1-4. Ntchifukwa wuli Paulo wanguluta ku Yerusalemu, nanga ndi vinthu wuli vo vatingi vikamuchitikiyengi?

 ŴANTHU anguchita chitima ukongwa pa nyengu yo Paulo ndi Luka atuwangaku ku Mileto. Venga vakusuzga ukongwa kuti Paulo ndi Luka asiyani ndi ŵara a ku Efeso wo aŵayanjanga ukongwa. Amishonale ŵaŵi ŵenaŵa angukwera sitima. Yiwu angupinga vinthu vakukhumbika pa ulendu wawu. Yiwu angupinga so vawanangwa vo vingusonkheka kuti vikaperekeki kwa Akhristu a ku Yudeya wo akhumbikanga chovyu ndipu akhumbisiskanga kuti vawanangwa venivi vikaperekeki.

² Padowoku ili paputanga timphepu tamampha ndipu pavuli paki sitima yingusoka padowoku lachiwawa lenili. Paulo ndi Luka kweniso anyawu 7 wo angwenda nawu aŵalereseskanga abali ŵawu wo ŵenga ndi chitima wo ŵenga mumphepeti mwa nyanja. (Machi. 20:4, 14, 15) Paulo ndi anyaki angulutirizga kuŵabayibisa abali ŵawu mpaka po anguleke kuŵawona.

³ Paulo wangugwiriya ntchitu limoza ndi ŵara a ku Efeso kwa vyaka pafufupi vitatu. Kweni yapa sonu walutanga ku Yerusalemu chifukwa ndiku mzimu wakupaturika ungumulongozge. Iyu waziŵanga vosi cha vo vatingi vikamuchitikiyengi. Nyengu yinyaki kuvuli, wangukambiya ŵara a ku Efeso ŵenaŵa kuti: “Mwakuchichizgika ndi mzimu ndiluta ku Yerusalemu chinanga kuti ndiziŵa cha vo vakundichitikiya kweniko. Kweni chinthu chimoza cho ndiziŵa ntchakuti mumatawuni ngakupambanapambana, mzimu wakupaturika utindilongo ukaboni mwakuwerezawereza kuti kumangika kweniso masuzgu vitindilindizga.” (Machi. 20:22, 23) Chinanga kuti waziŵanga kuti wamukumana ndi vinthu vakofya, Paulo wangusimikiza mtima kuti walutengi mbwenu ku Yerusalemu chifukwa mzimu ndiwu ungumulongozge kwenuku. Chinanga kuti waziŵanga kuti umoyu waki ngwakuzirwa kweni wawonanga kuti kuchita khumbu laku Chiuta ndichu chinthu chakukhumbika ukongwa.

⁴ Kumbi namwi muwona so viyo? Pa nyengu yo titijipereka kwaku Yehova, titimulayizga kuti kuchita khumbu laki ndiku kujengi pamalu ngakwamba pa umoyu widu. Kukambiskana chakuwoniyapu cha wakutumika Paulo yo wanguteŵete Yehova mwakugomezgeka kutiwovyengi ukongwa.

5. Kumbi Paulo ndi anyaki angwenda wuli kuti akafiki ku Turo?

⁵ Sitima yo Paulo ndi anyaki angukwera ‘yingupetukiya kunyaki cha.’ Pa zuŵa ili, panyanja panguputa mphepu zamampha zo zinguwovya sitima kuti yiyendi  umampha mpaka kuchifika ku Kosi zuŵa lenili. (Machi. 21:1) Viwoneka kuti sitima yeniyi yingugona kwenuku ndipu mawa laki yinguchifika ku Rode kweniso ku Patara. Ŵati afika ku Patara dowoku lo lenga chakumwera kwa Asia Minor, angukwera sitima yikulu yakupinga katundu yo yinguchiŵafikisa ku Turo ku Fonike. Yiwu achiyenda panyanja angujumpha “chirwa cha kupuro kumazge kwa [dowoku].” (Machi. 21:3) Ntchifukwa wuli Luka yo wangulemba buku la Machitidu wangukamba fundu yeniyi?

