1-3. Ntchifukwa wuli wakutumika Paulo wanguluta ku Korinto, nanga wangukumana ndi masuzgu wuli?

 CHA M’MA 50 C.E., wakutumika Paulo wenga ku Korinto mutawuni yakutchuka ukongwa pa nkhani za malonda ndipu Agiriki, Aroma kweniso Ayuda anandi asanirikanga kwenuku. a Iyu wanguluta kwenuku kuti wakaguli pamwenga kugulisa vinthu cha pamwenga kupenja ntchitu. Kweni wanguluta kuti wakagwiri ntchitu yakukhumbika yakuchitiya ukaboni vakukwaskana ndi Ufumu waku Chiuta. Kweni wakhumbikanga malu ngakuti wajengepu ndipuso wangusimikiza mtima kuti waleki kupaska mphingu ŵanthu kuti amusaniriyengi vinthu vakhumbika. Iyu wakhumbanga cha kuti ŵanthu amuwonengi kuti wakhumbika chovyu pa uteŵeti wo wachitanga. Kumbi watingi wachitengi wuli penapa?

² Paulo waziŵanga ntchitu yakusona mahema. Chinanga kuti kusona mahema ndi ntchitu yakusuzga, kweni iyu wayesesanga kugwira ntchitu yeniyi kuti wasaniyengi vinthu vakukhumbikiya pa umoyu. Kumbi iyu watingi wasaniyengi ntchitu mutawuni yeniyi? Kumbi watingi wasaniyengi malu ngamampha ngakuti wajengepu? Chinanga kuti wakhumbikanga kusaniya vinthu venivi, wanguleka cha kuŵika mtima waki pa ntchitu yakukhumbika ukongwa yakupharazga.

³ Vinthu vati vayamba kumuyende umampha, Paulo wangujaku kwa nyengu yitali ku Korinto ndipu uteŵeti waki ungupasa vipasu vinandi. Kumbi tingasambiranji pa vo Paulo wanguchita ku Korinto vo vingatiwovya kuti tipharazgengi mwakukwana uthenga wa Ufumu waku Chiuta muchigaŵa chidu?

4, 5. (a) Kumbi Paulo wajanga pani pa nyengu yo wenga ku Korinto, nanga wagwiranga ntchitu wuli? (b) Kumbi Paulo wangusambira wuli kusona mahema?

⁴ Pati pajumpha nyengu Paulo wati wafika ku Korinto, wangukumana ndi banja la Chiyuda lo layanjanga kulonde alendu, Akula ndi muwolu waki Purisila pamwenga kuti Purisika. Banja ili lingusamiya ku Korinto chifukwa fumu Kilaudiyo yingulamula kuti “Ayuda wosi atuweku ku Roma.” (Machi. 18:1, 2) Akula ndi Purisila angulonde Paulo kuti ajengi waka nayu cha kweni kuti agwiriyengi  nayu limoza ntchitu yakusona mahema. Bayibolu likamba kuti: “Chifukwa chakuti [Paulo wagwiranga ntchitu yakuyanana ndi yawu], wajanga kunyumba kwawu. Yiwu agwiriyanga limoza ntchitu, pakuti wosi ntchitu yawu yenga yakusona mahema.” (Machi. 18:3) Pa nyengu yosi yo Paulo wachitanga uteŵeti waki ku Korinto, wajanga ndi banja la ŵanthu a mtima wamampha ŵenaŵa. Pa nyengu yeniyi, ndipu Paulo watenere kuti wangulembe makalata ngo pavuli paki ngangulembeka mu Bayibolu. b

⁵ Kumbi vinguchitika wuli kuti Paulo yo wangusambizika ndi Gamaliyeli waje so wakusona mahema? (Machi. 22:3) Ayuda a mu nyengu yakali achitanga soni cha kusambiza ŵana ŵawu ntchitu za manja chinanga kuti ŵana ŵawu angaŵa kuti mbakusambira ukongwa. Paulo watenere kuti wangusambira kusona mahema weche mwana chifukwa watuliyanga mutawuni ya Tariso, ku Kilikiya, yo yenga yakutchuka ukongwa chifukwa chakupanga salu zakusone mahema zo zadanikanga kuti cilicium. Kumbi achitanga wuli pakusona mahema? Ntchitu iyi yasazgangapu kuluka, kudumuwa, kweniso kusona salu yakulama ukongwa kuti apangi mahema. Ntchitu yeniyi yenga yakusuzga ukongwa.

