1. Ko e hā naʻe fai ʻe Mānoa ʻi he taimi naʻá ne fanongo ai te ne hoko ko ha tamaí?

 NAʻE fakapapauʻi ʻe Mānoa mo hono uaifí heʻikai ʻaupito malava ke na maʻu ha fānau. ʻI he ʻaho leva ʻe taha, naʻe tala ange ʻe he ʻāngelo ʻa Sihová ki he uaifi ʻo Mānoá te ne maʻu ha foha. Ko ha meʻa fakaofo ia! ʻI he taimi naʻá ne tala ange ai kia Mānoa ʻa e ongoongó, naʻe fiefia ʻaupito ʻa Mānoa. Ka naʻá ne toe fakakaukau fakamātoato fekauʻaki mo e meʻa naʻe ʻamanekina ʻe Sihova meiate ia ko ha tamaí. ʻE lava fēfē ke na akoʻi hona fohá ke ʻofa kia Sihova pea tauhi kiate ia lolotonga iá ʻoku tokolahi ʻaupito ʻa e kakai ʻIsileli naʻa nau fai ʻa e ngaahi meʻa naʻe kovi? Naʻe kōlenga ʻa Mānoa kia Sihova ke toe ʻomai ʻene ʻāngeló ʻo ne pehē: “Ke ke tuku ke toe haʻu ae tagata ae Otua aia naa ke fekau kiate kimaua, bea ako kiate kimaua aia te ma fai ki he tamajii aia e fanauʻi.”—Fkm. 13:1-8, PM.

2. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke ke akoʻiʻaki hoʻo fānaú, pea ʻe lava fēfē ke fai ia? (Sio foki ki he puha “ Ko Hoʻo Kau Ako Tohi Tapu Mahuʻinga Tahá.”)

² Kapau ko ha mātuʻa koe, te ke mahinoʻi nai ʻa e anga ʻo e ongoʻi ʻa Mānoá. ʻOkú ke maʻu foki ʻa e fatongia ke tokoniʻi hoʻo fānaú ke nau ʻilo mo ʻofa kia Sihova. (Pal. 1:8) Lolotonga ʻa e lotu fakafāmilí, ʻe lava ke ke tokoniʻi kinautolu ke nau hanganaki ako fekauʻaki mo Sihova mo e Tohi Tapú. Ko e moʻoni, ʻoku fiemaʻu ke ke fai ʻa e meʻa  lahi ange ʻi hono ako pē ʻa e Tohi Tapú mo hoʻo fānaú ʻi he uike kotoa. (Lau ʻa e Teutalōnome 6:6-9.) Ko e hā te ne toe tokoniʻi koe ke ke akoʻi kinautolu ke ʻofa mo tauhi kia Sihová? ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú. Neongo naʻe ʻikai ko ha tamai ia, ʻe lava ke ke ako mei he founga naʻá ne akoʻi ai ʻene kau ākongá. Naʻe ʻofa ʻa Sīsū ʻiate kinautolu pea naʻá ne anga-fakatōkilalo. Pea naʻá ne ʻiloʻilo, ʻa ia ko ʻene mahinoʻi ʻa e anga ʻenau ongoʻi moʻoní pea ʻiloʻi ʻa e founga ke tokoniʻi ai kinautolú. Tau sio he taimí ni ki he founga ʻe lava ke tau faʻifaʻitaki ai kia Sīsuú.

3. Naʻe ʻiloʻi fēfē ʻe he kau ākonga ʻa Sīsuú ʻene ʻofa ʻiate kinautolu?

³ Naʻe tala ange maʻu pē ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ʻa ʻene ʻofa ʻiate kinautolú. (Lau ʻa e Sione 15:9.) Naʻá ne toe fakamoleki ʻa e taimi lahi mo kinautolu. (Mk. 6:31, 32; Sione 2:2; 21:12, 13) Naʻe ʻikai ke hoko pē ʻa Sīsū ko ʻenau faiako; naʻá ne hoko ko honau kaumeʻa. Ko ia naʻe ʻikai haʻanau veiveiua naʻá ne ʻofa ʻiate kinautolu. Ko e hā ʻe lava ke ke ako meia Sīsuú?

