Skip to content

Skip to table of contents

Ko e Fili Fakaʻosí, ʻa e Maté, ʻe Toʻo ʻOsi Atu Ia

Ko e Fili Fakaʻosí, ʻa e Maté, ʻe Toʻo ʻOsi Atu Ia

“Ko e maté ʻi hono tuʻunga ko e fili fakaʻosí, ʻe toʻo ʻosi atu ia.”—1 KOL. 15:26.

1, 2. Naʻe fēfē ʻa e moʻui ʻa ʻĀtama mo ʻIví ʻi he kamataʻangá, pea ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻoku malanga hake aí?

 ʻI HE taimi naʻe fakatupu ai ʻa ʻĀtama mo ʻIví, naʻe ʻikai ke ʻi ai hana ngaahi fili. Naʻá na haohaoa pea nofo ʻi ha palataisi. Naʻá na maʻu ha vahaʻangatae vāofi mo hona Tokotaha-Fakatupú ʻi he tuʻunga ko hono foha mo e ʻofefine. (Sēn. 2:7-9; Luke 3:38) Naʻe ʻoange kia kinaua ʻe he ʻOtuá ha ngāue mahuʻinga. (Lau ʻa e Sēnesi 1:28.) Ko e hā hono fuoloa ʻe fiemaʻu ai ke na moʻui ʻo fakakakato ʻa e ngāue ko ení? ʻE ʻikai fiemaʻu ia ke na moʻui taʻengata ke “fakafonu ʻa mamani, pea ikuna ia,” ka ʻe fiemaʻu ke na moʻui taʻengata ke tokangaʻi ʻa e “meʻa moʻui kotoa pe ʻoku totolo ʻi he fonua.” Naʻe mei lava ke na fiefia ʻi he ngāue ko ení ʻo taʻengata.

2 Ko e hā ʻoku mātuʻaki kehe ai he taimí ni ʻa e ngaahi meʻá? Ko e hā ʻoku lahi fau ai hotau ngaahi fili ki he fiefiá, ʻa e fili lahi taha ko e maté? ʻE anga-fēfē hono fakaʻauha ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi fili ko ení? Ko e tali ki he ngaahi fehuʻi ko ení ʻoku maʻu ia ʻi he Tohi Tapú, pea te tau sivisiviʻi ia ʻi he kupu ko ení.

KO HA FAKATOKANGA ANGA-ʻOFA

3, 4. (a) Ko e hā ʻa e fekau naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtama mo ʻIví? (e) Naʻe mahuʻinga fēfē ʻa e talangofua ki he fekau ko iá?

3 Neongo naʻe fakatupu ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ke na moʻui taʻengata, naʻe ʻikai ke na taʻefaʻamate. Ke moʻui ai peé, naʻe fiemaʻu ke na mānava, inu, mohe mo kai. Ka ko e meʻa mahuʻinga angé ko hona vahaʻangatae mo Sihová, ʻa e Matavai ʻo e moʻuí. (Teu. 8:3) ʻE lava ke na moʻui ai pē pea fiefia ʻi he moʻuí ʻo kapau pē te na fakaʻatā ʻa Sihova ke ne tataki kinaua. Naʻa mo e ki muʻa ke fakatupu ʻa ʻIví, naʻe tala mahino ʻe Sihova kia ʻĀtama: “ʻE lelei ʻaupito hoʻo kai mei he ngahi ʻakau kehekehe ʻo e ngoue; ka ko e ʻAkau ʻo e ʻIlo-ʻo-e-lelei-mo-e-kovi ʻe ʻikai te ke kai mei ai: he ko e ʻaho te ke kai mei ai kuo pau te ke mate.”—Sēn. 2:16, 17.