6, 7. (a) Kumbi Paulo wayiwonanga wuli ntchitu yakusona mahema, nanga ndi vinthu wuli vo vilongo kuti Akula ndi Purisila nawu ayiwonanga so viyo? (b) Kumbi Akhristu mazuŵa nganu ayezga wuli chakuwoniyapu chaku Paulo, Akula ndi Purisila?

⁶ Paulo wawonanga kuti ntchitu yakusona mahema ndiyu yakukhumbika ukongwa cha pa umoyu waki. Kweni iyu wagwiranga ntchitu iyi kuti wasaniyengi vinthu vakukhumbika pa nyengu yo wapharazganga uthenga “kwambula kulipirika.” (2 Akori. 11:7) Kumbi Akula ndi Purisila ayiwonanga wuli ntchitu yakusona mahema? Nge Akhristu tikayika cha kuti nawu awonanga ntchitu yeniyi nge mo Paulo wayiwoniyanga. Paulo wati watuwaku ku Korinto mu 52 C.E., Akula ndi Purisila angumulondo ku Efeso, ndipu nyumba  yawu ndiyu yinguja malu ngo mpingu wa kwenuku wawunganangamu. (1 Akori. 16:19) Pavuli paki, anguwere ku Roma ndipu anguluta so ku Efeso. Banja laphamphu lenili laŵikanga vinthu va Ufumu panthazi kweniso lajiperekanga kuteŵete Akhristu anyawu, ndipu “mipingu yosi ya ŵanthu amitundu yinyaki” yaŵawonganga ukongwa.​—Aro. 16:3-5; 2 Timo. 4:19.

⁷ Akhristu mazuŵa nganu alondo chakuwoniyapu chaku Paulo, Akula ndi Purisila. Yiwu agwira ntchitu mwaphamphu kuti aleki “kupereka mphingu yikulu” kwa anyawu. (1 Ate. 2:9) Tiwonga ukongwa kuti apharazgi anandi a Ufumu agwira ntchitu zinyaki kuti asaniyengi vinthu vakukhumbika pa umoyu po achita uteŵeti wawu wo ngwakukhumbika ukongwa. Nge Akula ndi Purisila, ateŵeti anandi aku Yehova alongo mtima wamampha ndipu alonde akuwonere madera muzinyumba zawu. Mwaviyo, wosi wo ‘atanja kulonde alendu’ aziŵa umampha mo achiskikiya kweniso mo akondwe asani achita venivi.​—Aro. 12:13.

8, 9. Kumbi Paulo wanguchita wuli Ayuda wo amususkanga ŵati amuyukiya, nanga pavuli paki wangwamba kupharazga pani?

⁸ Fundu yakuti Paulo wawonanga ntchitu yakuliŵavu kuti njakumuwovya waka kuti wafiski uteŵeti waki yinguwoneke ukongwa pa nyengu yo Sila ndi Timote angumupingiya mphasu kutuliya ku Makedoniya. (2 Akori. 11:9) Paulo wati walonde waka mphasu zenizi, wangwamba ‘kutangwanika ndi ntchitu yakupharazga mazu.’ (Machi. 18:5) Chinanga kuti wayesesanga kupharazga pa nyengu iyi, kweni Ayuda amususkanga ukongwa. Kuti walongo kuti wasambamu mumanja kuti angukana ŵija uthenga wakutaska umoyu wakukwaskana ndi Khristu, Paulo wangukung’untha malaya ngaki ndi kukambiya Ayuda wo amususkanga kuti: “Ndopa zinu zije pamitu yinu. Ini ndilivi mulandu. Ndipu kwamba sonu, ndilutengi ku ŵanthu amitundu yinyaki.”—Machi. 18:6; Ezeki. 3:18, 19.

