Skip to content

Skip to table of contents

ʻUhinga ʻOku Tau Kātoangaʻi Ai ʻa e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí

ʻUhinga ʻOku Tau Kātoangaʻi Ai ʻa e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí

“Hanganaki fai eni ko hoku fakamanatu.”—1 KOL. 11:24.

1, 2. Ko e hā naʻe fai ʻe Sīsū ʻi he efiafi ʻo Nīsani 14, 33 T.S.? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

 ʻI SELUSALEMA, ʻi he pō ʻo Nīsani 14, 33 T.S., naʻe kātoa ai ʻa e māhiná. Naʻe kātoangaʻi ʻe Sīsū mo ʻene kau ʻapositoló ʻa e Pāsová, ko ha fakamanatu ke manatua ai ʻe he kakaí ʻa e founga naʻe fakahaofi ai ʻe Sihova ʻa ʻIsileli mei ʻIsipite ʻi he taʻu ʻe 1,500 ki muʻá. Naʻe fai ai ʻe Sīsū ha kātoanga makehe mo ʻene kau ʻapositolo mateaki ʻe toko 11, ko ha kātoanga ʻe toutou fai fakataʻu ʻe hono kau muimuí ke manatua ʻene pekiá.—Māt. 26:1, 2.

2 Naʻe fai ʻe Sīsū ha lotu, ʻoange ʻa e mā taʻelēvaní ki heʻene kau ʻapositoló, pea pehē: “Mou toʻo, ʻo kai.” Naʻá ne toʻo leva ha ipu uaine, ʻo toe lotu, pea pehē: “Mou inu kotoa mei ai.” (Māt. 26:26, 27) Ko e maá mo e uainé naʻe ʻi ai hona ʻuhinga makehe. Naʻe ako ʻe he kau ʻapositolo faitōnunga ʻa Sīsuú ʻa e ngaahi meʻa lahi ʻi he pō mahuʻinga ko iá.

3. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení?

3 Naʻe fiemaʻu ʻe Sīsū ke fakamanatu fakataʻu ʻe heʻene kau ākongá ʻene pekiá. Ko e kātoangá naʻe ui ki mui ko e “kai efiafi ʻa e ʻEikí,” pe ko e Fakamanatú. (1 Kol. 11:20) ʻOku malanga hake ai ha ngaahi fehuʻi. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakamanatu ʻa e pekia ʻa Sīsuú? Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e maá mo e uainé? ʻE lava fēfē ke tau teuteu ki he Fakamanatú? Ko hai ʻoku totonu ke maʻu ʻinasí? Pea ʻoku anga-fēfē hono fakahāhā ʻe he kau Kalisitiané ʻoku nau fakamahuʻingaʻi ʻenau ʻamanakí?

ʻUHINGA KE TAU FAKAMANATU AI ʻA E PEKIA ʻA SĪSUÚ

4. Ko e hā naʻe ʻai ʻe he pekia ʻa Sīsuú ke tau malava ʻo maʻú?

4 Koeʻuhi naʻe faiangahala ʻa ʻĀtama, ʻoku tau maʻu tukufakaholo ai ʻa e angahalá mo e maté. (Loma 5:12) Heʻikai lava ʻe ha tangata taʻehaohaoa ke ʻoange ki he ʻOtuá ha huhuʻi koeʻuhi ko ʻene moʻuí pe ko e moʻui ʻa e niʻihi kehé. (Saame 49:6-9) Ka naʻe foaki ʻe Sīsū ʻene moʻui haohaoá koeʻuhí ko kitautolu pea ʻoatu ki he ʻOtuá ʻa e mahuʻinga ʻo e huhuʻi ko iá. ʻI he fai peheé, naʻe ʻai ai ʻe Sīsū ke malava ʻo tau maʻu ʻa e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá, ʻo tauʻatāina mei he angahalá mo e maté.—Loma 6:23; 1 Kol. 15:21, 22.

5. (a) ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi ʻoku ʻofa ʻa e ʻOtuá mo Sīsū ʻia kitautolu? (e) Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau maʻu ʻa e Fakamanatú?