4 Naʻe fakahaaʻi ʻe he “ʻAkau ʻo e ʻIlo-ʻo-e-lelei-mo-e-kovi” ko e ʻOtuá naʻá ne maʻu ʻa e totonu ke fili ʻa e meʻa naʻe leleí mo e meʻa naʻe koví. Naʻe ʻosi ʻilo ʻe ʻĀtama ia ʻa e leleí mo e koví, koeʻuhí he naʻe ngaohi ia ʻi he ʻīmisi ʻo e ʻOtuá pea naʻe ʻi ai hono konisēnisi. Naʻe fakamanatu ʻe he ʻakaú kia ʻĀtama mo ʻIvi ʻe fiemaʻu maʻu pē kia kinaua ʻa e fakahinohino ʻa Sihová. Kapau te na kai mei he ʻakau ko ení, ko ʻena pehē ia ki he ʻOtuá, “ʻOku ʻikai te ma fiemaʻu hoʻo pulé.” Ko e olá, ko kinaua mo ʻena fānaú te nau mate, ʻo hangē pē ko e fakatokanga ʻa e ʻOtuá kia kinauá.

FOUNGA NAʻE HOKO MAI AI ʻA E MATÉ KI HE FĀMILI ʻO E FAʻAHINGA ʻO E TANGATÁ

5. Ko e hā naʻe talangataʻa ai ʻa ʻĀtama mo ʻIvi kia Sihová?

5 Naʻe tala ʻe ʻĀtama kia ʻIvi ʻa e tuʻutuʻuni ʻa Sihová. Naʻá ne ʻiloʻi lelei ia ʻa ia naʻe malava ki mui ai ke ne meimei leaʻaki fakafoʻilea ia. (Sēn. 3:1-3) Naʻá ne toe leaʻaki ia kia Sētane, ʻa ia naʻá ne lea ʻo fakafou ʻi ha ngata. Naʻe fakaʻatā ʻe Sētane ʻene holi ki he mafaí mo e faʻifaʻitelihá ke tupulaki. (Fakafehoanaki mo e Sēmisi 1:14, 15.) Naʻá ne tala kia ʻIvi naʻe loi ʻa e ʻOtuá pea kapau te ne talangataʻa ki he ʻOtuá, heʻikai te ne mate ka te ne hangē ko e ʻOtuá. (Sēn. 3:4, 5) Naʻe tui ʻa ʻIvi kiate ia, ʻo ne faʻiteliha pē ʻi he kai ʻa e fuaʻiʻakaú, peá ne tala ange kia ʻĀtama ke fai ʻa e meʻa tatau. (Sēn. 3:6, 17) Naʻe lohiakiʻi ia ʻe Sētane. (Lau ʻa e 1 Tīmote 2:14.) Neongo naʻe ʻilo ʻe ʻĀtama naʻe hala, naʻá ne fanongo ki he leʻo hono uaifí. Naʻe hā ngali anga-fakakaumeʻa nai ʻa e ngata ko ení, ka ko e tokotaha naʻe lea mei mui aí ko ha fili anga-fakamamahi, ʻa e tokotaha naʻá ne ʻilo ʻa e ngaahi ola fakalilifu ʻe hoko ʻi heʻene loí.

6, 7. Naʻe anga-fēfē hono fakamāuʻi ʻe Sihova ʻa ʻĀtama mo ʻIví?

6 Naʻe angatuʻu ʻa ʻĀtama mo ʻIvi kia Sihova, ʻa ia naʻá ne ʻoange kia kinaua ʻa moʻuí mo e meʻa lelei kotoa pē naʻá na maʻú. Ko hono moʻoní, naʻe ʻafioʻi moʻoni ʻe Sihova ʻa e meʻa naʻe hokó. (1 Kal. 28:9; lau ʻa e Palōveepi 15:3.) Ka naʻá ne fakaʻatā ʻa ʻĀtama, ʻIvi mo Sētane ke nau fakahaaʻi ʻa e anga ʻenau ongoʻi moʻoni fekauʻaki mo iá. ʻI he tuʻunga ko ha Tamaí, kuo pau pē naʻá ne loto-mamahi ʻaupito ʻi heʻenau ngaahi tōʻongá. (Fakafehoanaki mo e Sēnesi 6:6.) Ka ʻi he tuʻunga ko ha Fakamāú, naʻá ne fakahoko ʻa e fakamaau totonú ki he kau angahalá.

