Skip to content

Skip to table of contents

Taʻu ʻe Teau ʻi he Malumalu ʻo e Pule ʻa e Puleʻangá!

Taʻu ʻe Teau ʻi he Malumalu ʻo e Pule ʻa e Puleʻangá!

“Fakatauange ki he ʻOtua ʻo e melinó . . . ke ne teuʻi kimoutolu ʻaki ʻa e meʻa lelei kotoa pē ke fai hono finangaló.”—HEP. 13:20, 21.

HIVA: 136, 14

1. Naʻe mahuʻinga fēfē ʻa e ngāue fakamalangá kia Sīsuú? Fakamatalaʻi.

 NAʻE manako ʻa Sīsū ke talanoa fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Lolotonga ʻa e ʻi māmani ʻa Sīsuú, naʻá ne talanoa fekauʻaki mo e Puleʻangá ʻo lahi ange ia ʻi ha kaveinga kehe. Naʻá ne lave ki he Puleʻangá ʻo laka hake ʻi he tuʻo 100 lolotonga ʻene ngāue fakafaifekaú. Naʻe mahuʻinga moʻoni ʻa e Puleʻangá kia Sīsū.—Lau ʻa e Mātiu 12:34.

2. Ko e toko fiha naʻe ʻi ai ʻo fanongo ki he fekau ʻoku lēkooti ʻi he Mātiu 28:19, 20, pea ko e hā ʻoku tau lea pehē aí?

2 ʻI he hili pē ʻa e toetuʻu ʻa Sīsuú, naʻá ne fetaulaki mo ha kulupu ʻo e toko 500 tupu ʻe ala hoko ko e kau ākonga. (1 Kol. 15:6) Ko e taimi nai eni naʻe ʻoatu ai ʻe Sīsū ʻa e fekau ke malanga ki he “kakai ʻo e ngaahi puleʻanga kotoa pē.” Heʻikai faingofua ʻa e ngāue ko ení. a Naʻá ne tala ange kia kinautolu ʻe hokohoko atu ʻa e ngāue fakamalangá ʻi ha taimi lōloa, ʻo aʻu ki he “fakaʻosiʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá.” ʻI hoʻo malangaʻi he ʻahó ni ʻa e ongoongo leleí, ʻokú ke tokoni ai ki hono fakahoko ʻa e kikite ko iá.—Māt. 28:19, 20.

3. Ko e hā ʻa e meʻa ʻe tolu kuo tokoni kia kitautolu ki hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí?

3 Hili hono ʻomai ʻe Sīsū ʻa e fekau ke malangá, naʻá ne pehē: “ʻOku ou ʻiate kimoutolu.” (Māt. 28:20) Ko ia naʻe talaʻofa ʻe Sīsū ki hono kau muimuí te ne tataki ʻa e ngāue fakamalangá pea te ne tokoniʻi kinautolu ke nau malanga ki he māmaní kotoa. ʻOku kau foki ʻa Sihova mo kitautolu. Kuó ne ʻomai ʻa e “meʻa lelei kotoa pē” ke tokoni ki heʻetau malangá. (Hep. 13:20, 21) ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he meʻa lelei ʻe tolu ko ení: (1) ko e ngaahi meʻangāue kuo ʻomai kia kitautolú, (2) ko e ngaahi founga kuo tau ngāueʻakí, mo e (3) ako kuo ʻomai kia kitautolú. ʻUluakí, tau lāulea angé ki he ngaahi meʻangāue kuo tau ngāueʻaki he lolotonga ʻo e taʻu ʻe 100 kuohilí.

MEʻANGĀUE ʻOKU TOKONI KI HE NGĀUE FAKAMALANGA ʻA E KAU SEVĀNITI ʻA E ʻOTUÁ

4. Kuo anga-fēfē hono tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi meʻangāue kehekehé ʻi heʻetau ngāue fakamalangá?