5 Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he ʻOtuá ʻene ʻofa ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻaki hono tokonaki mai ʻa e huhuʻí. (Sione 3:16) Naʻe toe fakamoʻoniʻi ʻe Sīsū ʻene ʻofá ʻaki hono foaki ʻene moʻuí koeʻuhí ko kitautolu. Naʻa mo e ki muʻa ke ne haʻu ki he māmaní, ‘nae i he fānau ae tagata a e fiefiaaga’ ʻa Sīsuú. (Pal. 8:30, 31PM) ʻOku tau houngaʻia loloto ʻi he meʻa kuo fai maʻatautolu ʻe Sihova mo Sīsuú! Ko e ʻuhinga ia ʻoku tau talangofua ai ki he fekau ʻa Sīsū ke “hanganaki fai eni ko hoku fakamanatu” ʻaki hono maʻu ʻa e Fakamanatú.—1 Kol. 11:23-25.

ʻUHINGA ʻO E MEʻA FAKAEFAKATĀTĀ ʻE UÁ

6. Ko e hā ʻoku tau mahinoʻi fekauʻaki mo e mā mo e uaine ʻo e Fakamanatú?

6 Lolotonga ʻene kai fakaʻosi mo ʻene kau ʻapositoló, naʻe ʻikai fai ʻe Sīsū ha mana ʻaki hono liliu ʻa e maá ko hono sinó pe uainé ko hono totó. Naʻá ne lea fekauʻaki mo e maá: “ʻOku ʻuhinga eni ki hoku sinó.” Naʻá ne lea fekauʻaki mo e uainé: “ʻOku ʻuhinga eni ki hoku ‘toto ʻo e fuakavá,’ ʻa ia ʻe lilingi koeʻuhi ko e tokolahi.” (Mk. 14:22-24) ʻOku hā mahino ko e maá mo e uainé ko e fakaʻilonga, pe meʻa fakaefakatātā.

7. Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he mā taʻelēvaní?

7 ʻI he efiafi mahuʻinga ko iá, naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e mā taʻelēvani mei he kai ʻo e Pāsová. (ʻEki. 12:8) ʻOku ngāueʻaki he taimi ʻe niʻihi ʻi he Tohi Tapú ʻa e lēvaní ke fakafofongaʻi ʻa e angahala. (Māt. 16:6, 11, 12; Luke 12:1) Ko e mā taʻelēvani naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsuú ʻokú ne fakafofongaʻi hono sino haohaoá. (Hep. 7:26) Ko e ʻuhinga ia ʻoku tau ngāueʻaki ai ʻa e mā taʻelēvani ʻi he Fakamanatú.

8. Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he uainé?

8 Ko e uaine naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsuú ʻokú ne fakafofongaʻi hono totó, pe ko ʻene moʻuí, ʻo hangē ko e uaine ʻoku tau ngāueʻaki he ʻahó ni ʻi he Fakamanatú. ʻI ha feituʻu ʻi tuʻa Selusalema naʻe ui ko Kolokota, naʻá ne pekia ai koeʻuhí ko kitautolu pea foaki ʻene moʻuí ko e “fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá.” (Māt. 26:28; 27:33) Kapau ʻoku tau houngaʻia ʻi he meʻaʻofa mahuʻinga ko iá, te tau teuteu fakafoʻituitui ʻi he taʻu taki taha ki he kātoanga makehe ko ení. ʻE lava fēfē ke tau fai ia?

FOUNGA ʻE NIʻIHI KE TEUTEU AÍ

9. (a) Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau ngāueʻaki ʻa e taimi-tēpile lau Tohi Tapu ki he Fakamanatú? (e) ʻOku anga-fēfē hoʻo ongoʻi fekauʻaki mo e huhuʻí?

