1-3. (a) Ntchifukwa wuli wakutumika Paulo wangutimbanyizgika ukongwa ku Atene? (b) Kumbi tingasambiranji asani tiŵanaŵaniya chakuwoniyapu chaku Paulo?

 PAULO wangutimbanyizgika ukongwa maŵanaŵanu. Pa nyengu iyi, wangufika ku Atene, tawuni yo yenga yakutchuka ukongwa pa nkhani ya masambiru ku Girisi. Socrates, Plato ndipuso Aristotle angusambizapu mutawuni yeniyi nyengu yinyaki. Ŵanthu a mutawuni ya Atene ayanjanga kusopa. Chifukwa chakuti ŵanthu ŵenaŵa asopanga achiuta akupambanapambana, malu ngengosi ngo Paulo walereskanga nge munyumba yakusopiyamu, mumalu mo mwasanirikanga ŵanthu anandi kweniso mumisewu, wawonanga waka vikozgu. Paulo waziŵanga umampha mo Yehova Chiuta wauneneska wawoniyanga kusopa vikozgu. (Eki. 20:4, 5) Mwakuyanana ndi Yehova, wakutumika wakugomezgeka mwenuyu nayu watinkhanga ukongwa kusopa vikozgu!

² Vo Paulo wanguwona wati wafika mumsika, vingumukwaska ukongwa. Kunkhondi chakuzambwi pafupi ndi khomu likulu lakuselere, anguŵikaku vikozgu vinandi vaku chiuta Heme. Kweniso msika wosi unguzaza waka ndi vikozgu. Kumbi wakutumika waphamphu mwenuyu, watingi wapharazgengi wuli kumalu ko ŵanthu asopanga waka vikozgu pe? Kumbi watingi wawukongi mtima kweniso kugwiriskiya ntchitu vinthu vo ŵanthu aviziŵanga kali pakupharazga? Kumbi iyu wangufiska kovya ŵanthu kuti amupenji Chiuta wauneneska kweniso kuti amusaniyi?

³ Mazu ngo Paulo wangukamba ndi ŵanthu akusambira ukongwa a ku Atene ngo ngasanirika pa Machitidu 17:22-31, ntchakuwoniyapu chamampha pa nkhani ya kuwamu, kulongoro mwalusu kweniso mwazeru. Chakuwoniyapu chaku Paulo, chitiwovyengi kuti tigwiriskiyengi ntchitu vinthu vo ŵanthu ativiziŵa kali mu uteŵeti. Kweniso chitiwovyengi kuwona vo tingachita kuti tiwovyengi ŵanthu wo titiŵapharazgiya kuti aŵanaŵaniyengepu.

4, 5. Kumbi Paulo wapharazganga malu nanga ku Atene, nanga mbanthu akusuzga naŵa wo wangukumana nawu?

⁴ Paulo wanguluta ku Atene cha m’ma 50 C.E., pa ulendu waki wachiŵi wa umishonale. a Pa nyengu yo walindizganga Sila ndi Timote kuti ŵazi kutuwa ku Bereya, Paulo “wangwamba kukambiskana ndi Ayuda” musinagogi nge po wachitiyanga  nyengu zosi. Iyu wanguluta so “mumsika” wa ku Atene kuti wakapharazgiyi ŵanthu wo ŵenga Ayuda cha. (Machi. 17:17) Msika wa Atene wenga kunkhondi chakuzambwi kwa Akulopolisi ndipu wenga ukulu maekala 12 pamwenga kujumpha. Msika wenuwu wenga wakugulaku ndi kugulisaku vinthu pe cha, kweni kwachitikanga so vinthu vinandi. Buku linyaki likamba kuti, “malu ngenanga ndingu ngenga likulu la zachuma, ndali kweniso midawuku ya mutawuni yo.” Ŵanthu a ku Atene akondwanga kuza kumsika uwu chifukwa akambiskiyanangaku maŵanaŵanu ngawu.

