1. Kumbi pe kuyanana wuli pakati pa Akhristu a mu nyengu yakali ndi Akaboni aku Yehova mazuŵa nganu?

 AKHRISTU auneneska akwambiriya ŵenga aphamphu pa ntchitu yakuchitiya ukaboni ndipu azomerezanga ndi mtima wosi kuti mzimu wakupaturika uŵalongozgengi. Yiwu angulutirizga mbwenu kupharazga chinanga kuti atombozgekanga ndipu Chiuta wanguŵatumbika ukongwa. Venivi ndivu vichitikiya so Akaboni aku Yehova mazuŵa nganu ndipu Chiuta watiŵatumbika ukongwa.

2, 3. Ntchifukwa wuli buku la Machitidu ndapade ukongwa?

² Tikayika cha kuti mwachiskika ukongwa ndi nkhani zakukondwesa kweniso zakuchiska chivwanu za mubuku la mu Bayibolu la Machitidu nga Akutumika! Buku ili ndapade ukongwa chifukwa ndi buku lenili pe la mu Bayibolu lo likonkhoska umampha mbiri ya Akhristu akwambiriya.

³ Buku la Machitidu lizumbuwa ŵanthu akupambanapambana akukwana 95 akutuliya muvyaru ndipuso vigaŵa 32, matawuni 54 ndi muvilumba 9. Likonkhoska so nkhani zakukondwesa za ŵanthu akupambanapambana. Anyaki mwaku yiwu ŵenga ŵanthu waka, akujitukumuwa wo ayanganjanga ukongwa chisopa chawu, andali akunyada ndipuso anyaki wo atombozganga anyawu mwankhaza. Kweniso likonkhoska ukongwa za abali ndi azichi ŵinu auzimu akwambiriya. Nawu akumananga ndi masuzgu ngo ŵanthu wosi akumana nangu pa umoyu kweni anguleka cha kupharazga uthenga wamampha mwaphamphu.

4. Ntchifukwa wuli tikondwa ukongwa ndi Akhristu a mu nyengu yakali nge wakutumika Paulo, Tabita ndi akaboni anyaki akugomezgeka?

⁴ Kufika sonu pajumpha vyaka pafufupi 2,000 kutuliya pa nyengu ya Akhristu akwambiriya. Anyaki mwa Akhristu ŵenaŵa ŵenga wakutumika Peturo, Paulo, Luka dokotala wakwanjiwa, Baranaba yo wenga ndi jalidu lakupaska, Stefano munthu wachiganga, Tabita yo wenga walisungu, Lidiya wakwanja kulonde alendu ndipuso akaboni anandi akugomezgeka. Chinanga kuti yiwu ŵengaku kali ukongwa kweni tiyanana nawu. Chifukwa wuli? Chifukwa nasi tigwira ntchitu yakusambiza ŵanthu kuti aje akusambira nge mo yiwu achitiyanga. (Mate. 28:19, 20) Mwaviyo, ndi mwaŵi ukulu ukongwa asani titijipereka kugwiraku ntchitu yeniyi!

5. Kumbi akusambira aku Yesu angwambiya nunkhu kugwira ntchitu yawu yakupharazga?

⁵ Ŵanaŵaniyani ntchitu yo Yesu wangupaska akusambira ŵaki. Iyu wanguŵakambiya kuti: “Mwazamulonde nthazi po mzimu wakupaturika wazamukuza paku yimwi ndipu mwazamuja akaboni ŵangu mu Yerusalemu, mu Yudeya mosi ndi mu Samariya mpaka kuvigaŵa vakutali ukongwa va charu chapasi.” (Machi. 1:8) Pakwamba, mzimu wakupaturika unguwovya akusambira kuti aje akaboni “mu Yerusalemu.” (Machi. 1:1–8:3) Pavuli paki yiwu anguchitiya ukaboni “mu Yudeya mosi  ndi mu Samariya.” (Machi. 8:4–13:3) Pakumaliya uthenga wamampha uwu ungufika “kuvigaŵa vakutali ukongwa va charu chapasi.”—Machi. 13:4–28:31.