4 Naʻe fakahoa ʻe Sīsū ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá ki ha tenga ʻoku tūtuuʻi ʻi ha faʻahinga kelekele kehekehe. (Māt. 13:18, 19) Ke teuteu ʻa e kelekelé, ʻoku ngāueʻaki ʻe ha tokotaha ngoue ʻa e meʻangāue kehekehe. ʻI he founga meimei tatau, kuo ʻomai ʻe hotau Tuʻí ʻa e ngaahi meʻangāue ʻe lava ke tau ngāueʻaki ke tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau tali ʻetau pōpoakí. Ko e ngaahi meʻangāue ʻe niʻihi naʻe ngāueʻaki ia ʻi ha taimi nounou, lolotonga iá ʻoku kei ngāueʻaki ʻa e niʻihi he ʻahó ni. Ka kuo tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi meʻangāué kotoa ke fakalahi ʻetau pōtoʻi ʻi he ngāue fakamalangá.

5. Ko e hā ʻa e kaati fakamoʻoni, pea naʻe anga-fēfē hono ngāueʻaki iá?

5 ʻI he 1933, naʻe kamata ngāueʻaki ai ʻe he kau malangá ʻa e kaati fakamoʻoní, ko ha meʻangāue naʻe tokoni ki he tokolahi ke nau kamata malanga. Ko ha kiʻi kaati ʻoku ʻi ai ha pōpoaki Fakatohitapu nounou mo faingofua. ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe pulusi ʻi ha kaati foʻou ha pōpoaki foʻou. Ko Tokoua Erlenmeyer naʻá ne taʻu 10 nai ʻi he taimi naʻá ne ngāueʻaki ai ha kaati fakamoʻoni ʻi he ʻuluaki taimí. Naʻá ne fakamatala: “Ko e talateu anga-mahení naʻe pehē ai, ‘Te ke saiʻia ke lau ʻa e kaati ko ení?’ Hili hono lau ʻe he tokotaha-ʻapí ʻa e kātí, naʻa mau fakaʻaliʻali ʻa e ʻū tohí pea mavahe leva.”

6. Naʻe anga-fēfē tokoni ʻa e kaati fakamoʻoní?

6 Naʻe tokoni ʻa e kaati fakamoʻoní ki he kau malangá ʻi he founga kehekehe. Ko e fakatātaá, naʻe mā ʻa e kau malanga ʻe niʻihi, pea neongo naʻa nau loto-moʻoni ke malanga, naʻe ʻikai ke nau ʻilo ʻa e meʻa ke leaʻakí. Ko e kau malanga ʻe niʻihi naʻa nau loto-toʻa ʻaupito. Naʻa nau tala ki he tokotaha-ʻapí ʻa e meʻa kotoa naʻa nau ʻiló ʻi ha miniti siʻi pē, ka ko e meʻa naʻa nau leaʻakí naʻe ʻikai ke fakapotopoto maʻu pē. Naʻe tokoni ʻa e kaati fakamoʻoní ki he kau malanga kotoa pē ke nau ʻoatu ha pōpoaki māʻalaʻala mo faingofua.

7. Ko e hā ʻa e pole ʻe niʻihi ʻi hono ngāueʻaki ʻa e kātí?

7 Naʻe ʻi ai foki ʻa e ngaahi pole. Naʻe pehē ʻe Tuofefine Grace Estep: “ʻI he taimi ʻe niʻihi, naʻe ʻeke mai kia kimautolu, ‘Ko e hā ʻoku leaʻaki aí? ʻE lava ke ke tala mai pē ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki aí?’” Pehē foki, ko e faʻahinga ʻe niʻihi ʻi he ʻapí ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo lau ʻa e meʻa ʻoku ʻasi ʻi he kātí. Naʻe toʻo nai ʻe he niʻihi ʻa e kātí pea tāpuni ʻa e matapaá. Naʻe ʻikai ke saiʻia ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻi heʻemau pōpoakí, ko ia naʻa nau haehae ʻa e kātí. Ka neongo ʻa e ngaahi polé, naʻe tokoni ʻa e kaati fakamoʻoní ki he kau malangá ke nau malanga ai ki honau kaungāʻapí mo ʻiloʻi kinautolu ko e kau malanga ʻo e Puleʻangá.

