Skip to content

Skip to table of contents

ʻOku Malava Moʻoni ʻa e Ngaahi Maná?​—Ngaahi Fakafepaki Anga-maheni ʻe Tolu

ʻOku Malava Moʻoni ʻa e Ngaahi Maná?​—Ngaahi Fakafepaki Anga-maheni ʻe Tolu

ʻOku Malava Moʻoni ʻa e Ngaahi Maná?​—Ngaahi Fakafepaki Anga-maheni ʻe Tolu

FAKAFEPAKI 1: ʻOku taʻemalava ʻa e ngaahi maná koeʻuhí ʻoku nau maumauʻi ʻa e ngaahi lao ʻo natulá. Ko ʻetau mahinoʻi ʻa e ngaahi lao ʻo natulá ʻoku makatuʻunga ia ʻi he meʻa ʻoku ʻilo ʻe he kau saienisí ʻoku hoko ʻi he māmani fakanatula takatakai ʻiate kitautolú. Ka neongo ia, ko e ngaahi lao ko iá ʻoku meimei tatau mo e ngaahi lao ʻo e kalamá ki ha lea—ʻe lava pē ke tali ha ngaahi feʻunuʻaki ʻe niʻihi ki he laó. Ko ʻetau mahinoʻi ʻa e ngaahi “lao ʻo natula” ko ení mahalo nai ʻe fuʻu fakangatangata. (Siope 38:4) Ko ha saienisi līʻoa kuó ne fakamoleki nai ʻene moʻuí ʻi he ako ki ha lao pau ʻo natula. Ka ko ha foʻi “fengaʻunuʻaki” pē ʻe taha kiate ia ke ne fai ha toe fakaleleiʻi ʻene mahino ki he laó. Hangē ko ia ʻoku tau ʻiló, “Ko ha fuʻu niu manga ua ʻokú ne maumauʻi ʻa e foʻi fakakaukau ko e niú ʻoku taʻemanga.”

Ko ha ngaahi talanoa fakakata ʻokú ne fakahaaʻi ʻa ʻene faingofua ke fakatefito ʻa e fakakaukau ʻi he ngaahi moʻoni taʻekakato. Ko John Locke (1632-1704) naʻá ne lave ki he talanoa ko eni fekauʻaki mo e ʻamipasitoa Hōlani mo e tuʻi ʻo Siam: Lolotonga hono fakamatalaʻi hono fonuá ʻa Hōlani ki he tuʻí, naʻe lave ai ʻa e ʻamipasitoá naʻe malava ʻa e ʻelefānité ʻo lue he fukahi vaí. Naʻe talitekeʻi ʻe he tuʻí ʻa e fakakaukaú peá ne ongoʻi naʻe lohiakiʻi ia ʻe he ʻamipasitoá. Kae kehe, naʻe fakamatalaʻi pē ʻe he ʻamipasitoá ia ʻa e meʻa naʻe fakalaka atu ia ʻi he ʻilo fakafoʻituitui ʻa e tuʻí. Naʻe ʻikai ʻiloʻi ʻe he tuʻí ko e taimi ʻoku fefeka ai ʻa e vaí pea hoko ʻo poloká, te ne lava ʻo matuʻuaki ʻa e mamafa ʻo e ʻelefānité. ʻOku hā taʻemalava eni ki he tuʻí koeʻuhi naʻe ʻikai te ne maʻu ʻa e ngaahi moʻoní kotoa.

Fakakaukau ki he niʻihi ʻo e ngaahi lavameʻa ʻi onopooni naʻe lau ʻoku taʻemalava ia ʻi he ngaahi hongofuluʻi taʻu kuo maliu atú:

● Ko ha vakapuna ʻe lava ke uta ai ha kau pāsese ʻe toko 800 tupu ʻo taloa hangatonu pē mei Niu ʻIoke ki Singapoa, ʻo fononga ʻi he vave ko e maile ʻe 560 ki he houa (900 km/h).

