Skip to content

Skip to table of contents

Kau Mātuʻa, Ko e Hā Hoʻomou Ongoʻi Fekauʻaki mo Hono Akoʻi ʻa e Niʻihi Kehé?

Kau Mātuʻa, Ko e Hā Hoʻomou Ongoʻi Fekauʻaki mo Hono Akoʻi ʻa e Niʻihi Kehé?

“Ko e meʻa kotoa ʻoku ai hano taimi.”—KOH. 3:1.

1, 2. Ko e hā kuo fakatokangaʻi ʻe he kau ʻovasia sēketí ʻi he ngaahi fakatahaʻanga lahi?

 NAʻE teu ke fakaʻosi ʻe he ʻovasia sēketí ʻene fakataha mo e kau mātuʻá. Naʻá ne sio ki he fanga tokouá peá ne ʻofa lahi ki he kau tangata ngāue mālohi ko ení, ko e niʻihi ʻo kinautolu ʻoku nau taʻu tatau mo ʻene tamaí. Ka, naʻe ʻi ai ha ʻīsiu mahuʻinga naʻá ne hohaʻa ki ai. Naʻá ne ʻeke ange, “Fanga tokoua, ko e hā kuo mou fai ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau fua ʻa e fatongia lahi ange ʻi he fakatahaʻangá?” Naʻe ʻiloʻi ʻe he fanga tokouá naʻe fakalototoʻaʻi kinautolu ʻe he ʻovasia sēketí ʻi heʻene ʻaʻahi fakamuimuí ke vaheʻi ha taimi lahi ange ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé. Naʻe fakahaaʻi leva ʻe he mātuʻa ʻe taha, “Naʻe siʻi ʻemau fai iá.” Naʻe loto-tatau ki ai ʻa e kau mātuʻá kotoa.

2 Kapau ko ha mātuʻa koe, mahalo te ke fai ha tali meimei tatau. Kuo fakatokangaʻi ʻe he kau ʻovasia sēketí ʻoku fiemaʻu ki he kau mātuʻa tokolahi ke nau vaheʻi ha taimi lahi ange ke akoʻi ʻa e fanga tokoua kei siʻi mo taʻumotuʻa angé ke tokoni ʻi hono tokangaʻi ʻa e fakatahaʻangá. Kae kehe, ʻe lava ke mātuʻaki faingataʻa ʻa e meʻá ni. Ko e hā hono ʻuhingá?

3. (a) ʻOku anga-fēfē hono fakahaaʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻa e mahuʻinga ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé, pea ko e hā ʻoku totonu ai kia kitautolu kotoa ke mahuʻingaʻia ʻi he akoʻi ko ení? (Sio ki he fakamatala ʻi laló.) (e) Ko e hā ʻe faingataʻa nai ai ki he kau mātuʻa ʻe niʻihi ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé?

3 ʻI he tuʻunga ko ha mātuʻa, ʻokú ke ʻilo ʻoku mahuʻinga ke vaheʻi ha taimi ke akoʻi ʻa e fanga tokouá. * ʻOkú ke ʻilo ʻoku fiemaʻu ʻa e fanga tokoua tokolahi ange ke tokoni ʻi hono tauhi ʻa e ngaahi fakatahaʻangá ke mālohi he taimí ni pea ke poupouʻi ʻa e ngaahi fakatahaʻanga foʻou ʻi he kahaʻú. (Lau ʻa e ʻAisea 60:22.) ʻOku pehē ʻi he Tohi Tapú ʻoku totonu ke ke “akoʻi ʻa e niʻihi kehé.” (Lau ʻa e 2 Tīmote 2:2.) Neongo ia, ʻe faingataʻa nai ke vaheʻi ʻa e taimi ke fai pehē. Kuo pau ke ke tokanga ki he ngaahi fiemaʻu ho fāmilí mo hoʻo ngāué. Kuo pau ke ke toe tokanga ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e fakatahaʻangá mo e ngaahi meʻa fakavavevave kehe. Koeʻuhi ʻoku lahi fau ʻa e meʻa ke faí, tau lāulea angé ki he ʻuhinga ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai kiate koe ke vaheʻi ha taimi ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé.

ʻOKU FAKAVAVEVAVE ʻA E AKOʻÍ

4. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ko e hā ʻoku tautoloi ai ʻa e kau mātuʻá ʻi hono akoʻi ʻa e fanga tokouá?