6, 7. Kumbi isi tigwiriskiya ntchitu vinthu wuli mu upharazgi vo Akhristu a mu nyengu ya akutumika ŵengavi?

⁶ Akhristu a mu nyengu ya akutumika ŵengavi Bayibolu losi lamphumphu kuti aligwiriskiyengi ntchitu pakupharazga. Buku la Uthenga Wamampha la Mateyu nalu kwengavi mpaka cha m’ma 41 C.E. Makalata nganyaki ngaku Paulo ngangulembeka buku la Machitidu lechendamali cha m’ma 61 C.E. Kweniso Akhristu akwambiriya ŵenaŵa ŵengavi Bayibolu losi lamphumphu pamwenga mabuku ngakuti angagaŵiya ŵanthu wo akhumbanga kuziŵa vinandi. Akhristu Achiyuda ŵechendaje akusambira aku Yesu achitanga kuvwa waka Malemba nga Chiheberi ngachiŵerengeka musinagogi. (2 Akori. 3:14-16) Kweni chinanga kuti achitanga kuvwisiya ngachiŵerengeka musinagogi yiwu akhumbikanga phamphu mbwenu kuti angaloŵezi pamtima.

⁷ Isi mazuŵa nganu, te ndi Bayibolu losi lamphumphu kweniso mabuku nganyaki nganandi ngakukonkhoska Bayibolu. Titovya ŵanthu kuti aje akusambira aku Yesu mwakupharazga uthenga wamampha muvyaru vakujumpha 240 kweniso mu vineneru vinandi.

8, 9. (a) Kumbi mzimu wakupaturika unguwovya akusambira aku Yesu kuti achitengenji? (b) Kumbi mzimu waku Chiuta utovya kapolu wakugomezgeka kuti wachitengenji?

⁸ Yesu wachituma akusambira ŵaki kuti akagwiri ntchitu yakupharazga, iyu wanguŵakambiya so kuti: “Mwazamulonde nthazi po mzimu wakupaturika wazamukuza paku yimwi.” Mwakulongozgeka ndi mzimu waku Chiuta pamwenga nthazi yaki yakugwira ntchitu, akusambira aku Yesu atingi afiskengi kuchitiya ukaboni pacharu chosi. Mwakuwovyeka ndi mzimu wakupaturika Peturo ndi Paulo achizganga ŵanthu wo atamanga, atuzganga mizimu yiheni kweniso ayuskanga akufwa! Kweni nthazi yo angulonde kuziya mu mzimu wakupaturika yenga yakuti yiŵawovyi kuti afiski chinthu chinyaki chakukhumbika ukongwa. Nthazi yeniyi yinguwovya akutumika kweniso akusambira anyaki kuti asambizengi ŵanthu fundu zauneneska zo zingaŵawovya kuti azisaniyi umoyu wamuyaya.​—Yoha. 17:3.

⁹ Pa zuŵa la Petekositi mu 33 C.E., akusambira aku Yesu angwamba “kuŵereŵeta vineneru vakupambanapambana nge mo mzimu unguŵaŵereŵetese.” Mwaviyo, yiwu anguchitiya ukaboni “vinthu vikulu vaku Chiuta.” (Machi. 2:1-4, 11) Isi mazuŵa nganu tifiska cha kulongoro vineneru vakupambanapambana mwakuziziswa. Kweni mwakuwovyeka ndi mzimu waku Chiuta, kapolu wakugomezgeka watuzga mabuku ngakukonkhoska Bayibolu mu vineneru vinandi. Mwakuyeruzgiyapu, magazini nga Chigongwi cha Mlinda kweniso Jani Masu! ngapulintika mwezi wewosi mamiliyoni nganandi. Kweniso pa webusayiti yidu ya jw.org pasanirika mabuku ngidu ngakunkhoska Bayibolu ndipuso mavidiyo mu vineneru vakujumpha 1,000. Vinthu vosi venivi vititiwovya kuti tipharazgengi “vinthu vikulu vaku Chiuta” ku ŵanthu wosi, mafuku kweniso mu vineneru vakupambanapambana.​—Chivu. 7:9.