7 ʻI he fekauʻaki mo e ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo e koví, naʻe tala ange ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtama: “Ko e ʻaho te ke kai mei ai kuo pau te ke mate.” Naʻe mei fakakaukau nai ʻa ʻĀtama naʻe ʻuhinga ení te ne mate ki muʻa ʻi he tō ʻa e laʻaá. Ka ki mui ʻi he ʻaho ko iá, naʻe folofola ʻa Sihova kia ʻĀtama mo ʻIvi. (Sēn. 3:8) ʻI he tuʻunga ko ha Fakamaau māʻoniʻoní, naʻá ne ʻuluaki fanongo ki he meʻa naʻá na leaʻakí. (Sēn. 3:9-13) Naʻá ne fakahalaiaʻi leva ʻa e ongo faiangahalá ki he mate. (Sēn. 3:14-19) Kapau naʻá ne tāmateʻi kinaua ʻi he taimi pē ko iá, ko ʻene taumuʻa ki he faʻahinga ʻo e tangatá heʻikai ʻaupito ke hoko moʻoni. (ʻAi. 55:11) Neongo ko e ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá naʻe kamata leva, naʻe fakaʻatā ʻe Sihova ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ke na moʻui ʻo fuoloa feʻunga ke na maʻu ha fānau ʻa ia te nau lava ke maʻu ha kahaʻu lelei ange. Naʻá ne vakai kia ʻĀtama mo ʻIvi naʻá na mate mei he ʻaho naʻá na faiangahala aí. Pea koeʻuhí ko e taʻu ʻe 1,000 ʻoku hangē ia ha ʻaho ʻe tahá kia Sihova, naʻá na mate ʻi loto ʻi he “ʻaho” ʻe taha.—2 Pita 3:8.

8, 9. Naʻe anga-fēfē hono uesia ʻe he angahala ʻa ʻĀtamá ʻa e kotoa ʻo ʻene fānaú? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

8 ʻE uesia ʻa e fānau ʻa ʻĀtama mo ʻIví ʻi he meʻa naʻe fai ʻe heʻenau ongo mātuʻá? ʻIo. ʻOku fakamatala ʻa e Loma 5:12: “Ko e fou mai ʻi he tangata pē taha ʻa e hū ʻa e angahalá ki he māmaní pea mo e maté fakafou ʻi he angahalá, pea ko ia kuo mafola ai ʻa e maté ki he tangata kotoa pē koeʻuhi kuo nau angahala kotoa pē.” ʻOku tānaki mai ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Ko e fou mai ʻi he talangataʻa ʻa e tangata ʻe toko taha ʻo fokotuʻu ai ʻa e tokolahi ko e kau angahalá.” (Loma 5:19) Ko e faitōnunga ko ʻĒpelí ʻa e tokotaha naʻe ʻuluaki maté. (Sēn. 4:8) Ko e fānau kehe leva ʻa ʻĀtamá mo hono fanga makapuná naʻa nau hoholo ʻo motuʻa pea mate. Naʻe maʻu tukufakaholo ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e angahalá mo e maté, ʻa e ongo fili heʻikai te nau hao mei ai. Neongo ʻoku ʻikai ke tau ʻiloʻi moʻoni ʻa e founga naʻe fakahoko mai ai ʻa e angahalá mo e maté ki he fānau ʻa ʻĀtamá, ʻoku lava ke tau sio ki he ngaahi nunuʻá.

9 ʻOku ʻuhinga lelei hono fakahoa ʻe he Tohi Tapú ʻa e angahalá mo e maté ki ha “ʻufiʻufi kuo fofola ʻi he ngaahi puleʻanga” ʻa ia ko e “pulou ʻoku pulongaʻaki ʻa e ngaahi kakai.” (ʻAi. 25:7) ʻOku ʻikai ha tangata ʻe lava ke hao mei he angahalá mo e maté. Ko e ʻuhinga ia ʻoku pehē ai ʻe he Tohi Tapú “ʻoku mate kotoa pē ʻia ʻĀtamá.” (1 Kol. 15:22) Ko ia naʻe ʻeke ʻe Paula ha fehuʻi: “Ko hai te ne fakahaofi au mei he sino ʻoku tofanga ʻi he mate ko ení?” (Loma 7:24) ʻE lava ʻe ha taha ke fakahaofi ʻa Paula? *

KO E ANGAHALÁ MO E MATÉ ʻE TOʻO ʻOSI ATU IA

10. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi veesi Tohi Tapu ʻoku fakahaaʻi ai ʻe fakangata ʻe Sihova ʻa e maté? (e) Ko e hā ʻoku akoʻi mai kia kitautolu ʻe he ngaahi veesi ko ení fekauʻaki mo Sihova mo hono ʻAló?