4 Ko e hā ʻe faingataʻa nai ai ke vaheʻi ha taimi ke akoʻi ʻa e fanga tokoua ʻi he fakatahaʻangá? ʻE fakakaukau nai ʻa e niʻihi: ‘Ko e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻi he fakatahaʻangá ʻoku fakavavevave ange ia pea kuo pau ke fai ha tokanga leva ki ai. Kapau heʻikai ke u akoʻi ʻa e niʻihi kehé he taimí ni, heʻikai uesia ai ʻa e fakatahaʻangá.’ ʻOku moʻoni ia? Ko e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻe fiemaʻu fakavavevave nai ki ai hoʻo tokangá. Kae kehe, kapau te ke tautoloi hono akoʻi ʻa e fanga tokouá, te ke ʻai nai ai ʻa e fakatahaʻangá ke ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki.

5, 6. Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he fakatātā fekauʻaki mo e fakaʻulí mo e anga ʻene tokangaʻi ʻene meʻalelé? ʻE lava fēfē ke tau fakahoa eni ki he akoʻi ʻi he fakatahaʻangá?

5 Fakakaukau ki ha fakatātā. Ke tokangaʻi ha meʻalele, ʻoku ʻilo ʻe he fakaʻulí ʻoku fiemaʻu ke ne fetongi maʻu pē ʻa e loló. Ka, te ne ongoʻi nai ʻoku fakavavevave ange ke ʻutu ha penisini ki ai he ka ʻikai ʻe tuʻu ʻa e meʻalelé. Te ne fakakaukau foki kapau ʻokú ne fuʻu femoʻuekina, ʻe lava ke ne toki fetongi ʻa e loló ʻamui ange. Ka ko hono moʻoní, ko e meʻalelé ʻe kei lele pē ʻi ha vahaʻa taimi. Ka ʻe lava ke fakatuʻutāmaki eni. Kapau heʻikai fetongi ʻe he fakaʻulí ʻa e loló ʻi hono fiemaʻú, ʻe faai atu pē ʻo maumau ʻa e meʻalelé. Ko hono moʻoní, te ne fiemaʻu ha taimi mo e paʻanga lahi ke ngaahi ʻa e meʻalelé. Ko e hā ʻa e lēsoní?

6 Kuo pau ke tokanga vave ʻa e kau mātuʻá ki he ngaahi meʻa mahuʻingá. Kapau heʻikai, ʻe faingataʻaʻia ʻa e fakatahaʻangá. Hangē ko e pau ke ʻutu maʻu pē ʻe he fakaʻulí ʻa e meʻalelé, ko e kau mātuʻá kuo pau ke nau ‘fakapapauʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga angé.’ (Fil. 1:10) Ka ko e kau mātuʻa ʻe niʻihi te nau fuʻu femoʻuekina nai ʻi he ngaahi meʻa mahuʻingá ʻo ʻikai ke ʻi ai ha taimi ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé. ʻE hangē eni ko e ʻikai fetongi lolo ʻa e meʻalelé. Kapau ʻe tautoloi ʻa e kau mātuʻá ʻi hono akoʻi ʻa e fanga tokouá, ʻe faai atu pē heʻikai ʻi ai ha fanga tokoua feʻunga ʻosi akoʻi ʻi he fakatahaʻangá ke tokangaʻi ʻa e kotoa ʻo e ngaahi fiemaʻú.

7. ʻOku totonu ke fēfē ʻetau vakai ki he kau mātuʻa ʻoku nau vaheʻi ʻa e taimi ki he akoʻí?

7 Ko ia ʻoua ʻaupito ʻe fakakaukau ʻoku ʻikai mahuʻinga ʻa e akoʻí. Ko e kau mātuʻa ʻoku nau mahuʻingaʻia ʻi he kahaʻu ʻo e fakatahaʻangá pea vaheʻi ha taimi ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé ko e kau sevāniti fakapotopoto kinautolu mo tokoni ki honau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. (Lau ʻa e 1 Pita 4:10.) ʻOku anga-fēfē maʻu ʻaonga ʻa e fakatahaʻangá?