⁵ Paulo wangukumana ndi ŵanthu akusuzga wo waŵapharazgiyanga mumsika. Pagulu lenili penga Aepikureya ndi Asitoyiki wo asambiranga sukulu zo zasambizanga fundu zakupambana ukongwa. b Aepikureya agomezganga kuti umoyu ukuŵaku waka mwangozi. Mwakudumuwa, yiwu ayendiyanga fundu izi pa umoyu: “Palivi chifukwa chakope Chiuta, akufwa atuvwa urwirwi cha ndipuso taŵanthu tingafiska kukunthiyapu vinthu viheni.” Penipo Asitoyiki achiskanga kuti munthu waŵanaŵaniyengepu dankha wechendagomezgi vinthu kweniso wajifumbengi mafumbu ndipu agomezganga kuti Chiuta ndi munthu chayiyu cha. Aepikureya ndi Asitoyiki ayigomezganga cha fundu yo akusambira aku Khristu asambizanga yakuti kwe chiyuka. Viwoneke limu kuti fundu zo magulu ngosi ngaŵi yanga ngayendiyanga zakoliyananga cha ndi fundu zauneneska zachikhristu zo Paulo wapharazganga.

6, 7. Kumbi Agiriki anyaki akusambira ukongwa anguchita wuli ŵati avwa vo Paulo waŵasambizanga, nanga venivi viyanana wuli ndi vo tikumana navu mazuŵa nangu?

⁶ Kumbi Agiriki akusambira ukongwa ŵenaŵa anguchita wuli ŵati ŵavwa vo Paulo waŵasambizanga? Anyaki angumunena mwakugwiriskiya ntchitu mazu ngo ngang’anamuwa kuti ‘kubwebweta’ pamwenga “kutondo mbewu.” (Wonani fundu yakusambiriya pa Machi. 17:18, nwtsty.) Pakukamba za mazu ngenga nga Chigiriki, kaswiri munyaki wangukamba kuti: “Pakwamba mazu ngakuti kubwebweta angagwiriskiyanga ntchitu pakukamba za tiyuni tinyaki timanatimana to tatondonga mbewu, ndipu pavuli paki angwamba kungagwiriskiya ntchitu pakukamba za munthu yo watondonga chakurya ndi vinthu vinyaki vambula ntchitu mumsika. Mukuluta kwa nyengu ŵanthu angwamba kugwiriskiya ntchitu mazu yanga mwachipongu pakukamba za munthu yo wawandisanga nkhani zakupambanapambana, ukongwa nkhani zo wazivwisa umampha cha.” Yapa ŵanthu akusambira ŵenaŵa akambanga Paulo kuti ndi mubulu kweniso kuti wawereza waka vinthu vo wanguvwa kwa anyaki. Nge mo tiwoniyengi Paulo wangudandawulapu cha ndi mazina ngavipongu ngo amudananga.

⁷ Venivi ndivu so vichitika mazuŵa nganu. Isi Akaboni aku Yehova kanandi tidanika mazina ngavipongu chifukwa cha vo tigomezga. Mwakuyeruzgiyapu, kusukulu asambiza kuti vinthu vikuchita kusambuka ndipu achiska kuti asani munthu we ndi zeru wakhumbika kugomezga venivi. Yiwu awona kuti ŵanthu wo aleka kugomezga kuti vinthu vikuchita kusambuka, mbabulu. Ŵanthu akusambira ŵenaŵa achitiska ŵanthu kuti atiwonengi nge ‘akutondo mbewu’ asani tisambiza vo Bayibolu likamba kweniso asani tikamba ukaboni wa mo charu chikulengeke. Kweni isi tiguŵa cha, mumalu mwaki tikamba mwachiganga vo tigomezga kuti Yehova Chiuta ndiyu wakulenga vinthu vosi.​—Chivu. 4:11.

8. (a) Kumbi ŵanthu anyaki wo anguvwa Paulo wachipharazga ŵenga ndi maŵanaŵanu wuli? (b)  Kumbi ang’anamuwanganji achilamula kuti Paulo aluti nayu ku mphara ya Areopagi? (Wonani mazu ngamumphata papeji 142.)

⁸ Kweni anyaki wo anguvwa Paulo wachipharazga mumsika anguchita vinthu  mwakupambana ndi ŵanthu ŵenaŵa. Yiwu angukamba kuti: “Wawoneka kuti wapharazga vakukwaskana ndi achiuta achilendu.” (Machi. 17:18) Kumbi mbuneneska kuti Paulo wapharazganga nadi za achiuta achilendu ku Atene? Yeniyi yenga nkhani yikulu ukongwa chifukwa vyaka mahendiredi nganandi kuvuli, Socrates nayu wangumbikapu mulandu wakuyanana ndi wenuwu ndipu wanguyeruzgika kuti wabayiki. Vakuziziswa cha kuti Paulo angumulamula kuti waluti ku mphara ya Areopagi kuti akamufumbi kuti wakonkhoski vinthu vachilendu vo wasambizanga ŵanthu a ku Atene. c Kumbi Paulo wanguwuvikiliya wuli uthenga waki ku ŵanthu wo alekanga kungaziŵa Malemba?