6. (a) Ntchifukwa wuli tingakamba kuti Paulo watenere kuti wanguchiskika wati wawona chirwa cha Kupuro? (b) Kumbi mutuvwa wuli asani muŵanaŵaniya mo Yehova wakutumbikiyani kweniso kukuwovyani?

⁶ Panyaki Paulo wanguŵalongo anyaki chirwa chenichi ndipu wanguŵakambiya vo vingumuchitikiya pa nyengu yo wenga kwenuku. Pa ulendu waki wakwamba wa umishonale pati pajumpha vyaka 9, Paulo, Baranaba ndi Yohane Mariko angukumana ndi Elimasi wamasalamusi yo wasuskanga ntchitu yawu yakupharazga. (Machi. 13:4-12) Paulo watenere kuti wanguchiskika ukongwa wati wawona chirwa chenichi ndi kuŵanaŵaniya vo vingumuchitikiya kwenuku kweniso vingumuwovya kuti wanozgeke vo vatingi vimuchitikiyengi kunthazi. Nasi tingayanduwa ukongwa asani tiŵanaŵaniya mo Chiuta watitumbikiya kweniso mo watiwovye kuti tikunthiyepu masuzgu. Asani tichitengi viyo, tiyananengi ndi Davidi  yo wangukamba kuti: “Masuzgu nga munthu murunji ngalipu nganandi, kweni Yehova watimutaska ku masuzgu ngosi ngenanga.”—Salimo 34:19.

7. Kumbi Paulo ndi anyaki anguchitanji ŵati afika ku Turo?

⁷ Paulo waziŵanga kuti wakhumbikanga kuchitiya vinthu limoza ndi Akhristu anyaki ndipu wakhumbisiskanga kuja nawu. Ndichu chifukwa chaki ŵati afika ku Turo, Luka wangulemba kuti: “Tingupenjapenja akusambira, tinguŵasaniya.” (Machi. 21:4) Yiwu aziŵanga kuti ku Turo kwe Akhristu anyawu ndichu chifukwa chaki anguŵapenjapenja ndipu angujapu nawu kwa mazuŵa ngamanavi. Ŵanthu wo asambira uneneska atumbikika ukongwa chifukwa kwekosi ko aluta, asaniya abali ŵawu wo agomezga vinthu vakuyanana ndipu atiŵalondere. Ŵanthu wo atanja Chiuta ndipuso wo atimusopa mwauneneska asaniya mabwezi pacharu chosi.

8. Kumbi mazu nga pa Machitidu 21:4 ngang’anamuwanji?

⁸ Pakukonkhoska vo vinguchitika pa mazuŵa 7 ngo Paulo ndi anyaki angujaliya ku Turo, Luka wangulemba fundu yinyaki yo yingawoneka nge njakuziziswa. Iyu wangukamba kuti: “Mwakuwovyeka ndi mzimu, [abali a ku Turo] angukambiya Paulo mwakuwerezawereza kuti wangachikandangaku phazi cha ku Yerusalemu.” (Machi. 21:4) Kumbi Yehova wangusintha maŵanaŵanu ngaki? Kumbi yapa wakhumbanga kuti Paulo waleki kuluta ku Yerusalemu? Awa. Mzimu ungulongo kuti Paulo wamutombozgeka ku Yerusalemu kweni ungumukambiyapu cha kuti waleki kuluta kutawuni yeniyi. Viwoneka kuti kuziya mu mzimu wakupaturika, abali a ku Turo aneneskanga kuti Paulo wamukumana ndi masuzgu ku Yerusalemu. Mwaviyo, chifukwa cha kumufipiya mtima, yiwu angumuchondere kuti waleki kuluta ku tawuni yeniyi. Penga pakuvwika kumufipiya mtima Paulo chifukwa aziŵanga kuti wamukumana ndi masuzgu. Kweni chifukwa chakuti iyu wakhumbisiskanga kuchita khumbu laku Yehova, wangulutirizga ulendu waki wakuluta ku Yerusalemu.—Machi. 21:12.