8. Naʻe anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻa e kalamafoni toʻotoʻó? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

8 Ko e meʻangāue ʻe taha naʻe ngāueʻaki ʻi he hili ʻa e 1930 ko e kalamafoni toʻotoʻó. Naʻe ui ia ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻe niʻihi ko ʻĒlone, koeʻuhí naʻe malanga ʻa e kalamafoní kae ʻikai ko kinautolu. (Lau ʻa e ʻEkisoto 4:14-16.) Kapau naʻe loto ʻa e tokotaha-ʻapí ke fanongo, naʻe tā ʻe he tokotaha malangá ha malanga Fakatohitapu nounou pea tuʻuaki leva ha tohi. ʻI he taimi ʻe niʻihi, naʻe fakatahataha mai ʻa e fāmilí kotoa ke fanongo ki he malangá! ʻI he 1934, naʻe kamata ke faʻu ʻe he Sōsaieti Taua Leʻó ʻa e ngaahi kalamafoni toʻotoʻo naʻe fakataumuʻa ki he ngāue fakafaifekaú. Faifai atu pē, naʻe lēkooti ʻe he fanga tokouá ʻa e malanga kehekehe ʻe 92.

9. Naʻe ola lelei fēfē hono ngāueʻaki ʻa e kalamafoni toʻotoʻó?

9 ʻI he taimi naʻe fanongo ai ʻa Hillary Goslin ʻi he taha ʻo e ngaahi malanga ko iá, naʻá ne kole ʻa e kalamafoní ʻi he uike ʻe taha ke ne vahevahe atu ai ʻa e pōpoaki Fakatohitapú ki hono ngaahi kaungāʻapí. Ko hono olá, naʻe mahuʻingaʻia ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻi he moʻoní pea nau papitaiso. Faifai atu pē, ko e ʻofefine ʻe toko ua ʻo Tokoua Goslin naʻá na kau ki he Akoʻanga Kiliatí pea hoko ko e ongo misinale. Hangē ko e kaati fakamoʻoní, naʻe tokoni ʻa e kalamafoni toʻotoʻó ki he kau malanga tokolahi ke nau kamata malanga. Ki mui ai, fakafou ʻi he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí, ʻe akoʻi ai ʻe he Tuʻí hono kakaí ke nau hoko ko e kau faiako ola lelei.

NGĀUEʻAKI ʻA E FOUNGA KOTOA PĒ ʻOKU ALA LAVÁ KE AʻU AI KI HE KAKAÍ

10, 11. Naʻe anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi nusipepá mo e letioó ke malangaʻi atu ai ʻa e ongoongo leleí, pea ko e hā naʻe ola lelei ai ʻa e ongo founga ko iá?

10 ʻI he malumalu ʻo e tataki hotau Tuí, kuo ngāueʻaki ʻe he kakai ʻa e ʻOtuá ʻa e founga kehekehe ke aʻu ai ki he kakai tokolahi ʻe ala lavá ʻi he ngāue fakamalangá. Naʻe mahuʻinga ʻaupito ʻa e ngaahi founga ko ení tautautefito ki he taimi ʻoku tau maʻu ai ha kau malanga tokosiʻi pē. (Lau ʻa e Mātiu 9:37.) Ko e fakatātaá, ʻi he ngaahi taʻu lahi kuo maliu atú naʻe ngāueʻaki ʻa e ngaahi nusipepá ke malangaʻi atu ai ʻa e ongoongo leleí. ʻI he uike taki taha naʻe ʻave ʻe Tokoua Russell ha malanga Fakatohitapu ki ha kautaha nusipepa. Naʻa nau ʻave leva ʻene malangá ki he ngaahi nusipepa ʻi Kānata, ʻIulope mo ʻAmelika. ʻI he 1913, naʻe pulusi ʻa e ngaahi malanga ʻa Tokoua Russell ʻi he nusipepa ʻe 2,000 pea naʻe lau ia ʻe he kakai ʻe toko 15,000,000 nai!

11 Naʻe toe ngāueʻaki ola lelei ʻa e letioó ke malangaʻi atu ai ʻa e ongoongo leleí. ʻI ʻEpeleli 16, 1922, naʻe fai ai ʻe Tokoua Rutherford ʻa e taha ʻo ʻene ʻuluaki ngaahi malangá ʻi he letioó, pea naʻe fanongo ai ʻa e kakai ʻe toko 50,000 nai. ʻIkai fuoloa mei ai, naʻa tau ngāueʻaki ʻetau fale fakamafolalea naʻe ui ko e WBBR, pea ko e ʻuluaki polokalamá naʻe fanongoa ia ʻi Fepueli 24, 1924. Naʻe pehē ʻi he Watch Tower ʻo Tīsema 1, 1924: “ʻOku mau tui ko e taimi ko ení ko hono ngāueʻaki ʻa e letioó ko e founga fakaʻekonōmika mo ola lelei taha ia ʻi hono fakamafola ʻa e pōpoaki ʻo e moʻoní.” Hangē ko e ngaahi nusipepá, naʻe tokoni ʻa e letioó ke tau aʻu ai ki he kakai tokolahi ʻi he ngaahi feituʻu naʻe tokosiʻi pē ai ʻa e kau malangá.