4. ʻE lava fēfē ke ke fakahaaʻi ki hoʻo fānaú ʻokú ke ʻofa ʻiate kinautolu? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

⁴ Tala ange ki hoʻo fānaú ʻokú ke ʻofa ʻiate kinautolu, pea fakahāhaaʻi ʻoku nau mahuʻinga kiate koe. (Pal. 4:3; Tai. 2:4) ʻOku pehē ʻe Samuel, ʻa ia ʻoku nofo ʻi ʻAositelēlia: “ʻI he taimi naʻá ku kei siʻi aí, naʻe faʻa lau mai ʻe he tangataʻeikí ʻa e Ko ʻEku Tohi ʻo e Ngaahi Talanoa Faka-Tohitapú ʻi he efiafi kotoa. Naʻá ne tali ʻeku ngaahi fehuʻí, fāʻofua pea ʻuma mai ki muʻa ke u mohé. He fakaʻohovale ē ko ʻeku toki ʻiloʻi ki mui naʻe ʻohake ʻa e tangataʻeikí ʻi ha fāmili naʻe ʻikai ke nau angaʻaki ʻa e fāʻofuá mo e ʻumá! Neongo ia, naʻá ne fai ha feinga mālohi ke fakahaaʻi mai ʻene ʻofá. Ko hono olá, naʻá ku maʻu ha vahaʻangatae mālohi mo ia, pea naʻá ku ongoʻi fiemālie mo malu.” Tokoniʻi hoʻo fānaú ke nau maʻu ʻa e ongoʻi ko iá ʻaki hoʻo tala ange maʻu pē “ʻOku ou ʻofa ʻiate koe.” Fāʻofua pea ʻuma kiate kinautolu. Fakamoleki ha taimi ke talanoa mo kinautolu, kai fakataha mo kinautolu, pea vaʻinga fakataha mo kinautolu.

5, 6. (a) Ko e hā naʻe fai ʻe Sīsū koeʻuhi ko ʻene ʻofa ʻi heʻene kau ākongá? (e) ʻOku totonu ke fēfē hoʻo kinisi pe akonekina hoʻo fānaú?

 ⁵ Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko e faʻahinga kotoa ʻoku ou ʻofa aí ʻoku ou valokiʻi mo kinisi.” a (Fkh. 3:19) Ko e fakatātaá, naʻe toutou fekīhiaki ʻene kau ākongá fekauʻaki mo e tokotaha ʻoku lahi taha ʻiate kinautolú. Naʻe ʻikai ke tukunoaʻi ʻe Sīsū ʻa e palopalema ko ení. ʻI hono kehé, naʻá ne toutou akonakiʻi kinautolu ʻi he anga-kātaki. Ka naʻá ne anga-ʻofa maʻu pē, pea naʻá ne tatali ki he taimi mo e feituʻu totonu ke fakatonutonu ai kinautolú.—Mk. 9:33-37.

⁶ Koeʻuhí ko hoʻo ʻofa ʻi hoʻo fānaú, ʻokú ke ʻiloʻi kuo pau ke ke kinisi kinautolu. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku feʻunga pē ke fakamatalaʻi kia kinautolu ʻa e ʻuhinga ʻoku tonu pe hala ai ha meʻa. Kae fēfē kapau ʻoku nau kei talangataʻa pē? (Pal. 22:15) Ako meia Sīsū. ʻI he anga-kātaki, hokohoko atu hono kinisi kinautolú ʻaki hono tataki, akoʻi pea fakatonutonu kinautolu. Fili ʻa e taimi mo e feituʻu totonu ke kinisi ai kinautolú, pea fai ia ʻi ha founga anga-ʻofa. ʻOku manatuʻi ʻe ha tuofefine ʻi ʻAfilika Tonga ko Elaine ʻa e founga naʻe kinisi pe akonekina ai ia ʻe heʻene ongo mātuʻá. Naʻá na fakamatalaʻi maʻu pē ʻa e meʻa naʻá na ʻamanekina meiate iá. Kapau naʻá na tala ange te na tauteaʻi ia ʻi heʻene talangataʻá, ko e meʻa leva ia te na faí. Ka naʻá ne pehē: “Naʻe ʻikai ʻaupito ke na kinisi au ʻi he ʻita pe ʻikai fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga naʻá na kinisi ai aú.” Koeʻuhí ko e foungá ni, naʻá ne ʻiloʻi maʻu pē naʻe ʻofa ʻene ongo mātuʻá ʻiate ia.

7, 8. (a) Ko e hā naʻe ako ʻe he kau ākonga ʻa Sīsuú mei heʻene ngaahi lotú? (e) ʻE lava fēfē ke hoko hoʻo ngaahi lotú ʻo akoʻi ai hoʻo fānaú ke nau falala ki he ʻOtuá?