9, 10. (a) Kumbi Paulo watenere kuti wangukumbukanji wati wavwa maŵanaŵanu nga abali a ku Turo? (b) Kumbi ŵanthu anandi mucharu ichi ŵe ndi maŵanaŵanu wuli, nanga ngapambana wuli ndi vo Yesu wangukamba?

⁹ Paulo wati wavwa vo abali angumukambiya, watenere kuti wangukumbuka vo akusambira aku Yesu anguchita wati waŵakambiya kuti walutengi ku Yerusalemu ko wamusuzgika ndi kubayika. Chifukwa cha kumufipiya mtima, Peturo wangukambiya Yesu kuti: “Jivwiyeni lisungu Ambuya, mungazomerezanga cha kuti venivi vikuchitikiyeni.” Kweni Yesu wangumukambiya kuti: “Luta kuvuli kwangu Satana! Ndiwi chinthu chakundiguŵiska, chifukwa maŵanaŵanu ngaku, kuti ngaku Chiuta cha kweni nga ŵanthu.” (Mate. 16:21-23) Yapa, Yesu wangusimikiza mtima kuti wachitengi vo Chiuta wangumutuma. Paulo nayu wenga ndi mtima wenuwu. Mwakuyanana ndi wakutumika Peturo, abali a ku Turo amukhumbiyanga vamampha Paulo, kweni yiwu avwisanga cha kuti vo iyu wakhumbanga kuchita lenga khumbu laku Chiuta.

¹⁰ Ŵanthu anandi mazuŵa nganu atanja kuchita vinthu vo awona kuti vambula kusuzga chinanga vingaja viheni. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanthu anandi atanja chisopa cho chilivi marangu nganandi kweniso cho chizomereza kuti achitengi vosi vo akhumba. Kweni Yesu wanguchiska akusambira ŵaki kuti akhumbika  cha kuja ndi maŵanaŵanu ngenanga. Iyu wanguŵakambiya kuti: “Asani munthu wapenja kundilondo, wajikani yija ndipu wapingi chimiti chaki chakutombozgekiyapu ndi kulutirizga kundilondo.” (Mate. 16:24) Kulondo Yesu ntchinthu cha zeru ukongwa ndipuso chakwenere, kweni ntchipusu cha.

11. Kumbi akusambira a ku Turo angulongo wuli kuti amuyanjanga Paulo kweniso kumuwovya?

¹¹ Sonu nyengu yingukwana kuti Paulo, Luka ndi anyawu wo ŵenga nawu alutirizgi ulendu wawu. Vo vinguchitika achisoka, vilongo kuti abali a ku Turo amuyanjanga ukongwa Paulo kweniso amuwovyanga pa uteŵeti waki. Anthulumi, anthukazi ndipuso ŵana anguluta kudowoku kuchiperekeza Paulo ndi anyaki wo wenga nawu. Ŵati afika kwenuku wosi angujikama ndi kupemphere limoza kweniso angulayilana. Pavuli paki, Paulo, Luka ndi anyawu wo ŵenga nawu angukwera sitima yinyaki ndipu anguchifika ku Pitolemayi ko anguchikumana ndi abali ndipu anguja nawu kwa zuŵa limoza.​—Machi. 21:5-7.

12, 13. (a) Kumbi ntchinthu wuli cho chilongo kuti Filipu wanguteŵete Chiuta mwakugomezgeka? (b) Nanga chakuwoniyapu chaku Filipu chingaŵawovya wuli abali wo ŵe ndi ŵana?

