MUTU 23
“Vwisiyani Mazu Ngangu Ngakujivikiliya”
Paulo wanguvikiliya uneneska pamasu pa ŵanthu akukwiya kweniso pamasu pa Mphara Yikulu ya Milandu
Nkhani iyi yatuliya pa Machitidu 21:18–23:10
1, 2. Ntchifukwa wuli wakutumika Paulo wanguluta ku Yerusalemu, nanga wangukumana ndi masuzgu wuli?
PAULO wenga so ku Yerusalemu ndipu wayendanga mumisewu yimanayimana yo mwayendanga ŵanthu anandi. Tawuni ya Yerusalemu ndiyu yenga yakutchuka ukongwa pacharu chosi pa nkhani ya mo Yehova wachitiyanga vinthu ndi ŵanthu ŵaki. Chifukwa cha mbiri yeniyi, ŵanthu anandi wo ajanga mutawuni yeniyi amalikanga nayu ukongwa. Paulo wanguziŵa kuti Akhristu anandi mutawuni yeniyi agomezganga ukongwa vo vinguchitika kuvuli, ndipu venivi vachitiskanga kuti atondeki kusintha ndi kukoliyana ndi mo Yehova wachitiyanga vinthu ndi ŵanthu ŵaki pa nyengu iyi. Paulo wanguziŵa kuti Akhristu anyaki kwenuku avwisanga cha kuti Yehova wanguleka kugwiriskiya ntchitu dangu. Ivi vinguchitiska kuti we ku Efeso waŵanaŵani vakuti waluti so ku Yerusalemu kuti wakaŵawovyi mwakuliŵavu ndipuso mwauzimu. (Machi. 19:21) Chinanga kuti waziŵanga kuti wamukumana ndi vinthu vakofya, kweni wangusintha cha maŵanaŵanu ngaki.
2 Kumbi yapa sonu Paulo wachikumananga ndi masuzgu wuli ku Yerusalemu? Suzgu yinyaki yingutuliya kwa akusambira aku Khristu wo anguvwa mphemerezu zaboza zakukwaskana ndi Paulo. Kweni masuzgu ngakulu ngangutuliya kwa arwani aku Khristu. Yiwu angumumba milandu yaboza Paulo, kumupuma kweniso angumuwofyeza kuti amubayengi. Kweni masuzgu ngenanga ngangumupaska so mwaŵi Paulo kuti wajivikiliyi. Kujiyuyuwa, chiganga kweniso chivwanu, vo iyu wangulongo pakulimbana ndi masuzgu ngenanga, ntchakuwoniyapu chamampha kwa Akhristu mazuŵa nganu. Tiyeni tiwoni mo Akhristu angachitiya venivi.
“Angwamba Kukankhuska Chiuta” (Machitidu 21:18-20a)
3-5. (a) Kumbi Paulo wangukumana ndi ayani ku Yerusalemu, nanga wanguŵakambiyanji? (b) Kumbi tisambiranji pa vo vinguchitika Paulo wati wakumana ndi ŵara ku Yerusalemu?
3 Pati pajumpha zuŵa limoza ŵati afika ku Yerusalemu, Paulo ndi anyaki wo wenga nawu anguluta kuchikumana ndi ŵara mumpingu. Akutumika anyaki azumbulikamu cha mu nkhani iyi, panyaki chifukwa chakuti pa nyengu iyi ndipu aluta kuchiwovya mipingu muvigaŵa vinyaki va charu chapasi. Kweni Yakobe mvurwa waku Yesu wengapu pa nyengu iyi. (Aga. 2:9) Viwoneka kuti Yekobe ndiyu wangulongozga pa nyengu yo Paulo wangukumana ndi “ŵara wosi.”—Machi. 21:18.
4 Paulo wangutawuzga ŵara “ndipu wangwamba kuŵakonkhoske vinthu vosi vo Chiuta wanguchita pakati pa ŵanthu amitundu yinyaki kuporote mu uteŵeti waki.” (Machi. 21:19) Tikayika cha kuti abali ŵenaŵa anguchiskika ukongwa! Mwakuyanana waka, nasi tikondwa asani tituvwa mo ntchitu yidu yilutiya panthazi muvyaru vinyaki.—Nthanthi 25:25.