9 Ko e founga ʻe taha ke teuteu ai ki he Fakamanatú ko hono ngāueʻaki ʻa e taimi-tēpile lau Tohi Tapu ki he Fakamanatú ʻoku maʻu ʻi he Ko Hono Vakaiʻi Fakaʻaho ʻa e Tohi Tapú. Ko hono lau ʻa e ngaahi fakamatala Fakatohitapú te ne tokoniʻi kitautolu ke fakalaulauloto ki he meʻa naʻe fai ʻe Sīsū ki muʻa pē ʻi heʻene pekiá. a “ʻOku mau fakatuʻotuʻa atu ki he Fakamanatú,” ko e tohi ia ʻa e tuofefine ʻe taha. “ʻOku hoko ʻo makehe ange ʻi he taʻu taki taha. ʻOku ou manatuʻi ʻa e tuʻu ʻi ha fale mate . . . , ʻo sio hifo ki siʻeku tangataʻeikí pea hoko ʻo houngaʻia moʻoni ʻi he huhuʻí. . . . Naʻá ku ʻiloʻi kotoa ʻa e ngaahi konga Tohi Tapú mo e founga ke fakamatalaʻi ai iá! Ka ko e toki taimi pē naʻá ku ongoʻi ai ʻa e oʻo moʻoni ʻa e maté naʻe mapunopuna moʻoni hoku lotó ʻi he fiefia koeʻuhí ko e meʻa ʻe fai maʻatautolu fakafou ʻi he huhuʻi mahuʻinga ko iá.” Ko e fakalaulauloto ki he anga hono tokoniʻi fakafoʻituitui kitautolu ʻe he huhuʻi ʻa Sīsuú ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e teuteu ki he Fakamanatú.

ʻI he muimui ki he taimi-tēpile lau Tohi Tapu ki he Fakamanatú, ʻoku tau teuteu ai ki he Fakamanatú (Sio ki he palakalafi 9)

10. Ko e hā mo ha toe meʻa ʻe lava ke tau fai ke teuteu ai ki he Fakamanatú?

10 Ko e founga ʻe taha ʻe lava ke tau teuteu aí ko hono fakalahi ʻa e taimi ʻoku tau fakamoleki ʻi he ngāue fakafaifekaú, ʻo fakaafeʻi ʻa e kakai tokolahi taha ʻe ala lavá ki he Fakamanatú. Mahalo ʻe lava ke tau tāimuʻa tokoni. ʻI he taimi ʻoku tau talanoa ai ki he niʻihi kehé fekauʻaki mo e ʻOtuá, ko hono ʻAló, mo e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá, te tau ongoʻi fiemālie ai ʻi heʻetau fai ʻa e meʻa ʻoku finangalo ʻa e ʻOtuá ke tau faí.—Saame 148:12, 13.

11. Ko e hā naʻe pehē ai ʻe Paula ko e niʻihi ʻo e kau Kolinitoó naʻe ʻikai ke nau taau ke kai mo inu ʻi he Fakamanatú?

11 ʻI he teuteu ki he Fakamanatú, fakalaulauloto ki he meʻa naʻe tohi ʻe Paula ki he kau Kalisitiane ʻi Kolinitoó. (Lau ʻa e 1 Kolinitō 11:27-34.) Naʻá ne pehē kapau ko ha taha naʻá ne kai ʻa e maá mo inu ʻa e uainé naʻá ne mātuʻaki taʻetaau, pe taʻefakaʻapaʻapa, te ne hoko ʻo halaia ʻi he fekauʻaki “mo e sino pea mo e taʻataʻa ʻo e ʻEikí.” Ko ia kapau ko ha tokotaha pani ʻoku kau ʻi ha ʻulungaanga kovi pea maʻu ʻinasi ʻi he maá mo e uainé, ʻokú ne “kai mo inu ha fakamaau tamaki kiate ia.” ʻI he taimi ʻo Paulá, ko e tokolahi ʻo e kau Kolinitoó naʻa nau kau ʻi he ʻulungaanga taʻetāú. Mahalo pē ko e niʻihi ʻo kinautolu naʻa nau kai mo inu ʻo fuʻu lahi ki muʻa pe lolotonga ʻa e Fakamanatú pea naʻa nau tulemohe. Naʻa nau fakahāhā ʻa e taʻefakaʻapaʻapa lahi ki he kātoangá, ko ia ʻi he taimi naʻa nau maʻu ʻinasi ai ʻi he maá mo e uainé, naʻe ʻikai hōifua ki ai ʻa e ʻOtuá.