NGĀUELELEIʻAKI ʻA E TAIMÍ

8. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi ʻuhinga kuo pau ke akoʻi ai ʻe he kau mātuʻá ʻa e niʻihi kehé? (e) Ko e hā ʻa e fatongia fakavavevave ʻoku maʻu ʻe he kau mātuʻa ʻoku nau ngāue ʻi he feituʻu ʻoku lahi ange ai ʻa e fiemaʻú? (Sio ki he puha “ Ko ha Ngāue Fakavavevave.”)

8 Naʻa mo e kau mātuʻa taukei tahá kuo pau ke nau anga-fakanānā mo mahinoʻi ʻi heʻenau motuʻa angé, heʻikai malava ke nau fai ʻa e meʻa tatau ʻoku nau fai he taimi ní. (Mai. 6:8) Pehē foki, ʻoku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau mātuʻá ko e ‘hokonoa ʻa e faingamalié mo e tuʻutamakí’ ʻe lava ke fakafokifā ʻene hokó ʻo faingataʻa ke nau tokangaʻi honau ngaahi fatongiá. (Koh. 9:11, 12; Sēm. 4:13, 14) Koeʻuhi ʻoku nau ʻofa mo tokanga fekauʻaki mo e kakai ʻa Sihová, ko e kau mātuʻá ʻoku nau ngāue mālohi ke akoʻi ki he fanga tokoua kei siʻi angé ʻa e meʻa kuo nau ako ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú.—Lau ʻa e Saame 71:17, 18.

9. Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa e akoʻí ki he meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú?

9 Ko e kau mātuʻa ʻoku nau akoʻi ʻa e niʻihi kehé ʻoku nau mahuʻinga foki koeʻuhí ko ʻenau ngaahi feingá ʻe lava ke fakaivimālohiʻi ai ʻa e fakatahaʻangá. ʻOku ʻai ʻe he akoʻi ko iá ʻa e fanga tokoua tokolahi ange ke nau mateuteu ke tokoniʻi ʻa e fakatahaʻangá ke nau nofoʻaki fāʻūtaha mo faitōnunga ki he ʻOtuá. ʻOku mahuʻinga eni he taimí ni lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosí, pea ʻe mātuʻaki mahuʻinga lolotonga ʻa e fuʻu mamahi lahi ka hoko maí. (ʻIsi. 38:10-12; Mai. 5:5, 6) Ko ia, siʻi kau mātuʻa, vaheʻi maʻu pē ʻa e taimi ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé ʻo kamata ʻi he ʻahó ni.

10. Ke maʻu ʻa e taimi ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé, ko e hā ʻe fiemaʻu nai ke fai ʻe ha mātuʻa?

10 ʻOku mau mahinoʻi ʻokú ke ʻosi fuʻu femoʻuekina koeʻuhí ʻokú ke tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻi he fakatahaʻangá. Ko ia ai, ʻe fiemaʻu nai ke ke toʻo ha taimi mei he taimi kuó ke vaheʻi ki he ngaahi fatongia ko iá pea ngāueʻaki ki he akoʻí. (Koh. 3:1) ʻI hono fai iá ʻokú ke ngāueleleiʻaki ai ho taimí pea ʻe maʻu ʻaonga ʻa e fakatahaʻangá ʻi he kahaʻú.

TEUʻI ʻA E LOTO ʻO E TOKOTAHA AKÓ

11. (a) Ko e hā ʻoku fakatupu tokanga fekauʻaki mo e ngaahi fokotuʻu ki he akoʻí naʻe fai ʻe he kau mātuʻa mei he ngaahi fonua kehekehe? (e) Fakatatau ki he Palōveepi 15:22, ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke lāulea ki he ngaahi fokotuʻu ʻa e kau mātuʻa kehé?

11 Ki muí ni, ko e kau mātuʻa ʻe niʻihi ʻoku nau lavameʻa ʻi hono akoʻi ʻa e fanga tokouá ke fai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he fakatahaʻangá naʻe ʻeke ange pe naʻe fēfē ʻenau fai iá. * Naʻe fai ʻe he kau mātuʻa kotoa ʻa e faleʻi meimei tatau neongo naʻe kehekehe ʻaupito honau ngaahi tuʻungá. Ko e hā ʻoku fakamoʻoniʻi hení? Ko e akoʻi makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻaonga ki he kau akó “ʻi he feituʻu kotoa pē he ngaahi fakatahaʻanga kotoa pē.” (1 Kol. 4:17) Ko ia ʻi he kupu ko ení mo e kupu hoko maí, te tau lāulea ki he niʻihi ʻo e ngaahi fokotuʻu ʻa e kau mātuʻa ko ení. (Pal. 15:22) Ko e faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e akoʻí ʻe ui ko e kau faiako, pea ko e faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e akoʻí ʻe ui ko e kau ako.

12. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke fai ʻe ha faiako, pea ko e hā hono ʻuhingá?

12 ʻUluakí, ʻoku fiemaʻu ke teuʻi ʻe he faiakó ʻa e loto ʻo e tokotaha akó. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ení? Hangē pē ko hono fiemaʻu ki ha tokotaha ngoue ke ne teuteu ʻa e kelekelé ki muʻa ke tō ʻa e tengá, ko ha faiako ʻoku fiemaʻu ke ne teuʻi ʻa e loto ʻo e tokotaha akó ki muʻa ke ne akoʻi kiate ia ʻa e ngaahi pōtoʻi foʻoú. Ko ia ʻe lava fēfē ke teuʻi ʻe he faiakó ʻa e loto ʻo e tokotaha akó? ʻE lava ke ne muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e faiako pōtoʻi ʻi he kuohilí, ʻa e palōfita ko Sāmiuelá.

13-15. (a) Ko e hā naʻe tala ʻe Sihova kia Sāmiuela ke ne faí? (e) Naʻe anga-fēfē hono teuʻi ʻe Sāmiuela ʻa Saula ki heʻene ngāue foʻoú? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.) (f) Ko e hā ʻoku ʻaonga ai ʻa e fakamatala Fakatohitapu fekauʻaki mo Sāmiuelá ki he kau mātuʻa he ʻaho ní?

13 ʻI he ʻaho ʻe taha, laka hake ʻi he taʻu ʻe 3,000 kuohilí, naʻe tala ʻe Sihova ki he palōfita taʻumotuʻa ko Sāmiuelá: “Feʻunga mo e houa ni ʻapongipongi te u fekau atu kiate koe ha tangata mei he fonua ʻo Penisimani, pea te ke pani ia ke ʻeiki ki hoku kakai Isileli.” (1 Sām. 9:15, 16) Naʻe mahinoʻi ʻe Sāmiuela heʻikai ke ne toe tataki ʻa e puleʻanga ʻIsilelí pea ʻoku fiemaʻu ʻe Sihova ke ne pani ha taki foʻou. Ko ia ke teuʻi ʻa e tangata ko iá ki he ngāue foʻoú, naʻe maʻu ʻe Sāmiuela ha fakakaukau pea fokotuʻu ha palani.

14 ʻI he ʻaho hokó naʻe fetaulaki ʻa Sāmiuela mo Saula, pea tala ʻe Sihova ki he palōfitá: “Ko eni ʻa e tangata.” Naʻe fai leva ʻe Sāmiuela ʻa e meʻa tofu pē naʻá ne palani ke faí. Naʻá ne fokotuʻu ha faingamālie lelei ke ne lava ʻo talanoa mo Saula. Naʻe fakaafeʻi ʻe Sāmiuela ʻa Saula mo ʻene sevānití ki ha houa kai pea ʻoange kia kinaua ʻa e ngaahi nofoʻanga lelei tahá mo e kakanoʻi manu lelei tahá. Naʻe pehē ʻe Sāmiuela: “Tokoni; he naʻe taʻofi maʻau ki he feʻiloaki.” Hili ʻa e kaí, naʻe fakaafeʻi ʻe Sāmiuela ʻa Saula ki hono falé. ʻI heʻena fononga ki aí, naʻe fetalanoaʻaki fiefia ʻa e ongo tangatá. ʻI heʻena aʻu ki he ʻapi ʻo Sāmiuelá, naʻá na ʻalu ki he funga falé, pea hoko atu ʻa Sāmiuela ke “talanoa mo Saula” ʻo aʻu ki heʻena mohe. ʻI he ʻaho hono hokó, naʻe pani ʻe Sāmiuela ʻa Saula, ʻuma kiate ia pea ʻoange mo e ngaahi fakahinohino lahi ange. Hili iá, naʻe mavahe ʻa Saula, ʻo teuteu ki he meʻa ʻe hokó.—1 Sām. 9:17-27; 10:1.