10 ʻIo, ʻe lava ke fakahaofi ʻe Sihova ʻa Paula. ʻOku tau lau ʻi he Tohi Tapú: “Te ne folofua ʻa mate ʻo taʻengata; pea ko Atonai Sihova te ne holoholo ʻa e loʻimata mei he mata fuape.” (ʻAi. 25:8) ʻI he hangē ha tamai ʻokú ne toʻo atu ʻa e tupuʻanga ʻo e faingataʻaʻia ʻene fānaú pea holoholoʻi honau ngaahi loʻimatá, ʻoku fiefia lahi ʻa Sihova ʻi hono toʻo ʻosi atu ʻa e maté! ʻOku ngāue fakataha ʻa Sīsū mo ia. ʻOku tau lau ʻi he 1 Kolinitō 15:22: “ʻE ʻai ke moʻui kotoa pē ʻi he Kalaisí.” Naʻe tali foki ʻe Paula ʻene fehuʻí tonu “Ko hai te ne fakahaofi au?” ʻi he ngaahi lea: “Fakafetaʻi ki he ʻOtuá fakafou ʻia Sīsū Kalaisi ko hotau ʻEikí!” (Loma 7:25) ʻOku hā mahino naʻe ʻikai taʻofi ʻe Sihova ʻene ʻofa ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he taimi naʻe faiangahala ai ʻa ʻĀtama mo ʻIví. Pea ko Sīsū, ʻa ia naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ke ne ngaohi ʻa ʻĀtama mo ʻIví, ʻokú ne kei ʻofa pē ki he faʻahinga ʻo e tangatá. (Pal. 8:30, 31) Ka ʻe anga-fēfē hono fakahaofi ʻa e fāmili ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá mei he angahalá mo e maté?

11. Ko e hā naʻe fai ʻe Sihova ke tokoni ki he faʻahinga ʻo e tangatá?

11 ʻI he taimi naʻe faiangahala ai ʻa ʻĀtamá, naʻe tautea mate ia ʻe Sihova. Ko hono olá, naʻe maʻu tukufakaholo ʻe he kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e taʻehaohaoá mo e maté. (Loma 5:12, 16) ʻOku fakamatala ʻa e Loma 5:18: “Ko e maʻu ʻe he ngaahi faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá fakafou ʻi he foʻi faihala ʻe taha ʻa e ikuʻanga ko e fakahalaiá.” Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe Sihova ke tokoni ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻo ʻikai tukunoaʻi ʻene ngaahi tuʻungá tonu? Naʻe tali ʻe Sīsū ʻa e fehuʻi ko ení ʻi he taimi naʻá ne pehē ai naʻá ne haʻú “ke foaki ʻene moʻuí ko ha huhuʻi ko e fetongi ʻo e tokolahi.” (Māt. 20:28) ʻI he tuʻunga ko ha tangata haohaoá, ʻe lava ke tokonaki ʻe Sīsū ha huhuʻi. ʻE lava fēfē ke fakahoko ʻe he huhuʻi ko ení ʻa e fakamaau totonú?—1 Tīm. 2:5, 6.