⁷ ʻI he taimi naʻe teu ai ke puke ʻa Sīsū ʻo tāmateʻí, naʻá ne kōlenga ki heʻene Tamaí: “ʻApā, Tamai, ʻoku malava ʻa e meʻa kotoa pē kiate koe; toʻo ʻa e ipú ni meiate au. Kehe pē ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻoku ou loto ki aí, ka ko e meʻa ʻokú ke finangalo ki aí.” b (Mk. 14:36) Sioloto atu ki he ongoʻi ʻa e kau ākonga ʻa Sīsuú ʻi heʻenau fanongo pe ako ki mui ai fekauʻaki mo ʻene lotú. Naʻa nau ʻiloʻi neongo ʻene haohaoá, naʻá ne kei kole tokoni pē ki heʻene Tamaí. Ko ia naʻa nau ʻiloʻi ʻoku totonu foki ke nau anga-fakatōkilalo pea falala kia Sihova.

⁸ ʻE lava ke ako hoʻo fānaú ʻa e meʻa lahi mei hoʻo ngaahi lotú. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ke ke lotu pē ke akoʻi hoʻo fānaú. Ka ʻi heʻenau fanongo ki hoʻo lotú, ʻe lava ke nau ako ai ke falala kia Sihova. ʻI hoʻo ngaahi lotú, ʻoua te ke kole pē kia Sihova ke tokoniʻi hoʻo fānaú, ka ke kole kiate ia ke ne tokoniʻi foki mo koe. ʻOku pehē ʻe Ana, ʻa ia ʻoku nofo ʻi Pelēsila: “ʻI he taimi naʻe ʻi ai ai ha palopalema, hangē ko e puke ʻeku ongo kuí, naʻe kole ʻeku ongo mātuʻá kia Sihova ke ne ʻoange kiate kinaua ʻa e mālohi ke na fekuki mo hona tuʻungá mo ha poto ke na faiʻaki ha ngaahi fili lelei. Naʻa mo e tofanga ʻi he tenge mafatukitukí, naʻá na tuku ʻena palopalemá ki he toʻukupu ʻo Sihová. Ko hono olá, naʻá ku ako ke falala kia Sihova.” ʻI he taimi ʻoku fanongo ai hoʻo fānaú ʻokú ke kole kia Sihova ha loto-toʻa ke faifakamoʻoni ai ki ha kaungāʻapi pe ko hoʻo kole ki he pule ngāué ke maʻu ha taimi ʻatā ki he fakataha-lahí, ʻoku nau ʻiloʻi ai ʻokú ke falala kia Sihova ki ha tokoni, pea nau ako ke fai ʻa e meʻa tatau.

9. (a) Naʻe anga-fēfē hono akoʻi ʻe Sīsū ʻene kau ākongá ke nau anga-fakatōkilalo mo taʻesiokitá? (e) Kapau ʻokú ke anga-fakatōkilalo mo taʻesiokita, ko e hā ʻe ako ʻe hoʻo fānaú?

⁹ Naʻe tala ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ke nau anga-fakatōkilalo mo taʻesiokita, peá ne toe fokotuʻu ʻa e faʻifaʻitakiʻangá. (Lau ʻa e Luke 22:27.) Naʻe sio ʻene kau ʻapositoló naʻá ne fai  ʻa e ngaahi feilaulau ke tauhi kia Sihova mo tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé, pea naʻa nau ako ke fai pehē. Te ke lava mo koe foki ʻo akoʻi hoʻo fānaú ʻaki hoʻo faʻifaʻitakiʻangá. ʻOku pehē ʻe Debbie, ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻene fānau ʻe toko ua: “Naʻe ʻikai ʻaupito ke u fuaʻa koeʻuhí ko e taimi naʻe fakamoleki ʻe hoku husepānití mo e niʻihi kehé ʻi hono tuʻunga ko ha mātuʻá. Naʻá ku ʻiloʻi ko e taimi pē ʻoku fiemaʻu ai ʻe homa fāmilí ʻa e tokanga hoku husepānití, naʻá ne tuku mai ia.” (1 Tīm. 3:4, 5) Naʻe anga-fēfē kaunga ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻa Debbie mo hono husepānití, ʻa Pranas, ki hona fāmilí? ʻOkú ne pehē naʻe loto-lelei maʻu pē ʻeku fānaú ke tokoni ʻi he ngaahi ʻasemipilií. Naʻa nau fiefia, maʻu ʻa e ngaahi kaumeʻa lelei, pea loto ke feohi mo honau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. Ko e kotoa ʻo e fāmilí ʻoku nau ngāue fakafaifekau taimi-kakato kia Sihova he taimí ni. Kapau ʻokú ke anga-fakatōkilalo mo taʻesiokita, ʻokú ke akoʻi ai hoʻo fānaú ke nau loto-lelei ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé.