5 Wachiŵakonkhoske venivi, Paulo watenere kuti wanguŵakambiya so kuti wangupinga vawanangwa vo abali angupereka ku Europe. Yiwu ŵati ŵavwa venivi atenere kuti angukondwa ukongwa chifukwa cha mo abali a kuvigaŵa vakutali ŵenaŵa angulongore kuti atiŵayanja. Ntchifukwa wuli tikamba viyo? Chifukwa Bayibolu likamba kuti: “[Ŵara] angwamba kukankhuska Chiuta.” (Machi. 21:20a) Mwakuyanana waka, mazuŵa nganu ŵanthu anandi wo akunthiyapu masoka ngachilengendu pamwenga matenda ngakulu akondwa ukongwa asani Akhristu anyawu aŵapaska chovyu kweniso kuŵachiska.
Anandi “Mbakugomezgeka Pakusunga Dangu” (Machitidu 21:20b, 21)
6. Kumbi ŵara angumukambiya suzgu wuli Paulo?
6 Pavuli paki, ŵara angukambiya Paulo kuti ku Yuda kwenga suzgu lo lingwamba chifukwa cha mphemerezu zakukwaskana ndi iyu. Yiwu angumukambiya kuti: “Mubali, awona unandi wa akusambira wo ŵe pakati pa Ayuda ndipu wosi mbakugomezgeka pakusunga Dangu. Kweni avwa mphemerezu yakuti waja uchisambiza Ayuda wosi wo aja pakati pa ŵanthu amitundu yinyaki kuti aleki kuvwiya Dangu laku Mozesi ndipu utiŵakambiya kuti angadumuwanga cha ŵana ŵawu pamwenga kulondo midawuku.” a—Machi. 21:20b, 21.
7, 8. (a) Kumbi ndi maŵanaŵanu ngambula kwenere nanga ngo Akhristu anandi ku Yedeya ŵenga nangu? (b) Ntchifukwa wuli maŵanaŵanu ngenanga ngalongo kuti ŵenga akugaruka cha?
7 Ntchifukwa wuli Akhristu anandi ŵenga ŵeche kusunga Dangu laku Mozesi chinanga kuti yapa ndipu pajumpha vyaka 20 kutuliya po linguleke kugwira ntchitu? (Ako. 2:14) Mu 49 C.E., akutumika ndi ŵara ku Yerusalemu angukumana ndipu angutumiza kalata yakukonkhoska kuti Akhristu akutuliya mu mitundu yinyaki akhumbikanga cha kudumulika kweniso kulondo Dangu laku Mozesi. (Machi. 15:23-29) Kweni kalata iyi yingukonkhoskapu cha va Akhristu a Chiyuda wo anandi mwaku yiwu avwisanga cha kuti Dangu laku Mozesi linguleka kugwira ntchitu.
8 Kumbi Ayuda ŵenaŵa ŵenga akwenere cha kuja Akhristu chifukwa chakuti ŵenga ndi maŵanaŵanu ngambula kwenere ngenanga? Awa. Yiwu asopanga angoza cha pakwamba, ndipu Yehova ndiyu wangupereka dangu lo yiwu aliwonanga kuti ndakukhumbika ukongwa. Mwaviyo, mu Dangu ili mwengavi fundu yeyosi yiheni pamwenga yakutuliya kwaku Satana. Kweni Dangu ili lenga la phanganu lakali, penipo Akhristu ŵenga mu phanganu lifya. Mwaviyo, Akhristu akhumbikanga cha kusunga midawuku ya mu Dangu chifukwa yapa ndipu lamala ntchitu. Akhristu a Chiyuda wo ŵenga akugomezgeka pakusunga Dangu avwisanga cha kuti akhumbikanga kuleka kusunga Dangu ndipu venivi vachitiskanga kuti alekengi kuwugomezga mpingu Wachikhristu. Yiwu akhumbikanga kusintha maŵanaŵanu ngawu kuti ngakoliyani ndi fundu zasonu zo Chiuta wanguŵavumbuliya. b—Yere. 31:31-34; Luka 22:20.