12. Ko e hā ʻa e huhuʻi naʻá ne fakahoko ʻa e fakamaau totonú?

12 Ko Sīsū, ʻi he tuʻunga ko ha tangata haohaoá, naʻe mei lava ke ne moʻui taʻengata. Ko e meʻa eni naʻe finangalo ʻa Sihova ke maʻu ʻe ʻĀtamá. ʻI he ʻofa lahi ki heʻene Tamaí mo e hako ʻo ʻĀtamá, naʻe feilaulauʻi ʻe Sīsū ʻene moʻui fakaetangatá, ʻa ia ʻoku fehoanakimālie mo e meʻa naʻe fakamoleki ʻe ʻĀtamá. Ki mui ai, naʻe fokotuʻu hake ʻe Sihova ʻa Sīsū ki hēvani ko ha laumālie. (1 Pita 3:18) Naʻe fakahoko ʻe he huhuʻí ʻa e fakamaau totonu ʻa Sihová koeʻuhí ko ha moʻui haohaoa naʻe fetongiʻaki ha moʻui haohaoa. Naʻe ʻai ai ʻe Sīsū ke malava ʻa e hako ʻo ʻĀtamá ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. Ko e ʻuhinga ia ʻoku ui ai ʻe Paula ʻa Sīsū “ko e ʻĀtama fakamuimuí,” ʻa ia ko ha laumālie foaki-moʻui ia he taimí ni.—1 Kol. 15:45.

Ko ʻĒpeli, ʻa e tokotaha naʻe ʻuluaki maté, te ne maʻu ʻaonga mei he huhuʻi ʻa Sīsuú (Sio ki he palakalafi 13)

13. Ko e hā ʻe fai ʻe he “ʻĀtama fakamuimuí” maʻá e faʻahinga kuo nau maté?

13 ʻOku vavé ni ke ʻoange ʻe he “ʻĀtama fakamuimuí” ʻa e moʻui taʻengatá ki he hako ʻo ʻĀtamá. ʻE kau heni ʻa e tokolahi lahi taha ʻo e faʻahinga kuo nau mate ʻi he kuohilí. Te nau toetuʻu, pe fakafoki mai ki he moʻui ʻi he māmaní.—Sione 5:28, 29.

14. ʻE malava fēfē ke tauʻatāina ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he taʻehaohaoá?

14 ʻE malava fēfē ke tauʻatāina ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he taʻehaohaoá? Naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ha puleʻanga fakahēvani ke fakahoko eni. Ko e pulé ko Sīsū mo e toko 144,000 kuo fili mei he faʻahinga ʻo e tangatá. (Lau ʻa e Fakahā 5:9, 10.) Koeʻuhi ko e toko 144,000 ko e faʻahinga taʻehaohaoa kinautolu, te nau malava ke mahinoʻi honau kakaí. ʻI he taʻu ʻe 1,000, ko Sīsū mo e faʻahinga ʻe pule fakataha mo iá te nau tokoni ki he faʻahinga ʻo e tangatá ke nau hoko ʻo haohaoa.—Fkh. 20:6.

15, 16. (a) Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻa e Tohi Tapú ki he “maté ʻi hono tuʻunga ko e fili fakaʻosí”? Ko fē ʻa e taimi ʻe fakakaʻanga ai iá? (e) Ko e hā ʻoku tala mai ʻe he 1 Kolinitō 15:28 ʻe fai ʻe Sīsuú?

15 ʻI he ngataʻanga ʻo e taʻu ʻe 1,000, ʻe tauʻatāina ʻa e kakai talangofuá mei he angahalá mo e maté. ʻOku fakamatala ʻa Paula: “Hangē tofu pē ʻoku mate kotoa pē ʻia ʻĀtamá, ʻoku pehē pē foki ʻe ʻai ke moʻui kotoa pē ʻi he Kalaisí. Ka ko e tokotaha taki taha ʻi hono fakahokohoko totonu: Ko Kalaisi ʻa e ʻuluaki fuá, hili iá ko e faʻahinga ʻoku ʻo e Kalaisí [faʻahinga ʻe pule fakataha mo ia] ʻi he lolotonga ʻo ʻene ʻi hení. Ko hono hokó, ʻa ia ko e ngataʻangá ia, ʻi heʻene tuku atu ʻa e Puleʻangá ki hono ʻOtuá mo e Tamaí, ʻi he ʻosi ia ʻene fakakaʻanga ʻa e founga-pule kotoa pē mo e mafai pea mo e mālohi kotoa pē. He kuo pau ke ne pule ko e tuʻi kae ʻoua kuo tuku ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi fili kotoa pē ki hono lalo vaʻé. Ko e maté ʻi hono tuʻunga ko e fili fakaʻosí, ʻe toʻo ʻosi atu ia.” (1 Kol. 15:22-26) Faifai atu pē, ʻe toʻo atu ʻa e mate tukufakaholo meia ʻĀtamá. Ko e “ʻufiʻufi” ko eni ʻoku pulongaʻaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe mole fakaʻaufuli atu.—ʻAi. 25:7, 8.

