mo e ivi ʻo e tokotaha taki taha. Pea kapau ʻe liliu ʻa e tuʻunga ʻo e tokotaha-tauhí, ʻe pau nai ki he fāmilí ke vakaiʻi ʻa e tuʻunga lolotongá. ʻOku fuʻu lahi ʻa e ngaahi fatongia ʻo ha taha ʻi he mēmipa ʻo e fāmilí? ʻE lava ke fai ʻe he fānau kehé ha meʻa lahi ange, ʻo nau fetongitongi nai ʻi hono fai ʻo e tokangaekiná?

15. Ko e hā ʻe lava ke fai ke maluʻi ai ha tokotaha-tauhi mei haʻane mate helaʻia?

15 ʻI he taimi ʻoku fiemaʻu tokoni ai ʻa e mātuʻa taʻumotuʻá ʻi he taimi kotoa, ʻe ʻi ai ha fakatuʻutāmaki ki he tokotaha-tauhi tefitó he te ne hoko ʻo mate helaʻia. (Koh. 4:6) ʻOku loto ʻa e fānau anga-ʻofá ke fai ʻa e meʻa te nau malavá, ka ko hono tokangaʻi ʻenau ngaahi mātuʻá ʻe hoko ʻo fakatupu lōmekina. ʻOku fiemaʻu ki he kau tauhi ʻoku nau fai ʻa e tokangaekina tuʻumaʻu ko ení ke nau hoko ʻo mafamafatatau pea fiemaʻu nai ke kole ha tokoni. Ko e tokoni mei he taimi ki he taimí ʻe malava nai ai ke hokohoko atu ʻa e tokangaekiná ʻo ʻikai ngāueʻaki ha ʻapi tauhiʻanga vaivai.

16, 17. ʻI hono tokangaʻi ʻa e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá, ko e hā ʻa e ngaahi ongoʻi ʻe maʻu nai ʻe he fānaú? Ko e hā te ne tokoniʻi kinautolu ke mahinoʻi ʻenau ngaahi ongoʻí pea nofoʻaki mafamafatatau ai peé? (Sio foki ki he puha “Tokangaʻi Anga-ʻOfa.”)

16 ʻOku fakalotomamahi ke sio ki he ngaahi nunuʻa fakamamahi ʻo e taʻumotuʻá ʻoku hoko ki siʻetau ngaahi mātuʻá. Ko e kau tauhí ʻoku nau faʻa ongoʻi loto-mamahi, hohaʻa, feifeitamaki, ʻita, halaia pe aʻu ʻo loto-kona. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻe leaʻaki nai ʻe ha mātuʻa taʻumotuʻa ha ngaahi meʻa ʻikai lelei pe hoko ʻo taʻehoungaʻia. Kapau ʻe hoko ia kiate koe, feinga ke ʻoua ʻe hoko ʻo ʻita. ʻOku pehē ʻe ha mataotao ʻi he palopalema fakaʻatamaí, ʻi he taimi ʻoku tau ongoʻi loto-mamahi aí, kuo pau ke tau tomuʻa ʻiloʻi ʻoku tau maʻu ia pea feinga leva ke ʻoua te tau ongoʻi kovi ʻia kitautolu koeʻuhi ko ʻetau maʻu ʻa e ngaahi ongoʻi ko iá. Talanoa mo ho husepānití pe uaifí, ko ha mēmipa ʻo e fāmilí pe ko ha kaumeʻa falalaʻanga fekauʻaki mo e ngaahi ongoʻi ko ení. Ko e ngaahi fetalanoaʻaki peheé ʻe lava ke tokoniʻi ai koe ke mahinoʻi hoʻo ngaahi ongoʻí pea nofoʻaki mafamafatatau ai pē.

17 ʻE aʻu nai ki ha taimi ʻa ia ʻe ʻikai toe malava ke hokohoko atu hono ʻoatu ki ha tokotaha ʻofaʻanga ʻa e faʻahinga tokangaekina ʻokú ne fiemaʻu ʻi ʻapí. ʻE fili nai ʻa e fāmilí ʻoku fiemaʻu ke tokangaekina ha tokotaha ʻofaʻanga ʻi ha ʻapi tauhiʻanga vaivai. Naʻe ʻaʻahi ha tuofefine Kalisitiane ki heʻene faʻeé ʻi ha ʻapi tauhiʻanga vaivai ʻi he meimei ʻaho kotoa pē. ʻOkú ne pehē: “Naʻe ʻikai pē lava ke mau fai ʻa e tokangaekina houa ʻe 24 he ʻaho naʻe fiemaʻu ʻe he Fineʻeikí. Ko hono tali ke tokangaʻi ia ʻi he ʻapi tauhiʻanga vaivaí naʻe ʻikai ko ha fili faingofua ia ke fai. ʻI he tuʻunga fakaeongó, naʻe mātuʻaki faingataʻa ʻaupito. Kae kehe, ko e fili lelei taha ia kiate ia ʻi he ngaahi māhina fakaʻosi ʻo ʻene moʻuí, pea naʻá ne tali ia.”

18. Ko e hā ʻe lava ke fakapapauʻi ʻe he kau tauhí?

18 Ko e ngaahi fatongia ʻo hono tokangaʻi hoʻo ongo mātuʻa taʻumotuʻá ʻe lava ke fakatupu puputuʻu pea faingataʻa fakaeongo. ʻI hono tokangaekina ʻa e kau taʻumotuʻá, ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ngaahi founga pau ia ʻe feʻunga ki he tokotaha kotoa. Ka, ʻo kapau te ke palani lelei, ngāue fakataha mo ho fāmilí, fetuʻutaki lelei, pea hiliō he meʻa kotoa, lotu kia Sihova, ʻe lava ke ke fakakakato ho fatongia ke fakaʻapaʻapaʻi ho ngaahi ʻofaʻangá. ʻI hoʻo fai ení, ʻe lava ke ke fiemālie koeʻuhí ʻokú ke ʻoange kia kinautolu ʻa e tokangaekina mo e tokanga ʻoku nau fiemaʻú. (Lau 1 Kolinitō 13:4-8.) Ko e meʻa mahuʻinga tahá, te ke maʻu ʻa e nonga ʻo e ʻatamaí pea mo e tāpuaki ʻa Sihová.—Fil. 4:7.

^ pal. 3 ʻI he ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi, ʻoku anga-maheni ki he ngaahi mātuʻá ke nofo mo ʻenau fānau lalahí pea mahalo ko e meʻa eni ʻoku leleí.

^ pal. 11 Kapau ʻoku kei nofo pē ʻi ʻapi hoʻo ongo mātuʻá, fakapapauʻi ʻoku maʻu ʻe he kau tauhi falalaʻangá ha kī ke hū ki he ʻapi hoʻo ongo mātuʻá ʻo ka hoko ha meʻa fakavavevave.