9-11. (a) Kumbi ndi vinthu wuli vo Paulo wanguchita kuti walutirizgi kugwiriskiya ntchitu vinthu vo ŵanthu aviziŵanga umampha? (b) Kumbi tingayezga wuli chakuwoniyapu chaku Paulo mu uteŵeti?

⁹ Kumbukani kuti Paulo wangutimbanyizgika ukongwa wati wawona kuti peposi pe vikozgu. Mumalu mwakuŵanena ŵanthu wo asopanga vikozgu, iyu wanguchita  nawu vinthu mwakuzika. Paulo wanguyesesa kukopa ŵanthu wo amuvwisiyanga ndipu wangwamba kukambiskana nawu mwakugwiriskiya ntchitu vinthu vo aviziŵanga kali. Iyu wangwamba ndi mazu ngakuti: “Mwaŵanthu a ku Atene, ndawona kuti mu vinthu vosi mutopa ukongwa achiuta kuluska mo ŵanthu anyaki achitiya.” (Machi. 17:22) Yapa Paulo wang’anamuwanga kuti, ‘atanja ukongwa kusopa.’ Iyu wanguŵawonga kuti ayanjanga kusopa. Paulo wanguziŵa kuti anyaki mwaku yiwu angubulumutizgika waka ndi visambizu vaboza kweni ŵenga ndi mtima wakukhumba kuziŵa uneneska. Paulo wanguchita venivi chifukwa waziŵanga kuti nyengu yinyaki nayu ‘wachitiyangamu waka vinthu kwambula kuziŵa, kweniso wengavi chivwanu.’​—1 Timo. 1:13.

¹⁰ Pakukonkhoska vinthu vo ŵanthu aviziŵanga umampha, Paulo wanguzumbuwa maukaboni ngeneku ngo ngalongonga kuti ŵanthu a ku Atene ayanjanga kusopa. Iyu wanguzumbuwa kuti wanguwona guŵa la sembi lo asopiyangapu “Chiuta Wambula Kuziŵika.” Buku linyaki likamba kuti: “Agiriki ndi ŵanthu anyaki aŵazengiyanga maguŵa nga sembi ‘achiuta ambula kuziŵika’ chifukwa awopanga kuti asani asopa angaluwaku kusopa achiuta anyaki ndipu achiuta wo angaguŵa.” Guŵa la sembi lenili lalongonga kuti pe Chiuta munyaki yo yiwu amuzingaŵanga cha. Pavuli paki, Paulo wangugwiriskiya ntchitu guŵa la sembi lenili kuti wayambi kukambiskana nawu uthenga wamampha wo wakhumbanga kuŵapaharazgiya. Iyu wangukamba kuti: “Chiuta mweniyo mutimusopa kwambula kumuziŵa ndiyu nditikupharazgiyani.” (Machi. 17:23) Mazu ngo Paulo wangukamba, ngenga ngambula kusuzga kungavwisa kweni ngenga nganthazi. Mwakupambana ndi vo ŵanthu anyaki akambanga, Paulo wasambizanga vakukwaskana ndi chiuta wachilendu cha. Kweni waŵakonkhoskiyanga vakukwaskana ndi Chiuta wauneneska yo yiwu alekanga kumuziŵa.

¹¹ Kumbi tingayezga wuli chakuwoniyapu chaku Paulo mu uteŵeti? Asani tiwonesesa vinthu mu uteŵeti, tingasaniya maukaboni ngo ngalongo kuti munthu yo titimupharazgiya watanja ukongwa kusopa. Tingachita venivi mwakuwona vo avwala, vo aŵika munyumba pamwenga pabwalu. Pavuli paki tingaŵakambiya kuti, ‘ndiwona kuti mutanja kusopa, nditanja kukambiskana ndi munthu yo watanja ukongwa kusopa.’ Tingayamba kukambiskana ndi ŵanthu vinthu vo ativiziŵa kali mwakugwiriskiya ntchitu vinthu vo yiwu agomezga. Tikhumbika kukumbuka kuti chilatu chidu nkhuŵayeruzga cha pa vo agomezga. Chinanga Mbakhristu anyidu anandi, nawu pakwamba ŵenga mu visopa vaboza.