● Ko e ngaahi konifelenisi ʻi he vitiō ʻe lava ai e kakai ʻi he ngaahi konitinēniti kehekehe ke nau fetalanoaʻaki femātaaki.

● ʻE lava ke tauhi ha hiva ʻe laui afe ʻi ha kiʻi meʻangāue ʻoku siʻisiʻi ange ia ʻi ha puha masi.

● Ko e kau toketaá ʻe lava ke nau fetongi ʻa e ngaahi mafú mo e ngaahi konga kehe ʻo e sinó.

Ko e hā ha fakamulituku totonu ʻe lava ke tau maʻu mei he ngaahi moʻoni peheé? Ko eni: Kapau kuo lavaʻi ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e ngaahi meʻa faingataʻa ka ʻi ha laui taʻu pē ki muʻa naʻe hā taʻemalava, ko e moʻoni leva ko e ʻOtua ʻa ia naʻá ne ngaohi ʻa e ʻunivēsí mo e meʻa kotoa ʻoku ʻi aí ʻoku lava ke ne fakahoko ha ngaahi ngāue fakaofo ʻoku ʻikai ke tau mahinoʻi kakato pe tau ngaohi ha meʻa tatau he taimí ni. *Sēnesi 18:14; Mātiu 19:26.

FAKAFEPAKI 2: ʻOku falala ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi maná ke ʻai e kakaí ke nau tui. ʻOku ʻikai tala mai ʻe he Tohi Tapú ia ke tau tui ki he kotoa ʻo e ngaahi maná. Ko hono moʻoní, ko e fehangahangaí ʻoku moʻoni. ʻOku fakatokanga mai ʻa e Tohi Tapú kiate kitautolu ke mātuʻaki tokanga ʻi he haʻu ko ia ki he falala ki he ngaahi maná mo e ngaahi ngāue fakaofó. Fakatokangaʻi ʻa e fakatokanga māʻalaʻala ko ení: “Ko e hoko mai ʻo e toko taha ko ia ʻe fakatatau ki he faʻa ngaue ʻa Setane, heʻene fai ʻaki ʻa e ngaahi faʻahinga mana kehekehe, mo e meʻa fakaʻilonga mo e meʻa fakaofo, ka ko e koto loi pe; mo e fai ʻaki ʻa e faʻahinga fakahekeheke kotoa pe ki he kakai, ka ko e koto kākā.” (2 Tesalonaika 2:9, 10)

Naʻe toe fakatokanga ʻa Sīsū Kalaisi ko e tokolahi te nau taukaveʻi ʻoku nau muimui ʻiate ia ka ʻoku ʻikai ko hono kau muimui moʻoni. Ko e niʻihi te nau pehē kiate ia: “ʻEī, ʻEī, ʻikai ko ho huafa naʻa mau palofisai ai? pea ko ho huafa naʻa mau kapusi tevolo ai? pea ko ho huafa naʻa mau feia ai ʻa e ngāhi mana lahi?” (Mātiu 7:22) Ka naʻe pehē ʻe Sīsū ʻe ʻikai ke ne tali ʻa e kakai ko iá ko hono kau muimui. (Mātiu 7:23) ʻOku hā mahino leva naʻe ʻikai ke akoʻi ʻe Sīsū ko e ngaahi maná kotoa ʻoku mei he ʻOtuá.

ʻOku ʻikai tala mai ʻe he ʻOtuá ia ki heʻene kau lotú ke fakatefito ʻenau tuí ʻi he ngaahi maná pē. ʻI hono kehé, ko ʻenau tuí ʻoku totonu ke fakatefito mālohi ia ʻi he ngaahi moʻoniʻi meʻá.—Hepelū 11:1.

