Skip to content

Skip to table of contents

Faʻifaʻitaki ki he Loto-Toʻa mo e ʻIloʻilo ʻa Sīsuú

Faʻifaʻitaki ki he Loto-Toʻa mo e ʻIloʻilo ʻa Sīsuú

“Neongo naʻe ʻikai ʻaupito te mou sio kiate ia, ʻoku mou ʻofa ʻiate ia. Neongo ʻoku ʻikai te mou mātā ia he lolotongá ni, ka ʻoku mou ngāueʻi ʻa e tui kiate ia.”—1 PITA 1:8.

1, 2. (a) ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá? (e) Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke nofoʻaki tokangataha ki heʻetau fonongá?

 ʻI HEʻETAU hoko ko e kau Kalisitiané, ʻoku hangē ia haʻatau kamataʻi ha fononga. Kapau te tau hanganaki faitōnunga ki he ʻOtuá, ʻe lavameʻa ʻetau fonongá pea ʻe lava ke tau moʻui taʻengata. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko ia kuó ne kātaki ʻo aʻu ki he ngataʻangá ko e tokotaha ia ʻe fakahaofí.” (Māt. 24:13) ʻIo, ke fakaʻosi ʻetau fonongá, kuo pau ke tau hanganaki faitōnunga ki he ʻOtuá ʻo aʻu “ki he ngataʻangá,” tatau ai pē pe ko e ngataʻanga ʻetau moʻuí pe ko e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ko ení. Ka kuo pau ke tau tokanga ke ʻoua ʻe fakaleluʻi kitautolu ʻe he māmani ko ení. (1 Sio. 2:15-17) ʻE lava fēfē ke tau nofoʻaki tokangataha ki heʻetau fonongá?

2 Naʻe fokotuʻu mai ʻe Sīsū ʻa e faʻifaʻitakiʻanga haohaoá kia kitautolu. ʻI hono ako ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e fononga ʻa Sīsuú, pe ko ʻene founga moʻuí, ʻe lava ke tau ako ai pe ko e tokotaha fēfē ia. Pea te tau ʻofa kiate ia pea tui kiate ia. (Lau ʻa e 1 Pita 1:8, 9.) Naʻe pehē ʻe he ʻapositolo ko Pitá naʻe tuku mai ʻe Sīsū ha faʻifaʻitakiʻanga ke tau muimui ofi ki ai. (1 Pita 2:21) Pea kapau te tau faʻifaʻitaki lelei ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú, ʻe malava ke tau kātaki ʻo aʻu ki he ngataʻangá. a ʻI he kupu ki muʻá, naʻa tau ako ai ki he founga ʻe lava ke tau faʻifaʻitaki ai ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻo e anga-fakatōkilalo mo e manavaʻofa ʻa Sīsuú. ʻI he kupu ko ení, te tau ako ai ki he founga ʻe lava ke tau faʻifaʻitaki ai ki heʻene faʻifaʻitakiʻanga ʻo e loto-toʻá mo e ʻiloʻiló.

ʻOKU LOTO-TOʻA ʻA SĪSŪ

3. Ko e hā ʻa e loto-toʻa, pea ʻe anga-fēfē ʻetau maʻu iá?

3 Ko e loto-toʻá ko ha ongoʻi ʻe lava ke ne fakaivimālohiʻi mo tokoniʻi kitautolu ke kātekina ʻa e ngaahi faingataʻá. ʻOku toe tokoniʻi kitautolu ʻe he loto-toʻá ke taukapoʻi ʻa e meʻa ʻoku totonú. ʻE lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke hanganaki nonga mo faitōnunga ki he ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku tau tofanga ai ʻi he ngaahi ʻahiʻahí. Ko e loto-toʻá ʻoku fekauʻaki ia mo e manavaheé, ʻamanakí mo e ʻofá. Anga-fēfē? ʻI heʻetau manavahē ke taʻefakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá, heʻikai ke tau fakaʻatā ai ʻa e manavahē tangatá ke ne uesia kitautolu. (1 Sām. 11:7; Pal. 29:25) Ko e ʻamanaki kia Sihová ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke tokangataha ki hotau kahaʻú kae ʻikai ko hotau ngaahi ʻahiʻahí. (Saame 27:14) ʻOku ueʻi kitautolu ʻe he ʻofa taʻesiokitá ke fakahāhā ʻa e loto-toʻa naʻa mo e taimi ʻoku fakatangaʻi ai kitautolú. (Sione 15:13) ʻOku tau maʻu ʻa e loto-toʻa ʻi he falala ki he ʻOtuá pea faʻifaʻitaki ki hono ʻAló.—Saame 28:7.

4. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e loto-toʻá ʻi he temipalé? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

4 ʻI he taʻu 12 ʻa Sīsuú, naʻá ne fakahāhā ʻa e loto-toʻa ʻi he taimi naʻá ne ʻi he temipalé, ʻo “tangutu ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kau faiakó.” (Lau ʻa e Luke 2:41-47.) Naʻe ʻiloʻi lelei ʻaupito ʻe he kau faiako fakalotu ko iá ʻa e Lao ʻa Mōsesé, ka naʻa nau toe ʻiloʻi mo e ngaahi talatukufakaholo faka-Siú. Naʻe ʻai ʻe he ngaahi talatukufakaholo ko ení ke faingataʻa ʻa e talangofua ki he Laó. Ka naʻe ʻikai fakaʻatā ʻe Sīsū ʻenau ʻiló ke taʻofi ia mei he leá. Naʻe ʻikai ke ne ilifia. Naʻá ne hanganaki “ʻeke kiate kinautolu ha ngaahi fehuʻi.” Ko e moʻoni, naʻe ʻikai ke ʻeke ʻe Sīsū ʻa e ngaahi fehuʻi ʻoku angamaheniʻaki hono ʻeke ʻe ha kiʻi tamasiʻi. ʻI hono kehé, ʻe lava ke tau sioloto atu ki heʻene ʻeke ʻa e ngaahi fehuʻi loloto ʻa ia naʻá ne maʻu ai ʻa e tokanga ʻa e kau faiako ko iá mo ʻai ke nau fakakaukau. Pea kapau naʻe feinga ʻa e kau faiakó ke kākaaʻi ʻa Sīsū ʻaki ʻa e ngaahi fehuʻi naʻe fakatupu fakafekiki, naʻe ʻikai ke nau lavameʻa. Ko e faʻahinga kotoa naʻe fanongó, kau ai ʻa e kau faiakó, naʻa nau ofoofo “ʻi heʻene mahinó mo ʻene ngaahi talí.” ʻIo, naʻe taukapoʻi loto-toʻa ʻe Sīsū ʻa e moʻoni ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá!

5. ʻI he ngaahi founga fē naʻe fakahāhā ai ʻe Sīsū ʻa e loto-toʻá lolotonga ʻene ngāue fakafaifekaú?

5 Lolotonga ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú, naʻá ne fakahāhā ʻa e loto-toʻá ʻi he ngaahi founga kehekehe. Ko e fakatātaá, naʻá ne fakahaaʻi ki he kakaí naʻe takihalaʻi kinautolu ʻe he kau taki lotú ʻaki ʻenau ngaahi akonaki loí. (Māt. 23:13-36) Pehē foki, naʻe ʻikai ke fakaʻatā ʻe Sīsū ʻa e māmaní ke ne fakameleʻi ia. (Sione 16:33) Naʻá ne hanganaki malanga neongo ʻa e fakafepakí. (Sione 5:15-18; 7:14) Pea naʻá ne fakamaʻa tuʻo ua ʻa e temipalé ʻaki hono laku ki tuʻa ʻa e faʻahinga naʻa nau fakameleʻi ʻa e lotu moʻoní.—Māt. 21:12, 13; Sione 2:14-17.

6. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e loto-toʻá ʻi he ʻaho fakaʻosi ʻene moʻui ʻi he māmaní?