12. Kumbi Paulo wangusintha wuli nthowa zakupharazgiya kuti wawovyi ŵanthu wo amuvwisiyanga?

¹² Paulo wangugwiriskiya ntchitu vinthu vo ŵanthu aviziŵanga umampha. Kweni kumbi watingi wagwiriskiyengi ntchitu nthowa yeniyi pe pakupharazga? Paulo wangusintha nthowa zakupharazgiya wati waziŵa kuti ŵanthu wo waŵapharazgiyanga angusambira ukongwa zeru za Agiriki kweniso angaziŵanga cha Malemba. Chakwamba, iyu wasambizanga fundu za mu Bayibolu kwambula kuko mazu chayingu nga mu Malemba. Chachiŵi, iyu wajiziŵikisanga ku ŵanthu wo amuvwisiyanga mwakuŵakambiya kuti iyu wayanana waka ndi yiwu ndipu kanandi wagwiriskiyanga ntchitu mazu ngakuti “isi.” Chachitatu, iyu wanguko mazu nga mumabuku nga Chigiriki kuti walongo kuti vo wasambizanga vatuliyanga nadi mu vo yiwu akulemba. Sonu tiyeni tiwoni mazu nganthazi ngo Paulo wangukamba. Kumbi ndi fundu  yauneneska niyi yo Paulo wangukamba yakukwaskana ndi Chiuta yo ŵanthu a ku Atene alekanga kumuziŵa?

13. Kumbi Paulo wangukambanji vakukwaskana ndi mo chilengedu chikupangikiya, nanga mazu ngo wangukamba ngang’anamuwanganji?

¹³ Chiuta ndiyu wakulenga vinthu vosi. Paulo wangukamba kuti: “Iyu ndi Chiuta mweniyo wakupanga charu ndi vinthu vosi vo ve mwenimo, ndipu chifukwa chakuti iyu ndi Mbuya wa kuchanya ndi charu chapasi, waja munyumba zakusopiyamu zakupangika ndi manja nga ŵanthu cha.” d (Machi. 17:24) Vinthu vosi va muchilengedu, vikujaku waka mwangozi cha. Chiuta wauneneska ndiyu wakulenga vinthu vosi. (Salimo 146:6) Mwakupambana ndi achiuta a ku Atene kweniso achiuta anyaki wo atumbikikanga chifukwa cha kuja munyumba zakusopiyamu, malu ngakupaturika kweniso maguŵa nga sembi, Fumu Yikulu yo yikulenga kuchanya ndi charu chapasi, yingaja cha mumalu ngakusopiyamu ngo ngazengeka ndi manja nga ŵanthu. (1 Mafu. 8:27) Yapa Paulo wang’anamuwanga kuti Chiuta wauneneska wayanana cha ndi vikozgu vakusema vo ŵanthu apanga vo visanirika munyumba zakusopiyamu.​—Yesa. 40:18-26.

14. Kumbi Paulo wangulongo wuli kuti Chiuta wathemba chovyu cha ŵanthu cha?

¹⁴ Chiuta wathemba ŵanthu cha kuti amuwovyi. Ŵanthu wo asopanga angoza, avwalikanga vikozgu malaya ngakudula, avipaskanga mphasu zapachanya, vakurya ndipuso vakumwa nge kuti vikozgu vakhumbikiyanga vinthu venivi. Kweni Agiriki anyaki akusambira ukongwa wo avwisiyanga Paulo atenere kuti agomezganga kuti chiuta wakhumbika chovyu chechosi cha kutuliya ku ŵanthu. Asani ndi viyo, ndikuti yiwu angukoliyana ndi fundu yo Paulo wangukamba yakuti Chiuta “walimbiya kuti manja nga ŵanthu ngamuteŵete cha nge kuti wasoŵa kanthu.” Mbuneneska nadi kuti palivi chechosi cho ŵanthu angapaska Mlengi. Kweni iyu watitipaska “umoyu, mvuchi ndi vinthu vosi,” kusazgapu lumwi, vuwa ndi dongu lamampha lo lipasa vipasu. (Machi. 17:25; Gene. 2:7) Mwaviyo, Chiuta yo ngwakupaska, wathemba zeru za ŵanthu cha wo alonde waka.