“Mphemerezu yo Ŵavwa . . . Njaboza” (Machitidu 21:22-26)
9. Kumbi Paulo wangusambizanji vakukwaskana ndi Dangu laku Mozesi?
9 Nanga wuli pa nkhani ya mphemerezu yakuti Paulo wasambizanga Ayuda wo ajanga pakati pa ŵanthu a mitundu yinyaki kuti “angadumuwanga cha ŵana ŵawu pamwenga kulondo midawuku”? Paulo wangutumika ku ŵanthu a mitundu yinyaki ndipu iyu wangulutirizga kuŵasambiza vo ŵara ku Yerusalemu angusankha kuti ŵanthu a mitundu yinyaki angasunganga cha Dangu laku Mozesi. Iyu wangususka so ŵanthu wosi wo achichizganga Akhristu a mitundu yinyaki kuti adumuliki nge chisimikizu chakuti avwiya Dangu laku Mozesi. (Aga. 5:1-7) Paulo watenere so kuti wapharazganga so uthenga wamampha kwa Ayuda mumatawuni ngosi ngo walutangaku. Iyu watenere kuti wakonkhoskiyanga ŵanthu wo amuvwisiyanga kuti nyifwa yaku Yesu yikuchitiska kuti Dangu limali ntchitu, ndipuso kuti munthu waziŵika kuti ndi murunji chifukwa cha chivwanu, dangu cha.—Aro. 2:28, 29; 3:21-26.
10. Kumbi Paulo wangulongo wuli kuti watumbikanga maŵanaŵanu nga ŵanthu anyaki pa nkhani yakusunga Dangu kweniso kudumulika?
10 Chinanga kuti venga viyo, Paulo wangulongo kuti waŵavwisanga ŵanthu wo awonanga kuti pengavi suzgu kusunga midawuku yinyaki ya Chiyuda nge kuleka kugwira ntchitu pa Sabata pamwenga kuleka kurya vakurya vinyaki. (Aro. 14:1-6) Iyu wangupanga marangu cha pa nkhani ya kudumulika. Mwakuyeruzgiyapu, Paulo wanguto Timote ndi kumudumuwa kuti Ayuda aleki kuguŵa chifukwa yiwu aziŵanga kuti awisi ŵenga Agiriki. (Machi. 16:3) Munthu wakhumbikanga kusankha yija kuti wadumuliki pamwenga cha. Paulo wangukambiya Agalatiya kuti: “Kudumulika pamwenga kuleka kudumulika kulivi phindu, kweni chivwanu cho chigwira ntchitu kuporote mu chanju ndichu che ndi phindu.” (Aga. 5:6) Kweni kwenga kunanga kukhumba kudumulika chifukwa chakukhumba waka kuvwiya Dangu pamwenga kuŵanaŵana kuti asani munthu wadumulika ndikuti Yehova wamuyanjengi. Venivi valongonga kuti munthu walivi chivwanu.
11. Kumbi ŵara angumupaska ulongozgi wuli Paulo, nanga wakhumbikanga kuchitanji kuti wafiski vo angumukambiya? (Wonani so mazu ngamumphata.)
11 Chinanga kuti mphemerezu zo anguvwa zenga zaboza, kweni Akhristu anyaki a Chiyuda ŵenga ŵeche kuguŵa mbwenu. Chifukwa cha venivi, ŵara angukambiya Paulo kuti: “Te ndi anthulumi anayi wo akulapizga. Uto ŵanthu ŵenaŵa, ndipu uchitiyi nawu limoza mwambu wakujitowesa ndi kuŵalipiriya vosi vakukhumbika kuti asengi kumutu kwawu. Venivi viwovyengi kuti ŵanthu wosi aziŵi kuti mphemerezu yo ŵavwa yakukwaskana ndi yiwi njaboza, kweni kuti yiwi uchita vinthu mwakwenere ndipuso ulutirizga kusunga Dangu.” c—Machi. 21:23, 24.