15 Naʻe pani ʻe Sāmiuela ʻa Saula ke hoko ko e taki ʻo ha puleʻanga. Ko e moʻoni, ʻoku kehe ʻaupito eni mei hono akoʻi ha tokoua ke hoko ko ha mātuʻa pe ko ha sevāniti fakafaifekau ʻi he fakatahaʻangá. Neongo ia, ko e kau mātuʻá ʻe lava ke nau ako ʻa e ngaahi lēsoni mahuʻinga mei he anga hono teuʻi ʻe Sāmiuela ʻa e loto ʻo Saulá. Tau lāulea ki he ua ʻo kinautolu.

FAIAKO LOTO-LELEI MO E KAUMEʻA LELEI

16. (a) Naʻe anga-fēfē ongoʻi ʻa Sāmiuela ʻi he taimi naʻe kole ai ʻe ʻIsileli ha tuʻí? (e) Naʻe anga-fēfē fakafeangai ʻa Sāmiuela ʻi he taimi naʻe tala ange ai ʻe Sihova ke pani ʻa Saulá?

16 Hoko ʻo loto-lelei, ʻoua ʻe toumoua. ʻI he taimi naʻe ʻuluaki fanongo ai ʻa Sāmiuela naʻe fiemaʻu ʻe he kau ʻIsilelí hanau tuʻi fakaetangatá, naʻá ne ongoʻi loto-mamahi mo ongoʻi kuo talitekeʻi ia. (1 Sām. 8:4-8) Naʻe tuʻo tolu hono tala ange ʻe Sihova kiate ia ke fanongo ki he kakaí, koeʻuhí naʻe ʻikai ke loto ʻa Sāmiuela ke ʻoange kia kinautolu ha tuʻi. (1 Sām. 8:7, 9, 22) Neongo naʻe maʻu ʻe Sāmiuela ʻa e ngaahi ongoʻi ko ení, naʻe ʻikai ke ne hoko ʻo meheka pe ʻita ki he tangata te ne fetongi ia ko e takí. ʻI he taimi naʻe tala ange ai ʻe Sihova ke pani ʻa Saulá, naʻe ʻikai ke toumoua ʻa Sāmiuela. Naʻá ne talangofua loto-lelei, ʻo ʻikai koeʻuhí kuo pau ke ne fai pehē, ka koeʻuhí ko ʻene ʻofa kia Sihová.

17. ʻOku anga-fēfē ʻa e faʻifaʻitaki ʻa e kau mātuʻa ʻi he ʻaho ní kia Sāmiuelá, pea ko e hā ʻa e fiefia ʻoku nau maʻú?

17 ʻOku ʻi ai ʻa e kau mātuʻa taukei tokolahi ʻi he ʻahó ni kuo nau faʻifaʻitaki kia Sāmiuela pea akoʻi ʻa e niʻihi kehé ʻi ha founga anga-ʻofa. (1 Pita 5:2) Ko e kau mātuʻa anga-ʻofa ko ení ʻoku nau loto-lelei ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé pea ʻoku ʻikai ke nau manavasiʻi hono vahevahe ʻa e niʻihi honau ngaahi monū ʻi he fakatahaʻangá mo e kau akó. ʻI hono kehé, ʻoku nau ongoʻi ko e fanga tokoua ko ení ko e “kau kaungāngāue” mahuʻinga ʻa ia te nau tokoni kia kinautolu ʻi hono tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakatahaʻangá. (2 Kol. 1:24; Hep. 13:16) Pea ko e kau mātuʻa taʻesiokita ko ení ʻoku nau fiefia ʻi he sio ki he kau akó ʻoku nau ngāueʻaki ʻenau ngaahi malavá ke tokoni ki he kakai ʻa Sihová.—Ngā. 20:35.

18, 19. ʻE lava fēfē ke teuʻi ʻe ha mātuʻa ʻa e loto ʻo ha tokotaha ako ki he akoʻí, pea ko e hā ʻoku mahuʻinga aí?