15. Kumbi Paulo wanguŵakonkhoske wuli ŵanthu a ku Atene wo agomezganga kuti yiwu ndiwu ŵenga apachanya ukongwa kuphara ŵanthu wo ŵenga Agiriki cha, nanga ndi fundu yakukhumbika niyi yo tingasambirapu?

¹⁵ Chiuta ndiyu wakupanga munthu. Ŵanthu aku Atene aŵanaŵananga kuti  yiwu ndiwu akuzirwa ukongwa kuphara ŵanthu wo ŵenga Agiriki cha. Kweni kujikuzga chifukwa cha mtundu widu kususkana ndi uneneska wa mu Bayibolu. (Doto. 10:17) Paulo wanguŵawovya mwaulemu kweniso mwazeru. Iyu wangukamba mazu ngo nganguchitiska kuti ŵanthu wo amuvwisiyanga aŵanaŵaniyepu. Paulo wangukamba kuti: “Kutuliya mu munthu yumoza [Chiuta] wakupanga mitundu yosi ya ŵanthu.” (Machi. 17:26) Yapa Paulo wakonkhoskanga nkhani yaku Adamu yo kukutuliya mitundu yosi ya ŵanthu yo yisanirika mubuku la Genezesi. (Gene. 1:26-28) Chifukwa chakuti tosi tikutuliya ku munthu yumoza, palivi mtundu pamwenga charu cho ntchakuzirwa ukongwa kuphara chinyaki. Kumbi muwona kuti pa ŵanthu wo amuvwisiyanga, walipu yo wanguleka kuvwisa fundu yo Paulo wangukamba? Yapa tisambirapu fundu yakukhumbika ukongwa. Chinanga kuti tikhumbika kuchita vinthu mwakuphwere kweniso mwazeru asani tipharazga, kweni tikhumbika kukonkhoska uneneska wa mu Bayibolu mwapachanyapachanya waka cha kuti ŵanthu ativwisiyengi.

16. Kumbi Mlengi wenga ndi chilatu wuli pakulenga ŵanthu?

¹⁶ Chiuta wakhumba kuti ŵanthu aje nayu pa ubwezi. Kwa nyengu yitali ŵanthu azeru ukongwa wo amuvwisiyanga Paulo wachipharazga, apwakaskananga vakukwaskana ndi chilatu cha umoyu kweni atondekanga kukonkhoska mwakuvwika umampha. Kweni Paulo wanguŵakonkhoske mwakuvwika umampha chilatu cho Mlengi wakulenge ŵanthu mwakuŵakambiya kuti: “Wakuchita venivi kuti ŵanthu apenji Chiuta. Asani angamupapasa, amusaniyengi chinanga kuti we kutali cha ndi weyosi waku isi.” (Machi. 17:27) Penga pakusuzga kuti ŵanthu a ku Atene amuziŵi Chiuta yo alekanga kumuziŵa. Kweni iyu we kutali cha ndi ŵanthu wo akhumbisiska kuti amuziŵi kweniso kusambira vakukwaskana ndi iyu. (Salimo 145:18) Wonani kuti yapa Paulo wangugwiriskiya ntchitu mazu ngakuti “isi” kulongo kuti nayu wajiŵikanga mugulu la ŵanthu wo akhumbikanga ‘kupenja’ kweniso ‘kumupapasa’ Chiuta.

17, 18. Ntchifukwa wuli ŵanthu akhumbika kujivwa kuti atanjika ndi Chiuta, nanga tingachita wuli kuti tiŵapharazgiyengi mwakuŵafika pamtima nge mo Paulo wachitiyanga?