⁹ Kumbi sonu Paulo watingi wakapharazgengi pani? Munthu munyaki zina laki Titiyasi Yusito yo watenere kuti wangung’anamukiya ku Chiyuda, ndipu nyumba yaki yenga pafupi ndi sinagogi ndiyu wangulondere Paulo. Sonu Paulo wangutuwaku ku sinagogi ndipu wanguluta kunyumba yaku Titiyasi. (Machi. 18:7) Pa nyengu yo wenga ku Korinto Paulo wangulutirizga kuja kunyumba yaku Akula ndi Purisila, kweni asani wakhumba kupharazga walutanga kunyumba yaku Yusito.

10. Kumbi ndi vinthu wuli vo vilongo kuti Paulo wang’anamuwanga kuti wapharazgiyengi ŵanthu a mitundu yinyaki pe cha?

¹⁰ Kumbi Paulo wachikamba kuti pa nyengu iyi wamupharazgiya ŵanthu a mitundu yinyaki, wang’anamuwanga kuti waleke limu kupharazgiya Ayuda wosi kweniso ŵanthu wo angung’anamukiya ku Chiyuda, chinanga ndi wo ŵenga ndi mtima wakuvwisiya? Ndimu venge cha. Tikamba viyo chifukwa “Khrisipu, mulongozgi wa sinagogi limoza ndi a munyumba yaki wosi, anguja akusambira ŵa Ambuya.” Ndipu viwoneke limu kuti ŵanthu anandi wo azanga ku sinagogi angulondo Khrisipu chifukwa Bayibolu likamba kuti: “Ŵanthu anandi ku Korinto wo avwanga mazu ajanga akusambira ndipuso abatizikanga.” (Machi. 18:8) Mwaviyo, nyumba yaku Titiyasi Yusito ndiyu yinguja malu ngo mpingu wasonu wawunganangaku. Asani nkhani za mubuku la Machitidu zikulembeka mwandondomeku nge mo likulembeke buku la Luka, ndikuti ŵanthu wo angung’anamukiya ku Chiyuda angusintha Paulo wati wakung’untha malaya ngaki. Fundu yeniyi yilongo kuti wakutumika Paulo wasinthanga upharazgi mwakukoliyana ndi mo vinthu viliri pa nyengu yo.

11. Kumbi Akaboni aku Yehova mazuŵa nganu atimuyezga wuli Paulo asani apharazgiya ŵanthu wo akamba kuti Mbakhristu?

¹¹ Muvyaru vinandi mazuŵa nganu mwe matchalitchi nganandi ngachikhristu ndipu ŵanthu a mumachalitchi ngenanga ativigomezga ukongwa vo asambizika. Mumalu nganandi pacharu chosi, amishonale a matchalitchi ngenanga ayesesa kusintha ŵanthu anandi. Ŵanthu wo akamba kuti mbakhristu, kanandi abulumutizika ndi midawuku ya ŵanthu, nge mo venge ndi Ayuda a mu nyengu ya akutumika ku Korinto. Chinanga kuti veviyo, nge mo venge ndi Paulo, isi Akaboni aku Yehova tiyesesa kuŵapharazgiya mwaphamphu ŵanthu  ŵenaŵa ndipu titiŵawovya kuti angaziŵi umampha Malemba. Chinanga kuti yiwu angatisuska pamwenga alongozgi ŵawu angatitombozga, kwenisi isi tiwere vuli cha. Tiziŵa kuti pe ŵanthu anandi akufwasa wo “mbaphamphu pakuteŵete Chiuta, kweni mwakukoliyana ndi kuziŵa vinthu mwauneneska cha,” wo tikhumbika kuŵafufuza ndi kuŵasaniya.​—Aro. 10:2.