16 ʻOku hoko atu ʻa Paula: “ʻI he taimi ʻe ʻosi ai hono fakamoʻulaloaʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate iá, ʻe hanga leva ʻe he ʻAló tonu ʻo fakamoʻulaloaʻi foki mo ia ki he Tokotaha ʻa ia naʻá ne fakamoʻulaloaʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate iá, koeʻuhi ke hoko ʻa e ʻOtuá ʻo tāfataha ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ki he tokotaha kotoa pē.” (1 Kol. 15:28) Ko e taumuʻa ʻo e pule ʻa Sīsuú ʻe fakahoko kakato. Ko ia te ne fiefia ke fakafoki hono mafaí kia Sihova pea ʻoatu kiate ia ʻa e fāmili haohaoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.

17. Ko e hā ʻe hoko kia Sētané?

17 Ko e hā ʻe hoko kia Sētane, ʻa e tokotaha ʻoku tukuakiʻi ki he faingataʻaʻia kotoa ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá? Te tau maʻu ʻa e talí ʻi he Fakahā 20:7-15. ʻI he ngataʻanga ʻa e taʻu ʻe 1,000, ʻe fakaʻatā ʻa Sētane ke ne feinga ke tākihalaʻi ʻa e faʻahinga haohaoa ʻo e tangatá ʻi ha ʻahiʻahi fakaʻosi. Pea ko Sētane leva mo ha taha pē ʻe fili ke muimui ʻiate ia ʻe fakaʻauha taʻengata. ʻOku ui eni ko e “mate hono uá.” (Fkh. 21:8) Ko e mate ko ení ʻe ʻikai ʻaupito “fakakaʻanga” koeʻuhí ko e faʻahinga ko ia ʻe mate ʻi he “mate hono uá” ʻe ʻikai ʻaupito ke nau toe moʻui. Kapau te tau faitōnunga kia Sihova, heʻikai fiemaʻu ke tau hohaʻa naʻa uesia kitautolu ʻe he “mate hono uá.”

18. ʻE anga-fēfē hono fakakakato ʻa e ngāue naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtamá?

18 Ko e kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá te nau hoko leva ʻo haohaoa pea fakaʻatā fakaʻaufuli kinautolu ʻe Sihova ke moʻui taʻengata. Ko e ngaahi fili kotoa ki he fiefia ʻa e tangatá ʻe mole atu. Ko e ngāue naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtamá ʻe pau ke fakakakato ia ʻo ʻikai te ne kau ai. Ko hono hakó te nau fiefia ʻi hono tokangaʻi ʻa e māmaní mo e fanga manú. He fiefia ē ko kitautolu ʻi he vavé ni ke toʻo ʻosi atu ʻe Sihova ʻa e fili fakaʻosí, ʻa e maté!

^ ʻOku pehē ʻi he tohi Insight on the Scriptures ʻi he taimi ʻoku feinga ai ʻa e kau saienisí ke maʻu ha fakamatala ki he ʻuhinga ʻoku tau tupu ai ʻo motuʻa pea maté, ʻoku ʻikai ke nau ʻilo ha foʻi moʻoni mahuʻinga. ʻOku ʻikai ke nau ʻilo ko e Tokotaha-Fakatupú naʻá ne tautea mate ʻa e ʻuluaki tangatá. ʻI he ʻuhinga ko ení, ʻoku ʻikai malava ke nau mahinoʻi kakato ʻa e meʻa ʻoku hokó.—Voliume 2, peesi 247.