10. Kumbi ndi vinthu wuli vo vachitika ndi ntchitu yakufwatuliya Bayibolu kwambiya mu 1989?

¹⁰ Kwambiya mu 1989, kapolu wakugomezgeka waŵika ukongwa mtima pakutuzga Bayibolu la Charu Chifya la Malemba Ngakupaturika mu vineneru vinandi. Bayibolu lenili lafwatulikiyapu kali mu vineneru vakujumpha 200 ndipu Mabayibolu  nganandi ngakusindikizika kweniso ngeche kutuzgika mu vineneru vinandi. Viwoneke limu kuti Chiuta ndiyu watovya ndi mzimu waki pa ntchitu yeniyi.

11. Kumbi ndi vinthu wuli vo vichitika ndi ntchitu yakufwatuliya mabuku nga Akaboni?

¹¹ Ntchitu yakufwatuliya yichitika ndi Akhristu akujipereka muvyaru vakujumpha 150. Tingazizwanga cha ndi venivi, chifukwa palivi gulu linyaki pacharu chapasi lo lilongozgeka ndi mzimu wakupaturika pa ntchitu ‘yakuchitiya ukaboni mwakukwana’ pacharu chosi chapasi vakukwaskana ndi Yehova Chiuta, Fumu Mesiya kweniso Ufumu wo ukujalikiskika kuchanya!​—Machi. 28:23.

12. Kumbi Paulo ndi Akhrisu anyaki afiskanga wuli kugwira ntchitu yakuchitiya ukaboni?

¹² Pa nyengu yo Paulo wapharazgiyanga Ayuda ndipuso ŵanthu amitundu yinyaki ku Antiyoke wa ku Siriya, “wosi wo ŵenga ndi maŵanaŵanu ngamampha ngakuŵawovya kuti azisaniyi umoyu wamuyaya, angugomezga.” (Machi. 13:48) Luka wangumaliza kulemba buku la Machitidu ndi nkhani yakukwaskana ndi Paulo yo ‘wapharazganga va Ufumu waku Chiuta . . . ndi wanangwa ukulu wakulongoro kwambula chakutondekesa chechosi.’ (Machi. 28:31) Kumbi wakutumika mwenuyu wapharazganga nunkhu pa nyengu yeniyi? Iyu wapharazganga ku Roma, tawuni yo yenga likulu la ufumu wanthazi ukongwa pacharu chosi pa nyengu yeniyi! Mzimu wakupaturika wawovyanga akusambira aku Yesu kuti agwirengi ntchitu yakuchitiya ukaboni mwakukamba nkhani pamwenga munthowa zinyaki.

13. Ntchifukwa wuli tikhumbika kupemphera ukongwa asani titombozgeka?

¹³ Pa nyengu yo akusambira aku Yesu akwambiriya atombozgekanga, angupempha Yehova kuti waŵawovyi kuja a chiganga. Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguchitika pavuli paki? Yiwu anguzazika ndi mzimu wakupaturika wo unguŵawovya kuti akambengi mazu ngaku Chiuta mwachiganga. (Machi. 4:18-31) Nasi mazuŵa nganu tipemphera kwaku Yehova kuti watipaski zeru kweniso nthazi kuti tilutirizgi kupharazga chinanga kuti titombozgeka. (Yako. 1:2-8) Tilutirizga kugwira ntchitu yakupharazga Ufumu, chifukwa chakuti Chiuta watititumbika kweniso watitiwovya ndi mzimu waki. Palivi cho chingatitondekesa kugwira ntchitu yakupharazga chinanga kuti tingasuskika ukongwa pamwenga kutombozgeka mwankhaza ukongwa. Asani titombozgeka ndipu tikhumbika kupemphera ukongwa kuti Chiuta watiwovyi ndi mzimu waki ndipuso kuti watipaski zeru kuti tilutirizgi kupharazga uthenga wamampha mwachiganga.​—Luka 11:13.