12. Kumbi Ambuya Yesu angumusimikiziyanji Paulo mu chiwona?

¹² Asani Paulo waŵanaŵananga kuti walutirizgengi cha kupharazga ku Korinto, maŵanaŵanu ngenanga ngatenere kuti ngangumala usiku wo Ambuya Yesu anguwoneke kwaku iyu muchiwona ndi kumukambiya kuti: “Ungawopanga cha, lutirizga kulongoro, ungajanga cheti cha, pakuti nde nawi, palivi munthu yo wakuyukiyengi kuti wakupweteki, ndipuso nde ndi ŵanthu anandi mutawuni iyi.” (Machi. 18:9, 10) Yapa Paulo wanguchiskika ukongwa! Ambuya angumusimikiziya kuti amuvikiliyengi ku ŵanthu wo angamupweteka kweniso kuti mutawuni iyi mwenga ŵanthu anandi a mtima wamampha. Kumbi Paulo wanguchita wuli wati wawona chiwona chenichi? Bayibolu likamba kuti: “Wanguja kweniko kwa chaka ndi myezi 6. Iyu waŵasambizanga mazu ngaku Chiuta.”​—Machi. 18:11.

13. Kumbi Paulo watenere kuti wanguŵanaŵaniyanji we pafupi kufika kumpandu wakuyeruzgiyapu milandu, kweni ntchifukwa wuli wakhazanga kuti vinthu vimuyendiyengi?

¹³ Paulo wati waja ku Korinto pafufupi chaka, Ambuya angumusimikiziya so mu chiwona kuti amuwovyengi. “Ayuda angupangana kuti ayukiyi Paulo ndipu anguluta nayu kumpandu wakuyeruzgiyapu milandu,” wo wadanikanga kuti beʹma. (Machi. 18:12) Ŵanthu anyaki aŵanaŵana kuti mpandu wakuyeruzgiyapu milandu wenuwu wenga pamalu ngakukwera ndipu ungupangika ndi mya ya mabo ya buluu kweniso yituŵa ndipu utenere kuti unguŵikika kufupi ndi malu ngakuchitiyaku malonda. Panthazi pa mpandu wenuwu penga malu ngakulu ngo ŵanthu anandi ajangapu. Vinthu vo ŵanthu akufukuwa vinthu vakali akusaniya, vilongo kuti mpandu wakuyeruzgiyapu milandu wenuwu wenga pafupi ndi sinagogi ndipu venivi vilongo so kuti wenga pafupi ndi nyumba yaku Yusito. Paulo we pafupi kufika kumpandu wenuwu, watenere kuti wanguŵanaŵaniya Stefano yo wenga Mkhristu wakwamba kuponyeka mya mpaka kufwa chifukwa  cha vo wagomezganga. Paulo yo pa nyengu iyi waziŵikanga kuti Saulo “wanguzomereza kuti Stefano wabayiki.” (Machi. 8:1) Kumbi nayu atingi amubayengi viyo? Awa, chifukwa Yesu wangumulayizga kuti: “Palivi munthu yo . . . wakupwetekengi.”​—Machi. 18:10, An American Translation.

14, 15. (a) Kumbi Ayuda amumbanga mulandu wuli Paulo, nanga ntchifukwa wuli Galiyo wanguyeruzga kuti palivi mulandu? (b) Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguchitikiya Sositeni, nanga ndi vinthu wuli vo vitenere kuti vinguchitika pavuli paki?