6 Tau sivisiviʻi angé ʻa e loto-toʻa ʻa Sīsū ʻi he ʻaho fakaʻosi ʻene moʻui ʻi he māmaní. Naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū ʻa e meʻa ʻe hoko ʻi he taimi ʻe lavakiʻi ai ia ʻe Siutasí. Ka, ʻi he kai Pāsová, naʻe tala ange ʻe Sīsū kia Siutasi: “Ko e meʻa ʻokú ke faí, fei mo fai leva ia.” (Sione 13:21-27) Pea ʻi he ngoue ko Ketisemaní, naʻe fakahaaʻi loto-toʻa ʻe Sīsū ia ki he kau sōtia naʻa nau haʻu ke puke iá. Neongo naʻe ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻene moʻuí tonu, naʻá ne maluʻi ʻene kau ākongá, ʻo tala ange ki he kau sōtiá: “Tukuange ʻa e faʻahingá ni ke nau ʻalu.” (Sione 18:1-8) Ki mui ai, ʻi he taimi naʻe fakafehuʻi ai ia ʻe he fakamaauʻanga māʻolunga faka-Siú, naʻe tala ange loto-toʻa ʻe Sīsū kia kinautolu ko ia ʻa e Kalaisí mo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Naʻe ʻikai ke ne ilifia, neongo naʻe kumi ʻe he taulaʻeiki lahí ha ʻuhinga ke tāmateʻi ai ia. (Mk. 14:60-65) Naʻe tauhi anga-tonu ʻa Sīsū ki he ʻOtuá pea pekia ʻi he ʻakau fakamamahí. ʻI heʻene mānava fakaʻosí, naʻá ne kalanga: “Kuo lava!”—Sione 19:28-30.

FAʻIFAʻITAKI KI HE LOTO-TOʻA ʻA SĪSUÚ

7. Fānau, ʻoku anga-fēfē hoʻomou ongoʻi ʻi he hoko ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, pea ʻe lava fēfē ke mou fakahāhā ʻoku mou loto-toʻá?

7 ʻE lava fēfē ke tau faʻifaʻitaki ki he loto-toʻa ʻa Sīsuú? ʻI he ʻapiakó. Fānau, ʻoku mou loto-toʻa ʻi he taimi ʻoku mou tala ai ki homou kaungākalasí mo e niʻihi kehé ko e taha koe ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI he foungá ni, ʻokú ke fakahaaʻi ai ʻokú ke laukauʻaki hono uiʻaki koe ʻa e huafa Sihová, neongo kapau ʻe ʻuhinga iá ʻe fakakataʻaki koe ʻe he niʻihi kehé. (Lau ʻa e Saame 86:12.) ʻE loto nai ʻa e niʻihi ke ke tui ki he ʻevalūsioó. Ka ʻe lava ke ke falala ko e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e fakatupú ʻoku moʻoni. ʻE lava ke ke ngāueʻaki ʻa e polosiua The Origin of Life—Five Questions Worth Asking ke fai ha tali ki he faʻahinga ʻoku nau loto ke ʻiloʻi “ha ʻuhinga ki he ʻamanaki ʻoku ʻiate kimoutolú.” (1 Pita 3:15) Pea te ke ongoʻi fiemālie leva ke ʻilo ʻokú ke taukapoʻi loto-toʻa ʻa e moʻoni Fakatohitapú!

8. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻoku tau malanga ai ʻi he loto-toʻá?