Ko e fakatātaá, tau lāulea angé ki he taha ʻo e ngaahi mana ʻiloa ʻoku lēkooti ʻi he Tohi Tapú, ko e toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí. ʻI ha laui taʻu hili ʻa e meʻa naʻe hokó, ko e niʻihi ʻo e kau Kalisitiane ʻi Kolinitoó naʻe kamata ke nau fehuʻia pē naʻe toetuʻu koā ʻa Sīsū. Naʻe anga-fēfē tokoni ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiane ko iá? Naʻá ne pehē ange pē “Fakalahi hoʻo mou tuí”? ʻIkai. Fakatokangaʻi ʻa e founga naʻá ne fakamanatu ai kiate kinautolu ʻa e ngaahi moʻoni kuo fakapapauʻí. Naʻá ne pehē ko Sīsuú “ko hono telio, . . . ko hono fokotuʻu hake ia ʻi he ʻaho hono tolú ʻo fakatatau ki he Folofolá, ko ʻene hā kia Kīfasí, pea hoko leva ai ki he toko hongofulu-mā-uá. Hili iá, naʻá ne hā ki he fanga tokoua ʻe toko 500 tupu ʻi he foʻi taimi pē ʻe taha, ʻa ia ko honau tokolahi tahá ʻoku nau kei ʻiate kitautolu.”—1 Kolinitō 15:4-8.

Naʻe mei kehe kapau naʻe tui ʻa e kau Kalisitiane ko iá ki he mana ko iá? Naʻe hoko atu ʻa Paula ʻo pehē: “ʻO kapau kuo ʻikai ke fokotuʻu hake ʻa Kalaisi, tā ko e koto kulanoa moʻoni pē ʻetau malangá, pea ko e kulanoa pē ʻetau tuí.” (1 Kolinitō 15:14) Naʻe ʻikai ke fakamaʻamaʻaʻi ʻe Paula ʻa e meʻá ni. Tatau ai pē pe ko e mana ʻa e toetuʻu ʻa Sīsū naʻe moʻoni pe ʻikai! Pea ko Paula naʻá ne ʻiloʻi naʻe moʻoni koeʻuhi ko e fakamoʻoni sio tonu ʻo e laui ngeau ʻo e kakai naʻe kei moʻui he taimi ko iá. Ko hono moʻoní, ko e kau fakamoʻoni sio tonu ko iá naʻa nau loto-lelei ke nau mate kae ʻikai fakaʻikaiʻi ʻa e meʻa naʻa nau sio ki aí.—1 Kolinitō 15:17-19.

FAKAFEPAKI 3: Ko e ngaahi maná ko e meʻa fakaofo fakanatula pē ʻoku fakaʻuhinga halaʻi ʻe he kakai taʻeakó. Ko e kau mataotao ʻe niʻihi ʻoku nau feinga ke fakamatalaʻi ʻa e ngaahi mana ʻi he Tohi Tapú ko ha ngaahi meʻa fakanatula pē naʻe hoko ʻo ʻikai ha kaunga ki ai ʻa e ʻOtuá. ʻOku nau ongoʻi ʻoku ʻai ʻe he meʻa ko ení ʻa e ngaahi fakamatala ʻi he Tohi Tapú ke falalaʻanga ange. Lolotonga ʻoku moʻoni ko e meʻa fakaofo fakanatulá ʻoku ʻi ai nai ʻene fekauʻaki mo e niʻihi ʻo e ngaahi maná—ngaahi meʻa hangē ko e mofuike, ngaahi mahaki, mo e holo e ngaahi konga fonua—ko e ngaahi fakamatala ko ení ʻoku nau faitatau he meʻa ʻe taha. ʻOku nau liʻaki ʻa e foʻi taimi ʻo e ngaahi maná hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Tohi Tapú.