Fiefia ʻa e kau malanga tokolahi ʻo e Puleʻangá ʻi he faifakamoʻoni ʻi he feituʻu kakaí mo tala ki he kakaí ʻetau uepisaití (Sio ki he palakalafi 12, 13)

12. (a) Ko e hā ʻa e tafaʻaki ʻo e faifakamoʻoni ʻi he feituʻu kakaí ʻokú ke saiʻia taha aí? (e) Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau ikuʻi nai ha manavasiʻi he faifakamoʻoni ʻi he feituʻu kakaí?

12 Ko e faifakamoʻoni ʻi he feituʻu kakaí ko ha toe founga ola lelei ia ʻoku ngāueʻaki ke aʻu ai ki he kakaí he ʻahó ni. ʻOku fai ʻa e ngaahi feinga lahi ange ke aʻu ki he kakai ʻi he ngaahi tauʻanga pasí, tauʻanga lēlué mo e ngaahi tauʻanga meʻalelé, pea pehē ki he ngaahi feituʻu ki he kakaí mo e ngaahi māketí. ʻOkú ke ongoʻi manavasiʻi ʻi he faifakamoʻoni ʻi he feituʻu kakaí? Kapau ko ia, lotu ki ha tokoni pea fakakaukau ki he lea ʻa Tokoua Manera, ko ha ʻovasia fefonongaʻaki: “Naʻá ma vakai ki he tafaʻaki foʻou taki taha ʻo e ngāué ko ha founga ia ke tauhi ai kia Sihová, ko ha toe founga ia ke fakamoʻoniʻi ai ʻema mateaki kiate iá, ko ha toe ʻahiʻahiʻi ia ʻema anga-tonú, pea naʻá ma vēkeveke ke fakamoʻoniʻi ʻokú ma loto-lelei ke tauhi kiate ia ʻi ha founga pē ʻokú ne kole mai.” ʻI he taimi ʻoku tau ikuʻi ai ʻetau ngaahi manavasiʻí pea ngāueʻaki ʻa e ngaahi founga foʻou ke malanga aí, ʻoku fakaivimālohiʻi ai ʻetau falala kia Sihová pea hoko ko e kau malanga lelei ange.—Lau ʻa e 2 Kolinitō 12:9, 10.

13. Ko e hā ko e founga ola lelei ai hono ngāueʻaki ʻetau uepisaití ʻi he ngāue fakafaifekaú, pea ko e hā ʻa e ngaahi hokosia kuó ke maʻu ʻi hono ngāueʻaki iá?

13 ʻOku fiefia ʻa e kau malanga tokolahi ke tala ki he kakaí ʻetau uepisaiti, jw.org., ʻa ia ʻe lava ke nau lau mo hiki ai ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú ʻi he lea ʻe 700 tupu. ʻI he ʻaho taki taha, laka hake ʻi he kakai ʻe toko 1.6 miliona ʻoku ʻaʻahi ki heʻetau uepisaití. ʻI he kuohilí, naʻe aʻu ʻa e ongoongo leleí ʻi he letioó ki he kakai ʻi he ngaahi feituʻu tuʻu mavahé. ʻI he ʻahó ni, ʻoku pehē pē mo ʻetau uepisaití.

AKOʻI ʻA E KAU FAIFEKAU ʻO E ONGOONGO LELEÍ

14. Ko e hā naʻe fiemaʻu ai ke akoʻi ʻa e kau malangá, pea ko e hā ʻa e ako kuó ne tokoniʻi kinautolu ke nau hoko ko e kau faiako ola leleí?