10. Naʻe anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e ʻiloʻiló ʻi he taimi naʻe kumi ai ia ʻe he kakai Kāleli ʻe niʻihi?

¹⁰ Naʻe ʻiloʻilo moʻoni ʻa Sīsū. Naʻe ʻikai ke ne tokangataha pē ki he meʻa naʻe fai ʻe he kakaí ka ki he ʻuhinga naʻa nau fai ai iá. Naʻá ne ʻiloʻi lelei honau lotó. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻe taha naʻe kumi ia ʻe he kakai Kāleli ʻe niʻihi. (Sione 6:22-24) Naʻá ne ʻiloʻi ko e ʻuhinga tefito ʻenau ʻi aí, naʻe ʻikai koeʻuhí naʻa nau loto ke fanongo ki heʻene faiakó, ka koeʻuhí naʻa nau fiemaʻu ha meʻakai. (Sione 2:25) Naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū ʻa e anga ʻo ʻenau ongoʻi moʻoní. Naʻá ne fakatonutonu anga-kātaki leva kinautolu pea fakamatalaʻi ange ʻa e fiemaʻu ke nau fai ha liliú.—Lau ʻa e Sione 6:25-27.

11. (a) ʻE lava fēfē ke ke feinga ke mahinoʻi ʻa e anga ʻo e ongoʻi hoʻo fānaú fekauʻaki mo e ngāue fakamalangá? (e) ʻE lava fēfē ke ke tokoniʻi hoʻo fānaú ke nau fiefia ʻi he ngāue fakafaifekaú?

¹¹ Neongo ʻoku ʻikai ke ke lava ʻo ʻiloʻi ʻa e lotó, ʻe lava foki ke ke ʻiloʻilo. Ko e fakatātaá, ʻe lava ke ke feinga ke mahinoʻi ʻa e anga ʻo e ongoʻi hoʻo fānaú fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekaú. ʻEke hifo nai kiate koe, ‘ʻOku nau fakatuʻotuʻa atu pē ki he ngāue fakafaifekaú koeʻuhí ko ʻemau kiʻi mālōlō nai ʻo kai pe inú? Kapau ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke fuʻu fiefia hoʻo fānaú ʻi he ngāue fakafaifekaú, feinga ke ke ʻai ia ke fakamānako ange kiate kinautolu. ʻOange ha kiʻi ngāue ke  nau fai koeʻuhí ke nau ongoʻi ai ʻoku ʻi ai honau ʻaonga.

12. (a) Ko e hā ʻa e fakatokanga naʻe ʻoatu ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá? (e) Ko e hā naʻe mātuʻaki fiemaʻu ai ki he kau ākonga ʻa Sīsuú ʻene fakatokangá?

¹² ʻI he founga fē naʻe toe ʻiloʻilo ai ʻa Sīsuú? Naʻá ne ʻiloʻi ʻe lava ke taki atu ʻa e fehālaaki ʻe taha ki ha toe fehālaaki pea aʻu ki he angahala mamafa, pea naʻá ne fakatokanga ki heʻene kau ākongá fekauʻaki mo e meʻá ni. Ko e fakatātaá, naʻe ʻiloʻi ʻe he kau ākongá naʻe hala ʻa e feʻauakí. Ka naʻe fakatokanga ʻa Sīsū kia kinautolu fekauʻaki mo e meʻa ʻe lava ke taki atu ki he ʻulungaanga taʻetāú. Naʻá ne pehē: “Ko e tokotaha kotoa ʻoku hanganaki fakasio ki ha fefine ke tafunaki ki ai ʻene holí kuó ne ʻosi tonoʻi ia ʻi hono lotó. Kapau leva ko ho mata toʻomataʻú ʻokú ne ʻai koe ke ke tūkiá, kapeʻi ia ʻo liʻaki.” (Māt. 5:27-29) Naʻe moʻui ʻa e kau ākonga ʻa Sīsuú ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kau Loma ʻulungaanga taʻetaau ʻa ia naʻa nau saiʻia ke sio ʻi he ngaahi faiva naʻe ʻasi ai ʻa e fehokotaki fakasinó mo fanongo ʻi he lea taʻetāú. Ko ia naʻe fakatokanga anga-ʻofa ʻa Sīsū ki heʻene kau ākongá ke nau fakaʻehiʻehi mei ha meʻa pē te ne ʻai kinautolu ke faingataʻa ʻenau fai ʻa e meʻa naʻe totonú.