8 ʻI heʻetau ngāue fakafaifekaú. ʻI he tuʻunga ko e kau Kalisitiane moʻoní, ʻoku fiemaʻu ke tau hanganaki “lea ʻaki ʻa e loto-toʻa ʻi he mafai ʻo Sihová.” (Ngā. 14:3) Ko e hā ʻe lava ai ke tau malanga ʻi he loto-toʻá? ʻUluakí, ʻoku tau ʻilo ko e meʻa ʻoku tau malangaʻakí ko e haʻu mei he Tohi Tapú. Ko e moʻoní ia. (Sione 17:17) Uá, ko e ‘kaungāngāue kitautolu ʻo e ʻOtuá,’ pea kuó ne ʻomai hono laumālie māʻoniʻoní ke tokoniʻi kitautolu. (1 Kol. 3:9; Ngā. 4:31) Tolú, ʻoku tau ʻofa kia Sihova mo e kakaí, ko ia ʻoku ueʻi ai kitautolu ke tau fai ʻa e lahi taha te tau malavá ke tala ki he niʻihi kehé ʻa e ongoongo leleí. (Māt. 22:37-39) Koeʻuhí ko ʻetau loto-toʻá, heʻikai ʻaupito ke tuku ʻetau malangá. ʻOku tau fakapapauʻi ke akoʻi ʻa e moʻoní ki he faʻahinga kuo “fakakuihi” pe kākaaʻi ʻe he kau taki lotú. (2 Kol. 4:4) Pea te tau hokohoko atu hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí neongo kapau ʻe talitekeʻi ʻe he niʻihi kehé ʻetau pōpoakí pe fakatangaʻi kitautolu.—1 Tes. 2:1, 2.

9. ʻE lava fēfē ke tau fakahāhā ʻa e loto-toʻá ʻi heʻetau tofanga ʻi he ngaahi ʻahiʻahí?

9 ʻI heʻetau tofanga ʻi he ngaahi ʻahiʻahí. ʻI he taimi ʻoku tau falala ai ki he ʻOtuá, te ne ʻomai kia kitautolu ʻa e tui mo e loto-toʻa ʻoku fiemaʻu ke tau kātekina ʻaki ʻa e ngaahi faingataʻá. Kapau ʻe mate ha taha ʻofaʻanga, ʻoku tau mamahi, ka ʻoku ʻikai mole ʻetau ʻamanakí. ʻOku tau falala-pau ko e “ʻOtua ʻo e fakafiemālie kotoa pē,” te ne fakaivimālohiʻi kitautolu. (2 Kol. 1:3, 4; 1 Tes. 4:13) Kapau ʻoku tau puke pe lavea, te tau mamahi nai, ka ʻoku tau talitekeʻi ha faʻahinga faitoʻo pē ʻe taʻefakahōifua ki he ʻOtuá. (Ngā. 15:28, 29) Kapau ʻoku tau loto-mafasia, ‘ʻe hanga ʻe hotau lotó ʻo fakahalaiaʻi kitautolu,’ ka ʻoku ʻikai ke tau foʻi. ʻOku tau falala kia Sihova, he ‘ko e loto laveá ʻokú ne ofi ki ai.’ b1 Sio. 3:19, 20; Saame 34:18.

ʻOKU ʻILOʻILO ʻA SĪSŪ

10. Ko e hā ʻa e ʻiloʻilo, pea ʻoku anga-fēfē ʻa e lea mo e tōʻonga ʻa ha Kalisitiane ʻiloʻilo?

10 Ko e ʻiloʻiló ko e malava ia ke mahinoʻi ʻa e kehekehe ʻi he tonú mo e halá pea fili leva ke fai ʻa e meʻa ʻoku tonú. (Hep. 5:14) Ko ha Kalisitiane ʻiloʻilo ʻokú ne fai ʻa e ngaahi fili ʻe fakaivimālohiʻi ai hono vahaʻangatae mo e ʻOtuá. ʻOkú ne tokanga ke ʻoua te ne fakalotomamahiʻi ʻa e niʻihi kehé ʻaki ʻene leá. ʻI hono kehé, ʻokú ne fakahōifuaʻi ʻa Sihova koeʻuhí ʻokú ne fili ʻa e ngaahi lea ʻoku tokoni ki he niʻihi kehé. (Pal. 11:12, 13) ʻOkú ne “fakatotoka ki he ʻita.” (Pal. 14:29) ʻOkú ne “ʻalu fakatotonu atu,” ʻa ia, ʻokú ne fai ʻa e ngaahi fili lelei ʻi he kotoa ʻene moʻuí. (Pal. 15:21) ʻE lava fēfē ke tau ako ke hoko ʻo ʻiloʻilo? Kuo pau ke tau ako ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá pea ngāueʻaki ʻa e meʻa ʻoku tau akó. (Pal. 2:1-5, 10, 11) ʻE lava foki ke tau ako mo faʻifaʻitaki ki he faʻifaʻitakiʻanga haohaoa ʻo e ʻiloʻilo ʻa Sīsuú.

11. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e ʻiloʻiló ʻi heʻene leá?

11 Naʻe fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e ʻiloʻilo ʻi he kotoa ʻene leá mo e meʻa naʻá ne faí. ʻI heʻene leá. ʻI he taimi naʻe malangaʻi ai ʻe Sīsū ʻa e ongoongo leleí, naʻá ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea anga-ʻofa ʻa ia naʻe ofoofo ai ʻene kau fanongó. (Māt. 7:28; Luke 4:22) Naʻá ne faʻa lau pe lave ki he Folofola ʻa e ʻOtuá. Naʻá ne ʻiloʻi lelei ʻa e ngaahi konga Tohi Tapu ke ngāueʻaki ʻi ha faʻahinga tuʻunga pē. (Māt. 4:4, 7, 10; 12:1-5; Luke 4:16-21) Pehē foki, ko e kakai naʻa nau fanongo ki hono fakamatalaʻi ʻe Sīsū ʻa e Folofolá naʻe maongo loloto kia kinautolu ʻene ngaahi leá. Hili ʻene toetuʻú, naʻe lea ʻa Sīsū ki ha ongo ākonga ʻi heʻena fononga ki ʻEmeasí. Naʻá ne fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi konga Tohi Tapu naʻe kaunga kiate iá. Naʻe pehē ki mui ai ʻe he ongo ākongá: “ʻIkai ne vela hota lotó ʻi heʻene lea kiate kitaua ʻi he halá, ʻi heʻene veteveteki kakato mai ʻa e Folofolá kiate kitauá?”—Luke 24:27, 32.

12, 13. Ko e hā ʻa e ngaahi fakatātā ʻoku fakahaaʻi ai naʻe fakatotoka ʻa Sīsū ki he ʻita pea fakaʻatuʻi?

12 ʻI heʻene ngaahi ongoʻí mo e fakakaukaú. Naʻe tokoniʻi ʻe he ʻiloʻiló ʻa Sīsū ke ne “fakatotoka ki he ʻita.” (Pal. 16:32) Naʻá ne malava ke mapuleʻi ʻene ngaahi ongoʻí pea naʻá ne “anga-malū.” (Māt. 11:29) Naʻe anga-kātaki maʻu pē ʻa Sīsū ki heʻene kau ākongá neongo ʻenau ngaahi tōnounoú. (Mk. 14:34-38; Luke 22:24-27) Pea naʻá ne hanganaki nonga ʻo aʻu ki he taimi naʻe ngaohikovia ai iá.—1 Pita 2:23.

13 Naʻe tokoniʻi ʻe he ʻiloʻiló ʻa Sīsū ke ne fakaʻatuʻi. Naʻá ne mahinoʻi ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻo e Lao ʻa Mōsesé, ʻo tākiekina ai ʻa e anga ʻene fakafeangai ki he kakaí. Ko e fakatātaá, fakakaukau ki he fefine naʻe “ʻau totó.” (Lau ʻa e Maʻake 5:25-34.) Naʻe lue mai ʻa e fefiné ʻi he fuʻu kakaí, ʻo ala ki he kofu ʻo Sīsuú, pea naʻe fakamoʻui ia. Fakatatau ki he Laó, naʻá ne taʻemaʻa, ko ia naʻe ʻikai totonu ke ne ala ki ha taha. (Liv. 15:25-27) Ka naʻe ʻikai ke lea taʻeʻofa ʻa Sīsū kiate ia. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí naʻá ne mahinoʻi ko e ngaahi ʻulungaanga hangē ko e “mēsí, mo e faitōnungá” naʻe mahuʻinga mamaʻo ange ia ʻi he talangofua kakato ki he Laó. (Māt. 23:23) Naʻe lea anga-ʻofa ange ʻa Sīsū: “ʻOfefine, kuo fakamoʻui koe ʻe hoʻo tuí. ʻAlu ʻi he fiemālie, peá ke moʻui lelei mei ho mahaki fakamamahí.” He faʻifaʻitakiʻanga lelei ē hono ueʻi ʻe he ʻiloʻiló ʻa Sīsū ke ne fakahāhā ʻa e anga-ʻofá!