¹⁴ Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguchitika Paulo wati wafika kumpandu wakuyeruzgiyapu milandu? Wakweruzga yo wajanga pampandu wenuwu wenga Galiyo, nduna ya ku Akaya muku waku Senaka yo wangusambizika zeru za ŵanthu ku Roma. Ayuda amumbanga mlandu Paulo kuti: “Munthu uyu wakopa ŵanthu kuti asopengi Chiuta mu nthowa yo yisuskana ndi dangu.” (Machi. 18:13) Yapa Ayuda ang’anamuwanga kuti Paulo wasinthanga ŵanthu mwakususkana ndi dangu. Kweni Galiyo wanguwona kuti Paulo ‘wangunanga chechosi cha’ ndipuso kuti pengavi chifukwa chakumumbiya “mlandu ukulu.” (Machi. 18:14) Galiyo wakhumbanga cha kuseleriyapu pa nkhani zo Ayuda apindananga zakukwaskana ndi Paulo. Paulo wechendakambi mazu ngengosi ngakujivikiliya, Galiyo wanguyeruzga kuti palivi mulandu. Ayuda wo amumbanga mulandu angukwiya ukongwa! Ukali wawu wosi ungutuniya mwaku Sositeni yo wanguja mulongozgi wa sinagogi mumalu mwaku Khrisipu. Yiwu angumuko “ndipu angwamba kumupuma panthazi pa mpandu wakuyeruzgiyapu milandu.”—Machi. 18:17.

¹⁵ Ntchifukwa wuli Galiyo wanguŵakaniza cha ŵanthu kuti aleki kumupuma Sositeni? Panyaki Galiyo waŵanaŵananga kuti Sositeni ndiyu walongozganga ŵanthu wo ayukiyanga Paulo ndipu yapa walondiyanga mphotu yaki. Kwali umu ndimu venge pamwenga cha, kweni vo vinguchitika pavuli paki venga vamampha ukongwa. Mukalata yaki yakwamba yo wangulembe mpingu wa ku Korinto pati pajumpha vyaka vinandi, Paulo wangukambamu va munthu munyaki zina laki Sositeni kuti mubali widu. (1 Akori. 1:1, 2) Kumbi ndi Sositeni mwenuyu yo wangupumika ku Korinto? Asani ndiviyo, ndikuti vo vingumuchitikiya vingumuwovya kuti waje Mkhristu.

16. Kumbi mazu nga Ambuya Yesu ngakuti, “lutirizga kulongoro, ungajanga cheti cha, pakuti nde nawi,” ngatitiwovya wuli po tigwira ntchitu yakupharazga?

¹⁶ Kumbukani kuti Ayuda ndipu akana kali uthenga wo Paulo waŵapharazgiyanga pa nyengu yo Ambuya Yesu angumusimikiziya kuti: “Ungawopanga cha, lutirizga kulongoro, ungajanga cheti cha, pakuti nde nawi.” (Machi. 18:9, 10) Tingachita umampha kukumbuka mazu ngenanga, ukongwa asani ŵanthu akana kuvwisiya uthenga wo titiŵapharazgiya. Tingaluwanga cha kuti Yehova waziŵa vo ve mumitima ya ŵanthu ndipu ŵanthu a mitima yamampha watiŵaguziya kwaku iyu. (1 Samu. 16:7; Yoha. 6:44) Venivi vititichiska kuti tingalekanga cha kugwira mwaphamphu ntchitu yakupharazga. Chaka chechosi ŵanthu pafufupi 300,000 abatizika, ndipu pa avereji ŵanthu 800 abatizika zuŵa lelosi. Ŵanthu wo avwiya dangu lakuti “lutani mukasambizengi ŵanthu amitundu yosi kuti aje akusambira ŵangu,” iyu watiŵasimikiziya kuti: “Ini ndiŵengi namwi limoza mazuŵa ngosi mpaka pakumaliya pa nyengu yinu.”​—Mate. 28:19, 20.

17, 18. Kumbi Paulo watenere kuti waŵanaŵananganji wachiyenda panyanja kuluta ku Efeso?

¹⁷ Tiziŵa cha asani vo Galiyo wanguchita ndi ŵanthu wo ambanga mulandu Paulo vinguwovya kuti mpingu wo ungupangika waka sonu ku Korinto uje pa chimangu. Kweni Paulo wangujaku “mazuŵa nganandiku” wechendalayilani ndi abali a ku Korinto. Muchipwepwi cha mu 52 C.E., iyu wangunozga kuti wayendi ulendu wapanyanja kuluta ku Siriya kutuwa padowoku la Kenkereya, ulendu wa makilomita pafufupi 11 chakuvuma kwa Korinto. Kweni Paulo wechendatuweku ku Kenkereya “wangusenga sisi laki chifukwa wangulapizga.” c (Machi. 18:18) Pavuli paki, iyu Akula ndi Purisila angwenda pa Nyanja ya Aegiyani kuluta ku Efeso muchigaŵa cha Asia Minor.