12. (a) Ko e hā naʻe fakahoa ki ai ʻe Paula ʻa e Fakamanatú? Ko e hā ʻa e fakatokanga naʻá ne ʻoange ki he kau maʻu ʻinasí? (e) Ko e hā ʻoku totonu ke fai ʻe ha tokotaha maʻu ʻinasi kapau kuó ne faiangahala mamafa?

12 ʻI hono fakahoa ʻa e Fakamanatú ki ha kaí, naʻe fakatokanga ʻa Paula ki he kau maʻu ʻinasí: “Heʻikai malava ke mou inu ʻi he ipu ʻa Sihová pea mo e ipu ʻa e fanga tēmenioó; heʻikai malava ke mou kai ʻi he ‘tēpile ʻa Sihová’ pea mo e tēpile ʻa e fanga tēmenioó.” (1 Kol. 10:16-21) Kapau ko ha taha ʻoku maʻu ʻinasi ʻi he maá mo e uainé kuo faiangahala mamafa, kuo pau ke ne ʻalu ki he kau mātuʻá ki ha tokoni. (Lau ʻa e Sēmisi 5:14-16.) Kapau ko ʻene ngaahi tōʻongá ʻoku fakamoʻoniʻi kuó ne fakatomala moʻoni, ʻoku ʻikai leva te ne fakahāhā ʻa e taʻefakaʻapaʻapa ki he feilaulau ʻa Sīsuú ʻi he taimi ʻokú ne maʻu ʻinasi ai ʻi he Fakamanatú.—Luke 3:8.

13. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau lotu fekauʻaki mo e ʻamanaki kuo ʻomai ʻe he ʻOtuá kia kitautolú?

13 ʻE lava foki ke tau teuteu ki he Fakamanatú ʻaki ʻa e lotu mo fakalaulauloto ki he ʻamanaki kuo ʻomai ʻe he ʻOtuá kia kitautolu fakafoʻituituí. ʻE ʻikai ʻaupito te tau loto ke fakahāhā ʻa e taʻefakaʻapaʻapa ki he feilaulau ʻa Sīsuú. Ko ia heʻikai ke tau maʻu ʻinasi ʻi he maá mo e uainé kapau ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻa e fakamoʻoni māʻalaʻala kuo pani kitautolu. Ko hai leva ʻoku totonu ke maʻu ʻinasi ʻi he maá mo e uainé?

KO HAI ʻOKU TOTONU KE MAʻU ʻINASÍ?

14. Koeʻuhi ko e kau paní ko e konga ʻo e fuakava foʻoú, ko e hā ʻoku nau fai ʻi he Fakamanatú?

14 Ko e faʻahinga ʻoku maʻu ʻinasi ʻi he mā mo e uaine ʻo e Fakamanatú ʻoku nau fakapapauʻi moʻoni ko e konga kinautolu ʻo e fuakava foʻoú. Naʻe lea ʻa Sīsū fekauʻaki mo e uainé: “Ko e ipú ni ʻoku ʻuhinga ia ki he fuakava foʻou ʻoku faiʻaki hoku totó.” (1 Kol. 11:25) Naʻe fai ʻe Sihova ha fuakava Lao mo e kau ʻIsilelí ka ki mui ai naʻá ne pehē te ne fetongi ia ʻaki ha fuakava foʻou. (Lau ʻa e Selemaia 31:31-34.) Naʻe fai ʻe he ʻOtuá ʻa e fuakava foʻou pe aleapau ko ení mo e kau paní. (Kal. 6:15, 16) Ko e pekia ʻa Sīsuú naʻe malava ai ʻa e aleapau ko ení. (Luke 22:20) Ko Sīsū ʻa e Fakalaloa ʻo e fuakava foʻoú. Ko e faʻahinga pani mateaki ʻa ia ko e konga ʻo e fuakava foʻoú te nau ʻi hēvani fakataha mo Sīsū.—Hep. 8:6; 9:15.