14. Ko e hā naʻe fili ʻe Sīsū ke ne faí, pea naʻe anga-fēfē ʻene hanganaki tokangataha ki heʻene ngāue fakafaifekaú?

14 ʻI heʻene founga moʻuí. Naʻe fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e ʻiloʻiló ʻi he founga naʻá ne moʻui aí. Naʻá ne fili ʻa e ngāue fakafaifekaú ko ʻene ngāué ia. (Luke 4:43) Pehē foki, naʻe fai ʻe Sīsū ʻa e ngaahi fili naʻe tokoniʻi ai ia ke tokangataha ki he ngāue ko ení pea fakaʻosi hono vāhenga-ngāué. Ko e fakatātaá, naʻá ne tauhi ʻene moʻuí ke faingofua koeʻuhi ke malava ʻo ngāueʻaki hono taimí mo e iví ʻi he ngāue fakafaifekaú. (Luke 9:58) Naʻá ne ʻiloʻi naʻe fiemaʻu ke ne akoʻi ʻa e niʻihi kehé koeʻuhi ke lava ʻo nau hokohoko atu ʻa e ngāue fakamalangá hili ʻene pekiá. (Luke 10:1-12; Sione 14:12) Pea naʻá ne talaʻofa ki heʻene kau ākongá te ne tokoniʻi kinautolu ʻi he ngāue fakafaifekaú “ʻo aʻu ki he fakaʻosiʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá.”—Māt. 28:19, 20.

FAʻIFAʻITAKI KI HE ʻILOʻILO ʻA SĪSUÚ

ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻiloʻiló ke mahinoʻi ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻu ʻe he kakaí pea filifili lelei ʻetau ngaahi leá (Sio ki he palakalafi 15)

15. ʻE lava fēfē ke tau fakahāhā ʻa e ʻiloʻiló ʻi heʻetau leá?

15 ʻE lava fēfē ke tau faʻifaʻitaki ki he ʻiloʻilo ʻa Sīsuú? ʻI heʻetau leá. ʻI he taimi ʻoku tau lea ai ki hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné, ʻoku tau ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea fakalototoʻa kia kinautolu kae ʻikai ko e fakalotosiʻi. (ʻEf. 4:29) ʻI he taimi ʻoku tau lea ai ki he niʻihi kehé fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ko ʻetau ngaahi leá ʻoku totonu ke “fakaifoifo ʻaki ha māsima,” ʻa ia, ʻoku totonu ke tau lea ʻi ha founga fakapotopoto. (Kol. 4:6) ʻOku tau feinga ke mahinoʻi ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻu ʻe he kakaí mo e meʻa ʻoku nau mahuʻingaʻia aí pea tau filifili lelei leva ʻetau ngaahi leá. Kapau te tau ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea anga-ʻofa, ʻe loto nai ʻa e kakaí ke fanongo mai kia kitautolu pea ʻe lava ke aʻu ʻetau pōpoakí ki honau lotó. Pehē foki, ʻi he taimi ʻoku tau fakamatalaʻi ai ʻetau ngaahi tuí, ʻoku tau lau ʻa e Tohi Tapú ʻi he taimi kotoa pē ʻoku malava aí koeʻuhí ko e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e mafaí. ʻOku tau ʻilo ko e pōpoaki ʻa e Tohi Tapú ʻoku mātuʻaki mālohi ange ia ʻi ha meʻa pē ʻe lava ke tau leaʻaki.—Hep. 4:12.