12. Kumbi Paulo wangulongo wuli kuti wenga wakunozgeka kusintha kweniso kukoliyana ndi ulongozgi wo ŵara ku Yerusalemu angumupaska?
12 Paulo watingi waŵakambiyengi ŵara kuti suzgu lenga mphemerezu zakukwaskana ndi iyu cha kweni suzgu ŵenga Ayuda wo angangamiyanga Dangu laku Mozesi. Kweni iyu wenga wakunozgeka kusintha ndi kuvwiya vosi vo ŵara angumukambiya, chikulu vileka kususkana ndi fundu zaku Chiuta. Nyengu yinyaki kuvuli, iyu wangulemba kuti: “Ku ŵanthu akwende dangu, ndinguja nge wakwende dangu, chinanga kuti ini ndamweni nditende dangu cha, kuti ndiyanduwi ŵanthu wo atende dangu.” (1 Akori. 9:20) Pa nyengu iyi, Paulo wangukoliyana ndi vo ŵara a ku Yerulemu angumukambiya ndipu wanguja “nge wakwende dangu.” Vo iyu wanguchita ntchakuwoniyapu chamampha kwaku isi mazuŵa nganu kuti tikoliyanengi ndi ŵara ndipu tingangangamiyanga fundu zidu cha.—Ahe. 13:17.
Paulo wavwiyanga ulongozgi asani palivi fundu yeyosi ya mu Malemba yo yaphwanyika. Kumbi namwi ndimu muchitiya?
“Ngwakwenere cha Kuja ndi Umoyu!” (Machitidu 21:27–22:30)
13. (a) Ntchifukwa wuli Ayuda anyaki angwambisa vivulupi munyumba yakusopiyamu? (b) Kumbi Paulo wangutaskika wuli?
13 Vinthu vingumuyende umampha cha Paulo kunyumba yakusopiyamu. Kwati kwaja mazuŵa ngamanavi kuti amalizi vo achitanga vakukwaskana ndi malayizgu ngawu, Ayuda wo angutuliya ku Asia angumuwona Paulo ndipu angumumba mulandu wakuti wanguza ndi ŵanthu amitundu yinyaki munyumba yakusopiyamu ndipu angwambisa vivulupi. Yiwu angwamba kumupuma Paulo ndipu mura wa asilikali a Aroma wakalekengi kuseleriyapu atingi amubayengi. Chinanga kuti venga viyo, mura wa asilikali mwenuyu wangumuŵika mbwenu mujeri Paulo. Kutuliya pa zuŵa lenili, pangujumpha vyaka vinayi kuti Paulo wafwatuliki. Ndipu vinthu vakofya vo Paulo watingi wakumanengi navu vingumaliya penapa pe cha. Mura wa asilikali wati wafumba Ayuda chifukwa cho angumupumiya Paulo, yiwu angwamba kudaniliza vinthu vambula kuvwika umampha ndipu palivi chechosi cho iyu wangutopu. Vinthu vingufika paheni ukongwa mwakuti musilikali uyu wanguchita kumutuzapu Paulo pagulu lachiwawa lenili. Paulo ndi mura wa asilikali a Aroma ŵepafupi kusere munyumba ya asilikali, iyu wangumukambiya kuti: “Nditikupemphani kuti mundizomerezi kulongoro ndi ŵanthu yaŵa.” (Machi. 21:39) Mura wa asilikali wangumuzomereza ndipu Paulo wangwamba kukamba mwachiganga fundu zakuvikiliya chivwanu chaki.
14, 15. (a) Kumbi Paulo wanguŵakonkhoskiyanji Ayuda? (b) Kumbi mura wa asilikali a Aroma wanguchita wuli kuti waziŵi chifukwa cho Ayuda angumukwiyiya Paulo?