¹⁸ Paulo we musitima kutuwa ku Kenkereya, watenere kuti waŵanaŵaniyanga nyengu yo wanguja ku Korinto. Iyu wakumbukanga vinthu vinandi vamampha vo vingumuchitikiya kweniso wenga ndi vifukwa vinandi vakukondwe. Uteŵeti waki wo wanguwuchita kwa myezi 18 kwenuku, unguwovya kuti ŵanthu asambiri uneneska. Mpingu wakwamba ku Korinto ungujalikiskika ndipu wawungananga munyumba yaku Yusito. Anyaki mwa ŵanthu wo anguja Akhristu ŵenga Yusito, Khrisipu ndi ŵanthu a munyumba yaki ndipuso ŵanthu anyaki anandi. Paulo wanguŵayanja ukongwa ŵanthu ŵenaŵa chifukwa wanguŵawovya kuti aje Akhristu. Pavuli paki, wanguŵalembe kalata ndipu wanguŵakonkhoske kuti yiwu ŵenga nge kalata yakumusimikiziya yo yingulembeka mumtima waki. Nasi titiŵayanja ukongwa ŵanthu wo tikuŵawovyapu kuti asambiri uneneska. Tikondwa ukongwa kuŵawona kuti yiwu ŵe nge ‘makalata ngakutisimikiziya’!​—2 Akori. 3:1-3.

19, 20. Kumbi Paulo wanguchitanji wati wafika waka ku Efeso, nanga tisambiranji kwaku iyu pa nkhani ya vo tikhumba kuchita pakuteŵete Yehova?

¹⁹ Paulo wati wafika waka ku Efeso, nyengu yeniyo wangwamba kugwira ntchitu yaki yakukhumbika ukongwa yakupharazga. “Iyu wangusere musinagogi ndi kwamba kukambiskana ndi Ayuda.” (Machi. 18:19) Kweni pa ulendu uwu, Paulo wangujalisaku cha ku Efeso. “Chinanga kuti angumupempha kuti wajeku kwa nyengu yitali, iyu wangukana.” Iyu wachilayira, wangukambiya ŵanthu a ku Efeso kuti: “Ndazamukuza so asani Yehova wakhumba.” (Machi. 18:20, 21) Tikayika cha kuti Paulo wanguziŵa kuti ku Efeso kwakhumbikanga kugwirika ntchitu yikulu yakupharazga. Iyu wangunozga vakuti waweriyeku so, kweni nkhani yeniyi wanguyisiya mumanja mwaku Yehova. Yapa, Paulo wakutilongo chakuwoniyapu chamampha ukongwa. Asani tikhumba kuchita vinthu vinyaki vauzimu, tikhumbika kuchitapu kanthu mwaliŵi. Kweni nyengu zosi tikhumbika kuthemba Yehova kuti ndiyu watilongozgi kweniso kuchita vinthu mwakukoliyana ndi khumbu laki.—Yako. 4:15.

²⁰ Wati wasiya Akula ndi Purisila ku Efeso, Paulo wangukwera sitima ndipu wangusikiya ku Kayisareya. Iyu “wanguluta” ku Yerusalemu ndipu wangutawuzga mpingu kwenuku. (Wonani fundu yakusambiriya pa Machi. 18:22, nwtsty.) Pavuli paki, Paulo wanguluta kunyumba yaki, ku Antiyoke wa ku Siriya. Vinthu vingumuyende umampha ukongwa pa ulendu waki wachiŵi wa umishonale. Kweni kumbi ndi vinthu wuli vo vingumuchitikiya pa ulendu waki wakumaliya wa umishonale?