¹² Pavuli paki, Luka wangukamba kuti Paulo ndi anyaki anguluta ku Kayisareya. Ŵati afika kwenuku, “[angusere] munyumba yaku Filipu yo wenga mupharazgi.” a (Machi. 21:8) Yiwu atenere kuti angukondwa ukongwa ŵati akumana so ndi Filipu. Vyaka 20 kuvuli, Filipu wenga ku Yerusalemu ndipu wangusankhika ndi akutumika kuti wawovyi pa ntchitu ya kugaŵa chakurya mumpingu wa Chikhristu wo ungwamba waka sonu. Filipu waziŵikanga kuti wenga mupharazgi waphamphu ndipu wangugwira ntchitu yeniyi kwa nyengu yitali. Kumbukani kuti akusambira ŵati ambininika chifukwa cha kutombozgeka, Filipu wanguluta ku Samariya ndipu wangwamba kupharazga kweniko. Ndipu ndi Filipu mwenuyu yo wangupharazgiya nduna ya ku Ifiyopiya ndi kuyibatiza. (Machi. 6:2-6; 8:4-13, 26-38) Filipu wenga nadi mteŵeti wakugomezgeka!

¹³ Filipu wanguleka cha kuchita uteŵeti waki mwaphamphu. Pa nyengu yo wenga ku Kayisareya, wangulutirizga mbwenu kugwira ntchitu ya kupharazga nge mo Luka walongore ndipu wangumudana kuti “mupharazgi.” Bayibolu likamba so kuti Filipu wenga ndi ŵana anthukazi anayi wo akambanga mauchimi, ndipu venivi vilongo kuti nawu alondonga vo awusewu achitanga. b (Machi. 21:9) Ivi vilongo  kuti Filipu waliwovyanga ukongwa banja laki kuti liyanjengi Yehova. Abali wo ŵe ndi ŵana mazuŵa nganu atenere kuyezga chakuwoniyapu chenichi. Yiwu atenere kulongozga mabanja ngawu mu uteŵeti ndipuso kuwovya ŵana ŵawu kuti ayanjengi ntchitu yakupharazga.

14. Ntchifukwa wuli maulendu ngo Paulo wayendanga ngenga ngakukhumbika ukongwa kwa Akhristu anyaki, nanga mazuŵa nganu vichitika wuli?

¹⁴ Kwekosi ko Paulo walutanga wafufuzanga Akhristu anyaki ndipu asani waŵasaniya wajanga nawu kwa kanyengu. Viwoneke limu kuti abali amulondiyanga mwakukondwa mumishonale mwenuyu ndi anyaki wo wayendanga nawu. Tikayika cha kuti maulendu ngenanga ngaŵawovyanga ukongwa Akhristu chifukwa ‘achiskananga.’ (Aro. 1:11, 12) Venivi ndivu so vichitika mazuŵa nganu. Titumbikika ukongwa asani talonde wakuwonere dera ndi muwolu waki kunyumba kwidu chinanga kuti nyumba yo yingaja yimana pamwenga tilivi vinthu vinandi.​—Aro. 12:13.

15, 16. Kumbi Agabu wanguza ndi uthenga wuli, nanga ŵanthu wo anguwuvwa angukwaskika wuli?

¹⁵ Pa nyengu yo Paulo wajanga kunyumba yaku Filipu kunguza mulendu munyaki wakutumbikika zina laki Agabu. Ŵanthu wo anguwungana munyumba yaku Filipu aziŵanga kuti Agabu ndi mchimi ndipu nyengu yinyaki wangukambiya limu za nja yo yinguchitika mu ulamuliru waku Kilaudiyo. (Machi. 11:27, 28) Panyaki yiwu ajifumbanga kuti: ‘Ntchifukwa wuli Agabu waza kunu? Kumbi waza ndi uthenga wuli?’ Yiwu achimulereska, wanguto lamba waku Paulo yo wavwalanga muchiwunu yo nyengu zinyaki waŵikangamu ndalama pamwenga vinthu vinyaki. Wati wachita venivi, Agabu wangumanga malundi ndi manja ngaki ndi lamba mwenuyu. Pavuli paki wangukamba kuti: “Venivi ndivu mzimu wakupaturika wakamba kuti, ‘Mweneku wa lamba uyu wamumangika viyo ndi Ayuda ku Yerusalemu ndipu akumupereka mu manja mwa ŵanthu amitundu yinyaki.’”​—Machi. 21:11.