Ko e fakatātaá, ko e niʻihi ʻoku nau fakakikihiʻi ko e ʻuluaki mala naʻe ʻomi ki ʻIsipité, ko hono liliu ʻa e Vaitafe Nailá ko e toto, naʻe hoko pē ia mei he kelekele kulokula ʻa ia naʻe tafe atu ki he Nailá, fakataha mo e fanga kiʻi meʻa moʻui ʻoku ui ko e flagellates. Neongo ia, ʻoku pehē ʻe he fakamatala ʻa e Tohi Tapú ko e vaitafé naʻe liliu ko e toto, kae ʻikai pelepela kulokula. Ko hano lau fakalelei ʻa e ʻEkisoto 7:14-21 ʻoku hā ai ko e mana ko ení naʻe hoko ia ʻi he taimi naʻe taaʻi ai ʻe ʻĒlone ʻa e Vaitafe Nailá ʻaki hono tokotokó ʻi he fakahinohino ʻa Mōsesé. Neongo kapau ko e liliu ʻo e vaitafé naʻe fakatupunga ʻe ha meʻa mei natula, ko e foʻi taimi ʻo e taaʻi ʻe ʻĒlone ʻa e vaitafé ʻiate ia pē naʻe fakaofo ia!

Ko ha fakatātā ia ʻe taha ʻo e mahuʻinga ʻo e foʻi taimi ʻo ha mana, fakakaukau atu ki he meʻa naʻe hokó ʻi he taimi naʻe teuteu ai ʻa e puleʻanga ʻIsilelí ke nau hū ki he Fonua ʻo e Talaʻofá. Ko honau halá naʻe faingataʻa he naʻe ʻi he tuʻunga tāfea ʻa e Vaitafe Sioataní. ʻOku tala mai kiate kitautolu ʻe he fakamatala ʻa e Tohi Tapú ʻa e meʻa hoko naʻe hokó: “ʻI he aʻu ki Sioatani ʻa e kau haʻamo ʻo e Aake, pea lave ʻi he ngutuvai ʻa e vaʻe ʻo e kau taulaʻeiki, naʻe kauala ʻa e Aake . . . , pea naʻe toki tuʻu hake ʻa e vai ʻo Sioatani, ʻa e feituʻu ki he matavai, ʻo fokotuʻutuʻu hange ha fuʻu ʻesi, mei he mamaʻo ʻaupito, feʻunga mo Atama.” (Siosiua 3:15, 16) Naʻe tupu eni mei ha mofuike pe ko ha holo ʻa e ngaahi konga fonuá? ʻOku ʻikai hā ia ʻi he fakamatalá. Ka ko e foʻi taimi ʻo e meʻa ko ení naʻe fakaofo. Naʻe hoko tofu pē he foʻi taimi naʻe pehē ʻe Sihova ʻe hoko aí.—Siosiua 3:7, 8, 13.

Ko ia leva, ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa ko e ngaahi mana? ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ʻoku ʻi ai. Fakatatau ki he meʻa ʻokú ne tala mai kiate kitautolú, ko e meʻá ni ʻoku ʻikai ko ha meʻa fakaofo fakanatula pē. Ko hono moʻoní leva, ʻoku ʻuhinga lelei ke pehē ʻoku faingataʻa kia kinautolu ke hoko koeʻuhi pē ʻoku ʻikai ke nau hoko he ʻaho kotoa?

[Fakamatala ʻi lalo]

^ pal. 9 Kapau ʻokú ke fehuʻia ʻa e ʻi ai ʻa e ʻOtuá, kātaki ʻo sio ki he ongo polosiua Does God Really Care About Us? mo e Was Life Created? pe kole ange ki he tokotaha ko ia naʻá ne ʻoatu kiate koe ʻa e makasini ko ení ki ha fakamatala lahi ange.

[Fakatātā ʻi he peesi 5]

ʻI he laui hongofuluʻi taʻu pē ki muʻá, naʻe fakakaukau ʻa e tokolahi ʻoku faingataʻa ki he kakaí ke puna ʻi he maile ʻe laui ngeau he houa