15. Ko hai ʻoku kau ʻi he konga ʻo e fuakava ki he Puleʻangá? Kapau ʻoku nau faitōnunga, ko e hā ʻa e monū te nau maʻú?

15 ʻOku ʻilo ʻe he kau paní ko e konga foki kinautolu ʻo e fuakava ki he Puleʻangá. (Lau ʻa e Luke 12:32.) Ko e fuakava ko ení naʻe fai ʻi he vahaʻa ʻo Sīsū mo hono kau muimui pani mateakí, ʻa ia naʻa nau kau “ʻi hono ngaahi mamahí.” (Fili. 3:10) Ko e faʻahinga pani faitōnunga he ʻaho ní ko e konga foki kinautolu ʻo e fuakava ko ení. Te nau pule ko e ngaahi tuʻi fakataha mo Kalaisi ʻi hēvani ʻo taʻengata. (Fkh. 22:5) ʻOku nau taau ke maʻu ʻinasi ʻi he maá mo e uainé lolotonga ʻa e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí.

16. Fakamatalaʻi nounou angé ʻa e ʻuhinga ʻo e Loma 8:15-17.

16 ʻOku fakapapauʻi moʻoni ʻe he kau paní ko e fānau kinautolu ʻa e ʻOtuá pea ʻe lava ke nau maʻu ʻinasi ʻi he maá mo e uainé. (Lau ʻa e Loma 8:15-17.) Naʻe pehē ʻe Paula ʻoku nau kalanga: “ʻApā, Tamai!” Ko e foʻi lea faka-Alamea ko e “ʻApā” ʻoku fakatou anga-ʻofa, hangē ko e “papa,” mo fakaʻapaʻapa, hangē ko e “tamai.” ʻOku fakahaaʻi ai ʻa e vahaʻangatae makehe ʻoku maʻu ʻe he kau paní mo Sihova ʻi heʻenau maʻu “ha laumālie ʻo e ohi ko e ngaahi foha.” Ko e laumālie ʻo e ʻOtuá “ʻoku fakamoʻoni” mo kinautolu, ko ia ʻoku nau ʻilo ʻo ʻikai toe veiveiua ko hono ngaahi foha pani kinautolu. ʻOku ʻikai ʻuhinga iá ʻoku ʻikai ke nau loto ke moʻui ʻi he māmaní. ʻOku nau ʻilo kapau te nau faitōnunga ʻo aʻu ki heʻenau maté, te nau hoko ko e ngaahi tuʻi ʻi hēvani fakataha mo Sīsū. Pea ʻoku nau ʻilo ‘kuo pani kinautolu ʻe he tokotaha māʻoniʻoní,’ ʻa Sihova. ʻI he ʻahó ni ko e kiʻi tokosiʻi pē ʻo e ngaahi foha ko eni ʻe toko 144,000 ʻoku toe ʻi he māmaní. (1 Sio. 2:20; Fkh. 14:1) ʻOku nau ongoʻi vāofi ʻaupito mo Sihova ʻo nau ui ia “ʻApā, Tamai!”

FAKAMAHUʻINGAʻI HOʻO ʻAMANAKI FAKATOHITAPÚ

17. Ko e hā ʻa e ʻamanaki ʻoku maʻu ʻe he kau paní? ʻOku anga-fēfē ʻenau ʻiloʻi ʻoku pani kinautolú?

17 Kapau ko ha Kalisitiane pani koe, te ke lave maʻu pē ki hoʻo ʻamanaki fakahēvaní ʻi hoʻo ngaahi lotu fakafoʻituituí. Pea ko e ngaahi veesi ʻe niʻihi ʻi he Folofolá ʻe ʻuhinga makehe ia kiate koe. Ko e fakatātaá, ʻi he lave ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo e mali ʻi hēvani ʻi he vahaʻa ʻo Sīsū mo ʻene “taʻahine malí,” ʻokú ke ʻilo ʻoku lave eni kiate koe pea ʻokú ke fakatuʻotuʻa atu ki ai. (Sione 3:27-29; 2 Kol. 11:2; Fkh. 21:2, 9-14) Pe ʻi he taimi ʻoku fakamatala ai ʻa e Tohi Tapú ki he ʻofa ʻa e ʻOtuá ki he kau paní, ʻokú ke ʻilo ko ʻene lave eni kiate koe. Pea ʻi he taimi ʻokú ke lau ai ha ngaahi fakahinohino pau ki he kau paní ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻoku ueʻi koe ʻe he laumālie māʻoniʻoní ke talangofua ki ai. Ko e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá “ʻoku fakamoʻoni” mo koe ʻa ia ko hoʻo ʻamanakí ko e ʻalu ki hēvani.