 ¹⁷ Ŵanthu akhumbika kuti ajivwengi kuti ŵe pafupi ndi Chiuta. Paulo wangukamba kuti: “Chifukwa chaku iyu te ndi umoyu, titenda kweniso tilipu.” Akaswiri anyaki akamba kuti yapa, Paulo wanguko mazu ngo Epimenides wangulemba. Epimenides walembanga ndakatulu mu vyaka va m’ma 500 B.C.E. ndipu wenga “kaswiri pa nkhani ya midawuku yo yachitikanga mu visopa va ku Atene.” Paulo wangukonkhoska so chifukwa chinyaki cho ŵanthu akhumbikiya kuti ayanjikengi ndi Chiuta. Iyu wangukamba kuti: “Ndipu chinanga mbakulemba ndakatulu ŵinu akamba kuti, ‘Chifukwa nasi te ŵana ŵaki.’” (Machi. 17:28) Ŵanthu akhumbika kujivwa kuti atanjika ndi Chiuta chifukwa iyu ndiyu wangulenga munthu wakwamba yo ndi mpapi wa ŵanthu wosi. Kuti waŵafiki pamtima ŵanthu wo amuvwisiyanga, Paulo wangugwiriskiya ntchitu mazu ngo ngenga mumabuku nganyaki nga Chigiriki ngo yiwu angatumbikanga ukongwa. e Mwakuyanana ndi Paulo, nasi nyengu zinyaki tingako mazu mumabuku nga mbiri kweniso mabuku nganyaki ngakuziŵika umampha. Mwakuyeruzgiyapu, tingagwiriskiya ntchitu mabuku ngo ŵanthu atingaziŵa umampha kuti tiwovyi munthu munyaki yo ndi Kaboni cha kuziŵa mo vinthu vinyaki vo vichitika mu visopa vaboza vikwambiya.

¹⁸ Kufika yapa, tawona kuti Paulo wangukonkhoska mwalusu fundu zauneneska zakukwaskana ndi Chiuta ndipu wangugwiriskiya ntchitu vinthu vo ŵanthu aviziŵanga kali. Kweni kumbi Paulo wakhumbanga kuti ŵanthu a ku Atene wo amuvwisiyanga achitenji pavuli pakuvwisiya uthenga wakukhumbika wenuwu? Mwambula kutaya nyengu, iyu wanguŵakambiya vo akhumbikanga kuchita.

19, 20. (a) Kumbi Paulo wangulongo wuli kuti kusopa vikozgu vo ŵanthu asemanga kwenga kuŵavi zeru? (b) Kumbi ŵanthu wo avwisiyanga Paulo akhumbikanga kuchitanji?

¹⁹ Paulo wenga wakunozgeka kuchiska ŵanthu wo amuvwisiyanga kuti achitepu kanthu. Iyu wangukamba so fundu yinyaki yo yenga mumabuku nganyaki nga Chigiriki, yakuti: “Sonu pakuti te ŵana aku Chiuta tingaŵanaŵananga cha kuti Chiuta we nge golidi pamwenga siliva pamwenga mwa, pamwenga we nge chinthu chechosi chakusemeka mwalusu cho munthu wangapanga.” (Machi. 17:29) Asani Chiuta ndiyu wakulenga ŵanthu, vingachitika wuli kuti iyu wayanani ndi vikozgu vakusemeka ndi ŵanthu. Fundu zo Paulo wasambizanga zalongoliyanga limu kuti nkhuŵavi zeru kusopa vikozgu vo visemeka ndi ŵanthu. (Salimo 115:4-8; Yesa. 44:9-20) Tikayika cha kuti pakukamba mazu ngakuti “tingaŵanaŵananga cha,” Paulo wanguwezaku nthazi ya mazu chifukwa waperekanga ulongozgi wanthazi ukongwa.

²⁰ Wakutumika Paulo wangukonkhoska mwakuvwika umampha vo ŵanthu wo amuvwisiyanga akhumbikanga kuchita. Iyu wangukamba kuti: “Chiuta wangulekere ŵanthu mu nyengu zo alekanga kuziŵa [nyengu zo aŵanaŵananga kuti ŵanthu wo asopanga vikozgu atumbika Chiuta], kweni sonu wapharazgiya ŵanthu wosi kwekosi kuti alapi.” (Machi. 17:30) Ŵanthu anyaki wo amuvwisiyanga, angukwaskika ukongwa ŵati avwa kuti akhumbika kulapa. Mazu nganthazi ngo Paulo wangukamba, ngangulongo kuti Chiuta ndiyu wakupanga umoyu kweniso kuti yiwu ŵenga akukhumbika ukongwa kwaku Chiuta. Mwaviyo, yiwu akhumbikanga kupenja  Chiuta, kusambira uneneska wakukwaskana ndi iyu kweniso kusintha ndi kwamba kuchita vinthu mwakukoliyana ndi uneneska. Ŵanthu a ku Atene akhumbikanga kuziŵa kuti kusopa vikozgu wenga ubudi ndipu akhumbikanga kuleka.

21, 22. Kumbi Paulo wangumaliza ndi mazu wuli nganthazi, nanga mazu ngenanga ngatitikwaska wuli mazuŵa nganu?