14 Ko e ngaahi meʻangāue mo e ngaahi founga kuo tau lāulea ki aí kuo ola lelei ʻaupito. Kae kehe, naʻe fiemaʻu ke akoʻi ʻa e kau malanga ʻi he muʻaki ngaahi taʻu ko iá ki he founga ke hoko ai ko e kau faifekaú. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻe ʻikai ke loto-tatau ʻa e tokotaha-ʻapí mo e meʻa naʻá ne fanongo ai ʻi he kalamafoní. ʻI he ngaahi taimi kehé naʻe mahuʻingaʻia ha tokotaha-ʻapi pea loto ke ako lahi ange. ʻOku fiemaʻu ke ʻilo ʻe he kau malangá ʻa e founga ke ikuʻi fakapotopoto ai ʻa e ngaahi faikehekehé mo e founga ke hoko ai ko e kau faiako lelei angé. ʻOku ʻikai ha veiveiua ko e tokoni ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá, naʻe ʻiloʻi ai ʻe Tokoua Knorr naʻe mahuʻinga ki he kau malangá ke nau ako ki he founga ke lea ai ʻi he ngāue fakafaifekaú. Ko ia ʻi he kamataʻanga ʻo e 1943, naʻe kamata ke fokotuʻu ai ʻa e Ako Fakafaifekau Fakateokalatí ʻi he ngaahi fakatahaʻangá. Naʻe tokoniʻi ʻe he ako ko ení ʻa e tokotaha kotoa ke nau hoko ko e kau faiako ola lelei.

15. (a) Ko e hā naʻe hokosia ʻe he niʻihi ʻi he taimi naʻa nau fai ai ʻenau konga ʻi he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí? (e) Kuo anga-fēfē hoʻo fakamoʻoniʻi tonu ʻa e talaʻofa ʻa Sihova ʻoku lēkooti ʻi he Saame 32:8?

15 Naʻe ʻikai ke anga ʻa e fanga tokoua tokolahi ke lea ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakaí. ʻOku manatuʻi ʻe Tokoua Ramu ʻene ʻuluaki malanga ʻi he 1944. Naʻe fekauʻaki ʻa e malangá mo e tokotaha ʻi he Tohi Tapú ko Toeki. Naʻá ne pehē: “Naʻe tetetete hoku vaʻé, nimá mo e ngutú.” Naʻá ne tānaki mai: “Ko ʻeku ʻuluaki konga ia mei he peletifōmú, ka naʻe ʻikai te u foʻi.” Neongo naʻe ʻikai ke faingofua, naʻe kei fai pē ʻe he fānaú ha konga ʻi he akó. ʻOku manatuʻi ʻe Tokoua Manera ʻa e meʻa naʻe hoko ʻi he taimi naʻe fai ai ʻe ha kiʻi tamasiʻi ʻene ʻuluaki kongá: “Naʻá ne manavasiʻi ʻaupito ʻi he kamata ʻene kongá, ʻo ne kamata ke tangi. Ka ʻi hono fakapapauʻi ke fai pē ʻene kongá, naʻá ne tangi pē mo fai ia.” Mahalo ʻoku ʻikai te ke tali ʻi he ngaahi fakatahá pe kau ki ai koeʻuhí ʻokú ke mā pe ʻokú ke ongoʻi heʻikai lava ke ke fai ia. Kapau ko ia, kole tokoni kia Sihova ke ke ikuʻi hoʻo manavasiʻí. Te ne tokoniʻi koe ʻo hangē ko ʻene tokoniʻi ʻa e muʻaki kau ako ʻi he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí.—Lau ʻa e Saame 32:8.

16. Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e Akoʻanga Kiliatí (a) ʻi he kuohilí (e) talu mei he 2011?

16 Kuo toe tokonaki ʻe he kautaha ʻa e ʻOtuá ʻa e ako fakafou ʻi he Akoʻanga Kiliatí. Ko e taumuʻa ʻe taha ʻo e akó ke tokoniʻi ʻa e kau akó ke fakaivimālohiʻi ʻenau holi ke malangaʻi ʻa e ongoongo leleí. Naʻe kamata ʻa e Akoʻanga Kiliatí ʻi he 1943, pea talu mei ai, kuo akoʻi ai ʻa e kau ako ʻe toko 8,500 pea fekau atu kinautolu ki he fonua ʻe 170. Talu mei he 2011, ko e faʻahinga naʻe fakaafeʻi ki he akoʻanga ko ení ko e kau tāimuʻa makehe, kau ʻovasia fefonongaʻaki, kau Pēteli, pe kau misinale ʻi he ngāue fakamalangá ʻa ia kuo teʻeki ai ke nau ako ʻi Kiliatí.