13, 14. ʻE lava fēfē ke ke tokoniʻi hoʻo fānaú ke nau fakaʻehiʻehi mei he fakafiefia taʻetāú?

¹³ ʻI he tuʻunga ko ha mātuʻá, ʻe lava ke ke ngāueʻaki ʻa e ʻiloʻiló ke maluʻi hoʻo fānaú mei hono fai ha meʻa ʻe taʻefakahōifua kia Sihová. Ko e meʻa fakamamahí, naʻa mo e fānau iiki he ʻaho ní ʻoku nau ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻo e sio ʻi he ʻata fakalieliá mo e ngaahi fakamatala taʻetāú. Ko e moʻoni, ʻoku totonu ke ke tala ki hoʻo fānaú ʻoku hala ke sio ʻi he ngaahi meʻa taʻetāú. Ka ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa lahi ange ʻe lava ke ke fai ke maluʻi kinautolu. ʻEke hifo kiate koe: ‘ʻOku ʻilo ʻe heʻeku fānaú ʻa e ʻuhinga ʻoku fuʻu fakatuʻutāmaki ai ʻa e ʻata fakalieliá? Ko e hā ʻe lava ke ne fakaʻaiʻai kinautolu ke nau fie sio ʻi he ngaahi ʻata ko ení? ʻOku ou ʻai ke nau faingofuaʻia ʻi he talanoa mai kiate au fekauʻaki mo ha meʻa, koeʻuhí ke nau kole tokoni mai neongo kapau ʻoku fakataueleʻi kinautolu ke sio ʻi he ʻata fakalieliá?’ Naʻa mo e taimi ʻoku fuʻu kei siʻi ai ʻa e fānaú, ʻe lava ke ke pehē kia kinautolu: “Kapau ʻe faifai ange peá ke sio ha meʻa ʻi he ʻInitanetí ʻoku ʻai ai koe ke ke fieʻilo fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó peá ke loto ke sio ai, kātaki ʻo haʻu ke ta talanoa. ʻOua te ke manavasiʻi pe mā ke kole tokoni mai. ʻOku ou loto ke tokoniʻi koe.”

¹⁴ ʻI he taimi ʻokú ke fili ai ha fakafiefia, toe fakakaukau fakalelei fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke ke hoko ai ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ki hoʻo fānaú. ʻOku pehē ʻe Pranas, naʻe lave ki ai ki muʻá: “ʻE lava ke ke leaʻaki ha ngaahi meʻa lahi, ka ʻe sio hoʻo fānaú ki he meʻa ʻokú ke faí pea faʻifaʻitaki atu.” Kapau te ke tokanga maʻu pē ke filifili ʻa e fasi, ngaahi tohi mo e ngaahi faiva ʻoku ʻikai ke koví, ʻe lava ke ke tokoniʻi hoʻo fānaú ke nau fai pehē.—Loma 2:21-24.

15, 16. (a) Ko e hā ʻe lava ai ke ke fakapapauʻi ʻe tokoniʻi koe ʻe Sihova ke ke akoʻi hoʻo fānaú? (e) Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hoko maí?

¹⁵ Ko e hā naʻe hoko ʻi he taimi naʻe kole ai ʻa Mānoa kia Sihova ke tokoniʻi ia ke ne hoko ko ha mātuʻa leleí? “Nae ogoʻi e he Otua ae leʻo o Manoa.” (Fkm. 13:9, PM) Ngaahi mātuʻa, ʻe toe ongoʻi foki ʻe Sihova ʻa hoʻo ngaahi lotú. Te ne tokoniʻi koe ke akoʻi hoʻo fānaú. Pea te ne tokoniʻi koe ke fakahāhā hoʻo ʻofá, anga-fakatōkilaló pea maʻu ha ʻiloʻilo.

¹⁶ Hangē pē ko hono tokoniʻi koe ʻe Sihova ke akoʻi hoʻo fānaú ʻi he taimi ʻoku nau kei siʻi aí, ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke akoʻi kinautolu ʻi heʻenau hoko ko e kau taʻu hongofulu tupú. ʻI he kupu hoko maí, te tau lāulea ai ki he founga ʻe lava ai ʻe he faʻifaʻitakiʻanga ʻo e ʻofa, anga-fakatōkilalo mo e ʻiloʻilo ʻa Sīsuú ʻo tokoniʻi koe ke ke akoʻi hoʻo taʻu hongofulu tupú ke ne tauhi kia Sihova.