14, 15. (a) Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguchitika chifukwa cha “suzgu yo yinguwiya Stefano”? (b) Mu nyengu yidu yinu, kumbi ŵanthu anandi angusambira wuli uneneska ku Siberia?

¹⁴ Stefano wanguchitiya ukaboni mwakukwana wechendabayiki ndi arwani ŵaki. (Machi. 6:5; 7:54-60) Ŵati ayamba “kutombozgeka ukongwa” pa nyengu yeniyi, akusambira wosi kupatuwaku akutumika angumbininikiya muvigaŵa va ku Yudeya ndi Samariya. Kweni venivi vingutondekesa cha ntchitu yakuchitiya ukaboni. Filipu wanguluta ku Samariya ko ‘wapharazgiyanga ŵanthu vakukwaskana ndi Khristu’ ndipu ŵanthu anandi anguvwisiya uthenga waki. (Machi. 8:1-8, 14, 15, 25) Kweniso Bayibolu likamba kuti: “Ŵanthu wo angumbininika chifukwa cha suzgu yo yinguwiya Stefano, anguluta mpaka ku Fonike, ku Kupuro ndipuso ku Antiyoke, kweni apharazganga uthenga kwa Ayuda pe. Kweni ŵanthu anyaki pakati pawu wo angutuliya ku Kupuro ndi ku Kureni anguza ku Antiyoke. Yiwu angwamba kukambiskana ndi ŵanthu wo aŵereŵetanga Chigiriki ndipu aŵapharazgiyanga uthenga wamampha wa  Ambuya Yesu.” (Machi. 11:19, 20) Pa nyengu yeniyi, kutombozgeka kwenuku kunguwovya so kuti uthenga wa Ufumu upharazgiki muvigaŵa vinandi.

¹⁵ Mu nyengu yidu yinu, venivi ndivu so vinguchitika muvyaru vosi vo kali venga mu ulamuliru wa Soviet Union. Akaboni aku Yehova masawuzandi nganandi angudikisikiya ku Siberia, ukongwa mu vyaka va m’ma 1950. Chifukwa chakuti anguŵikika mumizi yakupambanapambana mucharu ichi, uthenga wamampha ungulutirizga kupharazgika muvigaŵa vinandi vakutali. Akaboni masawuzandi nganandi ŵenaŵa atingi afiskengi cha kusaniya ndalama zakwende mtunda utali wo utenere kuti panyaki wenga wa makilomita 10,000 kuchipharazga uthenga wamampha! Kweni mwambula kuziŵa boma leneku ndilu linguŵatuma so kucharu chenichi. Mubali munyaki wangukamba kuti: “Vo boma linguchita pa nyengu iyi, ndivu so vinguwovya kuti ŵanthu masawuzandi nganandi amtima wamampha ku Siberia aziŵi uneneska.”

16, 17. Kumbi buku la Machitidu lilongo wuli kuti Yehova wanguyitumbika ukongwa ntchitu yakuchitiya ukaboni?

¹⁶ Vichita kuwoneke limu kuti Yehova wanguŵatumbika ukongwa Akhristu akwambiriya. Paulo ndi anyaki angupanda kweniso kudiriya, “kweni Chiuta ndiyu wakuzganga.” (1 Akori. 3:5, 6) Nkhani za mubuku la Machitidu zilongo mo ntchitu yakupharazga yalutiyanga panthazi chifukwa cha mo Yehova wayitumbikiyanga. Mwakuyeruzgiyapu, ‘mazu ngaku Chiuta ngangulutirizga kuwanda ndipu chiŵerengeru cha akusambira chasazgikiyangaku ukongwa mu Yerusalemu.’ (Machi. 6:7) Ntchitu yakuchitiya ukaboni yati yaluta panthazi, “mpingu wosi ku Yudeya, ku Galileya ndi ku Samariya wenga mu nyengu yachimangu ndipu ungulutirizga kukho. Mwaviyo, mpingu ungulutirizga kukuwa chifukwa chakuti wawopanga Yehova ndipuso wachiskikanga ndi mzimu wakupaturika.”​—Machi. 9:31.