16, 17. (a) ʻE lava fēfē ke tau fakahāhā ʻoku tau fakatuotuai ki he ʻita pea fakaʻatuʻi? (e) ʻE lava fēfē ke tau nofoʻaki tokangataha ki heʻetau ngāue fakafaifekaú?

16 ʻI heʻetau ngaahi ongoʻí mo e fakakaukaú. ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻiloʻiló ke mapuleʻi ʻetau ngaahi ongoʻí ʻi heʻetau fehangahangai mo e tengé pea tokoniʻi ai kitautolu ke “fakatuotuai ki he ʻita.” (Sēm. 1:19) ʻI he fakalotomamahiʻi kitautolu ʻe he kakaí, ʻoku tau feinga ke mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku nau lea pe tōʻonga pehē aí. Pea ʻe faingofua ange ai ke fakamolemole pea ʻikai hoko ʻo ʻita ʻiate kinautolu. (Pal. 19:11) ʻOku toe tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻiloʻiló ke tau fakaʻatuʻi. ʻOku ʻikai ke tau ʻamanekina ke haohaoa hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. ʻI hono kehé, ʻoku tau manatuʻi ʻoku ʻi ai nai honau ngaahi palopalema ʻoku ʻikai ke tau mahinoʻi kakato. ʻOku tau loto-lelei ke fanongo ki heʻenau ngaahi fakakaukaú. Pea ʻi he taimi ʻoku malava aí, te tau ʻulutukua, ʻa ia ko hono ʻuhingá ʻoku ʻikai ke tau vilitaki ke fai pē ʻetau fakakaukaú.—Fil. 4:5.

17 ʻI heʻetau founga moʻuí. ʻOku tau ʻiloʻi ko hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ko e monū lahi taha ia ʻe lava ke tau maʻú. Ko ia ʻoku tau loto ke fai ʻa e ngaahi fili ʻe tokoniʻi ai kitautolu ke nofoʻaki tokangataha ki heʻetau ngāue fakafaifekaú. ʻOku tau fili ke fakamuʻomuʻa ʻa Sihova ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku tau moʻui faingofua koeʻuhi ke lava ʻo tau ngāueʻaki hotau taimí mo e iví ki hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ki muʻa ke hoko mai ʻa e ngataʻangá.—Māt. 6:33; 24:14.

18. ʻE lava fēfē ke hokohoko atu ʻetau fononga ki he moʻui taʻengatá, pea ko e hā ʻokú ke fakapapauʻi ke faí?

18 He meʻa fakafiefiá ē ke ako fekauʻaki mo e niʻihi ʻo e ngaahi ʻulungaanga lelei ʻo Sīsuú! Sioloto atu ki he anga ʻetau maʻu ʻaonga mei hono ako hono ngaahi ʻulungaanga kehé pea ako ke hoko ʻo hangē ko iá. Ko ia tau fakapapauʻi ke faʻifaʻitaki kia Sīsū. ʻI he fai peheé, te tau hokohoko atu ai ʻetau fononga ki he moʻui taʻengatá pea te tau ʻunuʻunu ofi ange ai kia Sihova.

a Ko e 1 Pita 1:8, 9 naʻe hiki ia ki he kau Kalisitiane ʻoku nau maʻu ʻa e ʻamanaki fakahēvaní. Kae kehe, ʻe lava ke toe ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea ʻa Pitá ki he kau Kalisitiane ʻoku nau maʻu ʻa e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengata ʻi he māmaní.

b Ki ha fakatātā ʻo e kakai naʻa nau fakahāhā ʻa e loto-toʻa ʻi he tofanga ʻi he ngaahi ʻahiʻahí, sio ki he Taua Leʻo, Tīsema 1, 2000, peesi 24-28; Awake! ʻEpeleli 22, 2003, peesi 18-21; mo e Sanuali 22, 1995, peesi 11-15.