14 Paulo wangwamba kulongoro kuti “vwisiyani mazu ngangu ngakujivikiliya.” (Machi. 22:1) Iyu wakambiskananga nawu mu Chiheberi ndipu venivi vinguwovya kuti amuvwisiyi mwakuzika. Iyu wangukonkhoska mwambula kubisa vo vinguchitiska kuti waje wakusambira waku Khristu. Paulo wangukonkhoska mwalusu fundu zo Ayuda atingi azifufuzengi ndi kusimikiziya akakhumbengi. Iyu wangusambizika ndi munthu wakutchuka Gamaliyeli kweniso watombozganga akusambira aku Khristu ndipu anyaki wo ŵengapu pa nyengu iyi atenere kuti aziŵanga venivi. Kweni we munthowa kuluta ku Damasiko, wanguwona chiwona chaku Khristu yo wanguyuskika yo wangulongoro nayu. Ŵanthu wo ŵenga ndi Paulo anguwona ukweru wakuŵala ukongwa ndipuso avwanga mazu kweni avwanga cha vo vakambikanga. (Wonani fundu yakusambiriya pa Machi. 9:7; 22:9, nwtsty.) Pavuli paki, ŵanthu wo ŵenga ndi Paulo anguchimuperekeza ku Damasiko chifukwa vo wanguwona mu chiwona vinguchitiska kuti waleki kuwona. Ŵati afika ku Damasiko munthu munyaki zina laki Hananiya yo Ayuda amuziŵanga umampha ndiyu wanguwovya Paulo kuti wayambi kuwona.
15 Paulo wangulutirizga kukonkhoska kuti wati wawere ku Yerusalemu Yesu wangumuwoneke munyumba yakusopiyamu. Wati wakamba venivi, Ayuda angukwiya ukongwa ndipu angwamba kudaniriza kuti: “Mutuzgenipu pacharu munthu waviyo, pakuti ngwakwenere cha kuja ndi umoyu!” (Machi. 22:22) Kuti wamutaski, mura wa asilikali wangumuto Paulo ndikuluta nayu kunyumba ya asilikali. Chifukwa chakuti wakhumbanga kuziŵa chifukwa cheneku cho Ayuda angumukwiyiya Paulo, iyu wangulamula kuti amufumbi mafumbu achimukwechuwa. Kweni Paulo wangusaniriyapu mwaŵi wakugwiriskiya ntchitu dangu lakujivikiliya ndipu iyu wanguvumbuwa kuti wenga zika ya ku Roma. Ateŵeti aku Yehova mazuŵa nganu nawu agwiriskiya ntchitu marangu ngakujivikiliya kuti avikiliyi vo agomezga. (Wonani bokosi lakuti, “ Dangu la Aroma Kweniso Zika za ku Roma,” papeji 184, ndi lakuti, “Akaboni Aku Yehova Amuka Milandu ku Makhoti, papeji 186.”) Mura wa asilikali wati wavwa kuti Paulo ndi zika yaku Roma wanguwona kuti wakhumbika kusaniya nthowa yinyaki yakufufuziya nkhani yeniyi. Mawa laki, iyu wanguluta ndi Paulo ku Mphara Yikulu ya Milandu ya Ayuda.
“Ini Nde Mfarisi” (Machitidu 23:1-10)
16, 17. (a) Konkhoskani vo vinguchitika pa nyengu yo Paulo wakambiskananga ndi Mphara Yikulu ya Milandu. (b) Kumbi Paulo wangulongo wuli kuti ngwakujiyuyuwa wati wapumika?
16 Paulo wachiyamba kujivikiliya pamasu pa Mphara Yikulu ya Milandu wangukamba kuti: “Mwaŵanthu, abali, ndachita vinthu ndi njuŵi yamampha pa masu paku Chiuta kufika msanawale.” (Machi. 23:1) Iyu wati wakamba venivi wangulutiriya so cha. Bayibolu likamba kuti: “Wati wakamba venivi, wasembi mura Hananiya wangulamula ŵanthu wo anguma pafupi ndi Paulo kuti amupumi kumulomu.” (Machi. 23:2) Ichi chenga chipongu chikulu ukongwa! Ndipu vo yiwu anguchita vingulongo kuti angumuyeruzgiya limu Paulo kuti ngwaboza ŵechendavwi ukaboni wewosi! Ndichu chifukwa chaki Paulo wangumukambiya kuti: “Chiuta wakupumengi yiwi, yiwi chimati chakupakika layimu. Kumbi upenja kundiyeruzga mwakukoliyana ndi Dangu, penipo utuswa so Dangu mwakulamula kuti andipumi?”—Machi. 23:3.