²¹ Paulo wangumaliza ndi mazu nganthazi ngakuti: “[Chiuta] wakuŵikiya limu zuŵa lo wakhumba kuziyeruzga charu chosi mu urunji mwakugwiriskiya ntchitu munthu yo wasankha, ndipu wapereka chisimikizu ku ŵanthu wosi chifukwa wakumuyuska ku nyifwa.” (Machi. 17:31) Kuŵanaŵaniya Zuŵa la Cheruzgu, kwatingi kuŵachitiskengi ŵanthu a ku Atene kuti apenji ndi kusaniya Chiuta wauneneska. Paulo wangumuzumbuwa zina cha munthu yo wazamugwira ntchitu yakuyeruzga. Mumalu mwaki, wangukamba waka kuti iyu wangujapu nge munthu, wangufwa, kweniso wanguyuskika ndi Chiuta!

²² Mazu nganthazi ngenanga nasi ngatitikwaska ukongwa mazuŵa nganu. Tiziŵa kuti Yesu Khristu yo wakuyuskika, ndiyu wakweruzga yo Chiuta wakumusankha. (Yoha. 5:22) Tiziŵa so kuti Zuŵa la Cheruzgu lazamujaku kwa vyaka 1000 ndipu le pafupi ukongwa. (Chivu. 20:4, 6) Isi tichita mantha cha ndi Zuŵa la Cheruzgu lenili chifukwa tiziŵa kuti ŵanthu akugomezgeka azamulonde vitumbiku vinandi. Palivi chakuziziswa chinyaki chechosi cho chiphara kuyuskika kwaku Yesu Khristu, ndipu chifukwa cha chakuziziswa chenichi, tikayika cha kuti vo tilindizga vazamufiskika nadi!

23. Kumbi ndi vinthu vakupambanapambana nivi vo ŵanthu anguchita ŵati avwa vo Paulo wangukamba?

²³ Ŵanthu anguchita vinthu vakupambanapambana ŵati avwa vo Paulo wangukamba. Mwakuyeruzgiyapu, anyaki ŵati avwa vakukwaskana ndi chiyuka, “angwamba kulongoro mwachipongu.” Penipo anyaki ŵenga ndi maŵanaŵanu ngamampha kweni angulapa cha kuti aje akusambira ndipu angukamba kuti: “Uzitikambiyi so nyengu yinyaki vakukwaskana ndi venivi.” (Machi. 17:32) Kweni penga so ŵanthu anyaki amanavi wo “angukoliyana nayu ndipu anguja akusambira. Anyaki mwaku yiwu ŵenga, Dayonesiyasi mweniyo wenga wakweruzga mumphara ya Areopagi kweniso munthukazi munyaki yo wadanikanga kuti Damarisi limoza ndi ŵanthu anyaki.” (Machi. 17:34) Nasi tikumana ndi vakuyanana ndi venivi mu uteŵeti. Ŵanthu anyaki atitichitiya chipongu kweni anyaki atitivwisiya chinanga kuti aja ndi maŵanaŵanu ngakupambanapambana. Kweni tikondwa ukongwa asani anyaki azomera uthenga wa Ufumu ndi kuja akusambira.

24. Kumbi tingasambiranji pa vo Paulo wangukamba mumphara ya Areopagi?

²⁴ Mazu ngo Paulo wangukamba mumphara ya Areopagi, ngatitisambiza mo tingakonkhoske umampha fundu kweniso mo tingakambiskiyana ndi akuvwisiya mwakugwiriskiya ntchitu vinthu vo ativiziŵa umampha. Ngatitisambiza so mo tingachitiya vinthu mwakuzika kweniso mo tingakambiskiyana nawu umampha ŵanthu wo abulumutizika ndi vinthu vaboza vo asambizika mu visopa. Tisambira so fundu yakukhumbika ukongwa yakuti: Tikhumbika kuŵakambiya uneneska chayiwu wa mu Bayibolu ŵanthu wo atitivwisiya mumalu mwakuyeŵapu waka mani. Mwaviyo, asani titezga chakuwoniyapu chaku Paulo tijengi asambizi alusu mu uteŵeti kweniso ŵara nawu angaja asambizi amampha mu mpingu. Asani tichita venivi tingawovya ŵanthu anyaki kuti ‘apenji Chiuta ndipuso amusaniyi.’​—Machi. 17:27.