18 Hoko ko ha kaumeʻa, ʻo ʻikai ko ha faiako pē. ʻI he taimi naʻe fetaulaki ai ʻa Sāmiuela mo Saulá, naʻe mei pani ia ʻe he palōfitá ko ha tuʻi ʻi he taimi pē ko iá ʻaki hono toʻo hake ʻa e loló ʻo lilingi ʻi hono ʻulú. Naʻe mei pani leva ʻa e tuʻi foʻoú, ka naʻe ʻikai ke ne mei mateuteu ke tataki ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá. ʻI hono kehé, naʻe vaheʻi ʻe Sāmiuela ha taimi ke teuʻi ʻa e loto ʻo Saulá ki heʻene ngāue foʻoú. Ki muʻa ke ne pani ʻa Saulá, naʻá na kai fakataha, luelue fakataha, talanoa fuoloa pea aʻu ʻo maʻu ha mālōlō. Naʻe tatali ʻa Sāmiuela ki he taimi totonu ke pani ai ʻa e tuʻi foʻoú.

Ko hono akoʻi ʻa e niʻihi kehé ʻoku kamataʻaki ʻa e hoko ko ha kaumeʻa (Sio ki he palakalafi 18, 19)

19 ʻOku pehē pē ʻa e ʻahó ni. Ki muʻa ke kamata hono akoʻi ʻe ha mātuʻa ha tokoua, ʻoku totonu ke ne feinga ke hoko ko ha kaumeʻa ʻo e tokotaha akó. Ko e meʻa ʻe fai ʻe ha mātuʻa ke ʻai ke ongoʻi fiemālie ha tokotaha ako ʻe kehekehe ia ʻo makatuʻunga ʻi honau ngaahi tuʻungá mo e anga fakafonuá. Neongo ia, pe ko fē pē ʻokú ke nofo aí, kapau te ke vaheʻi ha taimi mei hoʻo taimi-tēpile femoʻuekiná ke ke tokoniʻi ʻa e tokotaha akó, te ne ʻilo ʻokú ne mahuʻinga kiate koe. (Lau ʻa e Loma 12:10.) Ko hono moʻoní, ʻe houngaʻia loloto ʻa e tokotaha akó ʻi he tokanga anga-ʻofa kuó ke fai angé.

20, 21. (a) ʻE anga-fēfē haʻo fakamatalaʻi ha faiako lavameʻa? (e) Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hoko maí?

20 Ko e moʻoni ko ha faiako lavameʻa ʻokú ne saiʻia ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé. Ka ko ha faiako lavameʻa kuo pau ke ne toe ʻofa foki ʻi he tokotaha ʻokú ne akoʻí. (Fakafehoanaki mo e Sione 5:20.) Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ení? Koeʻuhí kapau ʻoku ongoʻi ʻe ha tokotaha ako ʻokú ke tokanga moʻoni ange kiate ia, te ne loto-lelei ke ako meiate koe. Ko ia kau mātuʻa, fai ha feinga ʻo ʻikai ke akoʻi pē ka ke toe hoko ko ha kaumeʻa lelei.—Pal. 17:17; Sione 15:15.

21 Hili hono teuʻi ʻa e loto ʻo ha tokotaha ako, ʻe lava ke kamata ha mātuʻa ke akoʻi ia. Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe lava ke ngāueʻaki ʻe he mātuʻá? ʻE lāulea ki ai ʻa e kupu hoko maí.

^ Ko e kupu ko ení mo e kupu hoko maí ʻoku hiki tautefito ia ki he kau mātuʻá. Ka ʻoku totonu ke mahuʻingaʻia ʻa e tokotaha kotoa ʻi he fakamatala ko ení. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻE tokoni ia ki he fanga tokouá kotoa ke mahinoʻi ʻoku fiemaʻu ke akoʻi kinautolu ke fai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he fakatahaʻangá. ʻI he taimi ʻe tokolahi ange ai ʻa e fanga tokoua ʻosi akoʻi ke tokoni ʻi he fakatahaʻangá, ʻe maʻu ʻaonga ʻa e tokotaha kotoa.

^ Ko e kau mātuʻa ko ení ʻoku nau nofo ʻi ʻAositelēlia, Pengikolotesi, Pelisiume, Pelēsila, Falanisē, Kiana Falanisē, Siapani, Kōlea, Mekisikou, Namīpia, Naisīlia, Liʻiunioni, Lūsia, ʻAfilika Tonga mo e ʻIunaite Seteté.