17 Ŵanthu anyaki wo ŵengapu anguzizwa ndi kupumika kwaku Paulo cha kweni ndi mo Paulo wangumukiya! Yiwu angukamba kuti: “Kumbi unyoza wasembi mura waku Chiuta?” Vo Paulo wanguŵamuka vinguŵasambiza kuti iyu wenga wakujiyuyuwa kweniso watumbikanga Dangu. Iyu wanguti: “Abali, ndinguziŵa cha kuti ngwasembi mura. Chifukwa Malemba ngakamba kuti, ‘Ungamunyozanga cha munthu yo walamuliya ŵanthu ŵaku.’” d (Machi. 23:4, 5; Eki. 22:28) Yapa Paulo wangusintha nthowa yakukambiskiyana nawu. Chifukwa chakuti wanguziŵa kuti Mphara Yikulu ya Milandu yingupangika ndi Afarisi kweniso Asaduki, iyu wangukamba kuti: “Mwaŵanthu, abali, ini nde Mfarisi, mwana wa Afarisi. Ndiyeruzgika chifukwa cha chilindizga chakuti akufwa azamuyuskika.”—Machi. 23:6.
Mwakuyanana ndi Paulo, asani tipharazgiya ŵanthu avisopa vakupambanapambana tiŵanaŵaniya vo tiyanana nawu pa vo agomezga
18. Ntchifukwa wuli Paulo wangukamba kuti ndi Mfarisi, nanga isi tingamuyezga wuli?
18 Ntchifukwa wuli Paulo wangukamba kuti ndi Mfarisi? Chifukwa chakuti wenga “mwana wa Afarisi” kung’anamuwa kuti wangutuliya mubanja la Afarisi. Mwaviyo ŵanthu anandi amuwonanga kuti ndi Mfarisi. e Kweni ntchifukwa wuli Paulo wangukoliyana ndi vo Afarisi agomezganga vakuti akufwa azamuyuka? Afarisi agomezganga kuti asani munthu wafwa mzimu ulutirizga kuja ndi umoyu kweniso kuti mizimu ya ŵanthu arunji yamuwe so ndikuzisere so mu ŵanthu ndi kuja ndi umoyu. Kweni Paulo wagomezganga ivi cha. Iyu wagomezganga kuti akufwa azamuyuka nge mo Yesu wangusambiziya. (Yoha. 5:25-29) Chinanga kuti venga viyo Paulo wangukoliyana ndi afarisi pa nkhani yakuti kwazamukuŵa chiyuka kweni venivi vapambananga ndi vo Asaduki agomezganga kuti kwazamuŵavi chiyuka. Nasi tingagwiriskiya ntchitu fundu yeniyi asani tipharazgiya Akatolika pamwenga Apurotesitanti. Tingaŵakambiya kuti nasi tigomezga Chiuta nge mo namwi muchitiya. Mbuneneska kuti yiwu angagomezga kuti kwe Achiuta Atatu penipo isi tigomezga Chiuta yumoza yo Bayibolu likamba. Kweni tosi tigomezga kuti kwe Chiuta.