18. Ko e hā ʻa e ʻamanaki ʻoku maʻu ʻe he “fanga sipi kehe”? ʻOku anga-fēfē hoʻo ongoʻi fekauʻaki mo e ʻamanaki ko ení?

18 Kapau ko e taha koe ʻo e “fuʻu kakai lahi” ʻo e “fanga sipi kehe,” ʻoku ʻoatu ʻe he ʻOtuá kiate koe ʻa e faingamālie ke moʻui taʻengata ʻi he Palataisi he māmaní. (Fkh. 7:9; Sione 10:16) ʻOku anga-fēfē hoʻo ongoʻi fekauʻaki mo ho kahaʻú? ʻOkú ke fiefia ʻi he taimi ʻokú ke fakalaulauloto ai ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e Palataisi ʻi he kahaʻú. ʻOkú ke fakatuʻotuʻa atu ke moʻui ʻi ha māmani melino fakataha mo ho fāmilí mo e ngaahi kaumeʻá. ʻOkú ke loto ke sio ki he ngata ʻa e fiekaiá, masivá, faingataʻá, puké mo e maté. (Saame 37:10, 11, 29; 67:6; 72:7, 16; ʻAi. 33:24) ʻOku ʻikai te ke faʻa tatali ke sio ki ho ngaahi ʻofaʻanga ʻe toetuʻu maí. (Sione 5:28, 29) ʻOkú ke houngaʻia loloto ʻia Sihova koeʻuhi ko e ʻamanaki fakaofo ko ení! Neongo ʻoku ʻikai te ke maʻu ʻinasi ʻi he maá mo e uainé, ʻokú ke maʻu ʻa e Fakamanatú koeʻuhí ʻokú ke houngaʻia ʻi he feilaulau huhuʻi ʻa Sīsuú.

TE KE ʻI AI?

19, 20. (a) ʻE malava fēfē ke ke moʻui taʻengata? (e) Ko e hā te ke maʻu ai ʻa e Fakamanatú?

19 ʻE lava ke ke moʻui taʻengata ʻi māmani pe ʻi hēvani, ʻo kapau pē ʻokú ke ngāueʻi ʻa e tui kia Sihova ko e ʻOtuá, ko Sīsū Kalaisi mo e huhuʻí. ʻI he taimi ʻokú ke ʻalu ai ki he Fakamanatú, fakalaulauloto ki hoʻo ʻamanakí pea ki he mātuʻaki mahuʻinga ʻo e pekia ʻa Sīsuú. Hili ʻa e tō ʻa e laʻaá ʻi he Falaite, ʻEpeleli 3, 2015, ko e kakai ʻe laui miliona takatakai he māmaní te nau maʻu ʻa e Fakamanatú ʻi he ngaahi Fale Fakatahaʻanga mo e ngaahi feituʻu kehe.

20 ʻI he taimi ʻoku tau teuteu ai ke maʻu ʻa e Fakamanatú fakataha mo e fakakaukau totonú, te tau houngaʻia lahi ai ʻi he feilaulau huhuʻi ʻa Sīsuú. ʻI he fanongo tokanga ki he malanga Fakamanatú, ʻe ueʻi ai koe ke fakahāhā ʻa e ʻofa ki he niʻihi kehé pea tala kia kinautolu ʻa e ʻofa ʻa Sihová mo ʻene taumuʻa ki he kotoa ʻo kitautolú. (Māt. 22:34-40) Fakapapauʻi ke ʻi ai.