¹⁷ Ku Antiyoke wa ku Siriya, Ayuda kweniso ŵanthu wo alongoronga Chigiriki angusambira uneneska kutuliya kwa Akaboni achiganga. Nkhani iyi yilutirizga kuti: “Kweniso janja laku Yehova lenga nawu ndipu ŵanthu anandi angugomezga ndi kung’anamukiya kwa Ambuya.” (Machi. 11:21) Pakukonkhoska mo ntchitu yingulutiya panthazi mutawuni yeniyi, Bayibolu likamba kuti: “Mazu ngaku Yehova ngangulutirizga kukuwa ndi kusapaliya.” (Machi. 12:24) Chifukwa chakuti Paulo ndi anyaki anguchitiya ukaboni mwakukwana pakati pa ŵanthu amitundu yinyaki, “mazu ngaku Yehova ngangulutirizga kuwanda ndi kuja nganthazi.”​—Machi. 19:20.

18, 19. (a) Kumbi tiziŵa wuli kuti “janja laku Yehova” le paku isi? (b) Kambani chakuwoniyapu cho chilongo kuti Yehova watiŵawovya ukongwa ŵanthu ŵaki.

¹⁸ Tikayika cha kuti “janja laku Yehova” le paku isi mazuŵa nganu. Ndichu chifukwa chaki ŵanthu anandi asambira uneneska ndipu atijipereka kwaku Chiuta ndi kubatizika. Chifukwa chakuti Chiuta watitiwovya kweniso kutitumbika tilutirizga kugwira ntchitu yakupharazga chinanga kuti ŵanthu anyaki angatisuska kweniso kutitombozga mwankhaza nge mo anguchitiya ndi Paulo kweniso Akhristu anyaki akwambiriya. (Machi. 14:19-21) Nyengu zosi Yehova Chiuta widu wenasi. “Manja ngaki ngamuyaya” ngatondeka cha kutiwovya pa nyengu yosi ya masuzgu ngidu. (Doto. 33:27) Titenere so kukumbuka kuti Yehova watiŵajowopu cha ŵanthu ŵaki chifukwa cha zina laki likulu.​—1 Samu. 12:22; Salimo 94:14.

¹⁹ Mwakuyeruzgiyapu: Chifukwa chakuti Mubali Harald Abt wangulutirizga kugwira ntchitu yakupharazga, chipani cha Nazi chingumutumiza kujeri la Sachsenhausen pa nyengu ya Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi. Mu May 1942, apolisi wo  aziŵika kuti Gestapo anguluta kunyumba ya muwolu waki ndipu anguchimanga muwolu waki Elsa ndi kulonda kamwana kaki kamana kanthukazi. Mzichi mwenuyu wangutumizika kumajeri ngakupambapambana. Mzichi Abt wangukamba kuti: “Vyaka vinandi vo ndaja mumajeri ngakupambanapambana nga ku German vandisambiza chinthu chinyaki chakukhumbika ukongwa. Ndasambira kuti mzimu waku Yehova ungatiwovya ukongwa pa nyengu yo takumana ndi masuzgu ngakulu! Ndeche ndamangiki ndinguŵerenga kalata yo mzichi munyaki wangulemba yo yakonkhoskanga kuti mzimu waku Yehova ungatiwovya kuti tileki kuchita mantha ukongwa pa nyengu yo takumana ndi mayeseru ngakofya. Pakwamba ndawonanga nge kuti mzichi uyu wagozganga waka mukalata yaki. Kweni mayeseru ngenanga ngati ngandiwiya ndipu ndinguziŵiya kuti mzichi yuwa wanenesanga nadi. Ndimu viŵiya nadi viyo. Vija vakusuzga kuvwisa asani wechendakumanepu navu. Ini nani ndinguvwisa vati vandichitikiya.”