19. Ntchifukwa wuli mu Mphara Yikulu ya Milandu mungubuka chimtimbaheka?
19 Vo Paulo wangukamba vinguchitiska kuti Mphara Yikulu ya Milandu yigaŵikani. Bayibolu likamba kuti: “Penga chimtimbaheka chikulu ndipu anyaki mwa alembi a mu gulu la Afarisi angusoka ndi kwamba kususka ndi kukalipa kuti: ‘Titimusaniya ndi kaheni kekosi cha munthu uyu, kweni asani mzimu pamwenga mungelu wangulongoro ndi iyu . . . ’” (Machi. 23:9) Asaduki atingi azomerezengi cha kuti mungelu wangukambiskana ndi Paulo chifukwa yiwu agomezganga cha kuti kwe angelu! (Wonani bokosi lakuti, “ Asaduki ndi Afarisi.”) Chimtimbaheka chenichi chingukuwa ukongwa mwakuti mura wa asilikali ŵa Aroma wangumuvikiliya so Paulo. (Machi. 23:10) Chinanga kuti venga viyo umoyu waku Paulo wenga mbwenu pangozi. Kumbi ndi vinthu wuli vo vatingi vimuchitikiyengi sonu? Tazamukambiskana venivi mu mutu 24.
a Viwoneka kuti mipingu yinandi yawungananga munyumba za abali chifukwa chakuti kwenga Akhristu anandi a Chiyuda.
b Pati pajumpha vyaka vimanavi, wakutumika Paulo wanguŵalembe kalata Aheberi ndipu wangukamba kuti phanganu lifya lenga lakukhumbika ukongwa. Mukalata yeniyi wangukonkhoska kuti phanganu lifya linguchitiska kuti phanganu lakali limali ntchitu. Kusazgiyapu pakukonkhoska fundu zo Akhristu a Chiyuda atingi azigwiriskiyengi ntchitu pakumuka ŵanthu wo angangamiyanga kuti Dangu laku Mozesi leche kugwira ntchitu, fundu zanthazi zo Paulo wangulemba zitenere kuti zinguwovya Akhristu anyaki wo ŵenga ŵeche kusunga Dangu laku Mozesi kuti chivwanu chawu chije chakukho.—Ahe. 8:7-13.
c Akaswiri anyaki akamba kuti anthulumi ŵenaŵa angupanga layizgu lakuti ajengi Anaziri. (Nume. 6:1-21) Layizgu lakuti munthu wajengi munaziri lachitikanga pasi pa Dangu laku Mozesi kweni yapa ndipu Dangu ili lamala ntchitu. Chinanga kuti venga viyo, Paulo watenere kuti wanguwona kuti kwenga kunanga cha kuti anthulumi ŵenaŵa afiski vo angulayizga Yehova. Mwaviyo, pengavi suzgu lelosi kuti iyu waŵalipiriyi vosi vo akhumbikanga ndi kulutiya nawu limoza. Tiziŵa cha kuti anthulumi ŵenaŵa anguchita layizgu wuli. Kweni viwoneka kuti Paulo watingi waŵawovyengi cha kupereka sembi zanyama (nge mo Anaziri achitiyanga), chifukwa waziŵanga kuti sembi zenizi zingaŵatowesa cha ku maubudi ngawu. Veviyo chifukwa sembi yakufikapu yaku Khristu yikuchitiska kuti sembi za nyama zileki kugwira ntchitu yakutowesa maubudi. Mwemosi mo venge, kweni tisimikiza kuti Paulo watingi wachitengi cha chechosi cho chatingi chinangengi njuŵi yaki.
d Ŵanthu anyaki akamba kuti Paulo wenga ndi suzgu la masu lo linguchitiska kuti watondeki kuziŵa wasembi mura. Pamwenga patenere kuti pangujumpha nyengu yitali wechendaluti so ku Yerusalemu vo vinguchitiska kuti waleki kumuŵanika wasembi mura yo wengapu sonu. Panyaki chifukwa cha chigulu cha ŵanthu cho chengapu Paulo wanguwona umampha cha kuti ndiyani yo wangulamula kuti wamupumi.
e Mu 49 C.E., pa nyengu yo akutumika ndi ŵara akambiskananga asani ŵanthu amitundu yinyaki akhumbikanga kusunga Dangu laku Mozesi pamwenga cha, Akhristu anyaki wo ŵengapu ŵenga “a mu kagulu kakugaruka ka Afarisi wo sonu anguja akusambira.” (Machi. 15:5) Viwoneka kuti akusambira ŵenaŵa ŵenga ŵeche kuziŵika mbwenu kuti Afarisi.