17. Ko e hā ʻoku ola lelei ai ʻa e Akoʻanga Kiliatí?

17 Kuo ola lelei ʻa e Akoʻanga Kiliatí? ʻIo. Fakakaukau ki he meʻa naʻe hoko ʻi Siapaní. ʻI ʻAokosi 1949, naʻe ʻikai aʻu ʻo toko hongofulu ʻa e kau malanga ʻi he fonua ko iá. Ka ʻi he ngataʻanga ʻo e taʻu ko iá, ko e kau misinale ʻe toko 13 naʻa nau malanga fakataha mo e kau malanga fakalotofonuá. ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻi ai ʻa e kau malanga ʻe toko 216,000 nai ʻi Siapani, pea ko e meimei vaeua ʻo kinautolu ko e kau tāimuʻa!

18. Ko e hā ʻa e ngaahi ako kehe kuo tau maʻú?

18 ʻOku tau maʻu ʻa e ngaahi ako kehe, hangē ko e Ako Fakafaifekau ʻo e Puleʻangá, Ako Ngāue Tāimuʻá, Ako Maʻá e Kau ʻEvangeliō ʻo e Puleʻangá, Ako Maʻá e Kau ʻOvasia Sēketí mo Honau Ngaahi Uaifí mo e Ako Maʻá e Kau Mēmipa ʻo e Kōmiti Vaʻá mo Honau Ngaahi Uaifí. Kuo lavameʻa ʻa e ngaahi ako ko ení ʻi hono akoʻi ʻa e fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné pea fakaivimālohiʻi ʻenau tuí. ʻOku hā mahino ʻa e hokohoko atu hono akoʻi ʻe Sīsū ʻa e kakai tokolahi.

19. Ko e hā naʻe leaʻaki ʻe Tokoua Russell fekauʻaki mo e ngāue fakamalangá, pea kuo anga-fēfē ʻa e hoko moʻoni ení?

19 Kuo laka hake ʻi he taʻu ʻe 100 ʻa e pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Lolotonga ʻa e taimi ko iá, kuo tataki ʻe hotau Tuʻí, ʻa Sīsū Kalaisi ʻa e ngāue fakamalangá. ʻI he 1916, naʻe tui ai ʻa Tokoua Russell ʻe aʻu hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ki he kotoa ʻo e māmaní. Naʻá ne pehē: “ʻOku tupulaki vave ʻa e ngāué, pea ʻe hokohoko atu ʻene tupú, he ʻoku ʻi ai ʻa e ngāue fakamāmanilahi ke fai ʻi hono malangaʻi ʻa e ‘kōsipeli ʻo e puleʻangá.’” (Faith on the March, fai ʻe A. H. Macmillan, peesi 69) Kuo fakahoko ʻa e ngāue ko iá ʻi he ʻahó ni! ʻOku tau fakamālō kia Sihova, ʻa e ʻOtua ʻo e melinó, ʻi heʻene ʻomai kia kitautolu ʻa e meʻa kotoa ʻoku tau fiemaʻú ke faiʻaki hono finangaló!

a ʻOku ngalingali ko e tokolahi taha ʻo e kulupu ko iá naʻa nau hoko ko e kau Kalisitiane. Ko e hā ʻoku tau lea pehē aí? Koeʻuhí ʻoku ui kinautolu ʻe he ʻapositolo ko Paulá ko e “fanga tokoua ʻe toko 500.” ʻOkú ne toe pehē: “Ko honau tokolahi tahá ʻoku nau kei ʻiate kitautolu, neongo kuo tō ʻo mohe ʻi he maté ʻa e niʻihi.” Ko ia ai, ʻoku ngalingali naʻe ʻiloʻi ʻe Paula mo e kau Kalisitiane kehé ʻa e tokolahi ʻo e faʻahinga naʻa nau fanongo tonu ki hono ʻomai ʻe Sīsū ʻa e fekau ke malangá.