20. Kumbi Paulo wachitanganji po wenga pa ukayidi wapanyumba, nanga venivi vingaŵachiska wuli abali ndi azichi ŵidu anyaki?

²⁰ Nkhani ya mubuku la Machitidu yimaliya pakuti Paulo ‘ŵapharazganga Ufumu waku Chiuta’ mwaphamphu. (Machi. 28:31) Chifukwa chakuti wachitanga ukayidi wapanyumba, Paulo wawusaniyanga cha mpata wakupharazga kunyumba ndi nyumba ku Roma. Chinanga kuti venga viyo iyu wangulutirizga mbwenu kupharazgiya ŵanthu wo azimuwonanga. Mazuŵa nganu napu, chifukwa cha ukoti pamwenga matenda, abali ndi azichi ŵidu anyaki angafiska cha kutuwapu panyumba ndipu anyaki atondeka kuyuka pabedi kweniso anyaki aja munyumba zakusungiyamu ŵanthu akukota pamwenga wo atama. Kweni abali ndi azichi ŵenaŵa alutirizga kwanja Chiuta kweniso kupharazga. Mwaviyo, titiŵapemphere kuti Awusefwi akuchanya aŵawovyi kukumana ndi ŵanthu wo akhumbisiska kusambira uneneska ndipuso kuziŵa vinthu vinandi vakukondwesa vo Chiuta wachitengi kunthazi.

21. Ntchifukwa wuli tikhumbika kugwira ntchitu yakupharazga mwaliŵi ukongwa?

²¹ Tanandi aku isi tingafiska kupharazga kunyumba ndi nyumba ndipuso tingagwiriskiya ntchitu nthowa zinyaki zakusambiziya ŵanthu kuti aje akusambira. Mwaviyo, weyosi waku isi watenere kuyesesa kufiska udindu waki wakupharazga vakukwaskana ndi Ufumu ndipuso kuchitiya ukaboni “mpaka kuvigaŵa vakutali ukongwa va charu chapasi.” Tikhumbika kugwira ntchitu iyi mwaliŵi ukongwa, chifukwa “chisimikizu” cha kuŵapu kwaku Khristu chiwoneka umampha ukongwa. (Mate. 24:3-14) Iyi ndi nyengu yakuchitiya vidazi cha. Pasonu panu te ndi “vakuchita vinandi mu ntchitu ya Ambuya.”​—1 Akori. 15:58.

22. Kumbi titenere kusimikiza mtima kuchitanji po tilindizga zuŵa laku Yehova?

²² Po tilindizga “zuŵa likulu kweniso lakuchitiska mantha laku Yehova,” tiyeni tisimikizi mtima kulutirizga kugwira ntchitu yakuchitiya ukaboni mwachiganga kweniso mwakugomezgeka. (Yowe. 2:31) Tikayika cha kuti tilutirizgengi mbwenu kusaniya ŵanthu anandi nge aku Bereya wo “angulonde mazu mwakukhumbisiska.” (Machi. 17:10, 11) Mwaviyo, tiyeni tilutirizgi kugwira ntchitu yakuchitiya ukaboni, mpaka po vazamujaliya nge kuti Chiuta watitikambiya kuti: “Wachita umampha ukongwa, ndiwi kapolu wamampha kweniso wakugomezgeka!” (Mate. 25:23) Asani tiyesesengi kugwira ntchitu yakusambiza ŵanthu kuti aje akusambira mazuŵa nganu ndipuso asani tilutirizga kuja akugomezgeka kwaku Yehova, tazamukondwa kwamuyaya chifukwa cha mwaŵi wo tenga nawu “wakuchitiya ukaboni mwakukwana” vakukwaskana ndi Ufumu waku Chiuta!