¹⁶ Uchimi uwu ungusimikiziya kuti Paulo walutengi nadi ku Yerusalemu. Ungulongo so kuti ntchitu yaki yakupharazgiya Ayuda, yamuchitiska kuti wakaperekeki “mu manja mwa ŵanthu amitundu yinyaki.” Ŵanthu wo ŵengapu pa  nyengu iyi angukwaskika ukongwa ndi uchimi wenuwu. Mwakuti Luka wangulemba kuti: “Sonu tati tavwa venivi, isi limoza ndi ŵanthu a kweniko tingwamba kumupempha kuti wangalutangaku cha ku Yerusalemu. Pavuli paki Paulo wanguŵamuka kuti: ‘Ntchifukwa wuli muliya ndi kundigongowesa? Ziŵani kuti nde wakunozgeka kuchimangika pe cha, kweni chinanga nkhuchifwa ku Yerusalemu chifukwa cha zina la Ambuya Yesu.’”​—Machi. 21:12, 13.

17, 18. Kumbi Paulo wangulongo wuli kuti wangusimikiza mtima kuchita khumbu laku Chiuta, nanga abali anguchita wuli?

¹⁷ Ŵanaŵaniyani vo vinguchitika. Luka ndi abali wo ŵengapu angumupempha Paulo kuti wangalutangaku cha ku Yerusalemu ndipu anyaki aliyanga. Chifukwa chakuti abali angulongo kuti amufipiyanga mtima, Paulo wanguŵakambiya mwachanju kuti ‘atimugongowesa’ pamwenga kuti ‘kumupweteka mtima’ nge mo Mabayibolu nganyaki ngakambiya. Kweni iyu wangusimikiza mtima ndipu nge mo venge wati wakumana ndi abali a ku Turo, wanguzomereza cha kuti waleki kuchita vo wakhumbanga chifukwa cha vo abali amupemphanga pamwenga kumuliriya. Mumalu mwaki, iyu wanguŵakambiya chifukwa cho wakhumbikiyanga kuluta. Yapa, wangulongo nadi kusimikiza mtima ndipuso chiganga! Mwakuyanana ndi Yesu, Paulo wangusimikiza mtima kuti walutengi mbwenu ku Yerusalemu. (Ahe. 12:2) Paulo wakhumbanga kufwiya chivwanu chaki cha, kweni asani venivi vinguchitika nadi, iyu watingi wawonengi kuti ndi mwaŵi kufwa chifukwa cha kulondo Khristu Yesu.

¹⁸ Kumbi abali angukwaskika wuli ndi vo Paulo wanguŵakambiya? Yiwu angumuka mwaulemu. Bayibolu likamba kuti: “Tati tatondeka kumugongowesa, tinguleka kumususka ndipu tingukamba kuti: ‘Khumbu laku Yehova lichitiki.’” (Machi. 21:14) Abali wo apemphanga Paulo kuti waleki kuluta ku Yerusalemu angumuchichizga cha kuti wachiti vo yiwu akhumbanga. Yiwu anguvwiya vo Paulo wangukamba ndipu anguzomereza kuti khumbu laku Yehova lichitiki chinanga kuti venga vakusuzga kwaku yiwu. Paulo wanguluta ku Yerusalemu ndipu vo vinguchitika kweniko vinguchitiska kuti wabayiki. Paulo wawonanga kuti vatingi viŵengi umampha asani ŵanthu wo amuyanjanga anguleka kumugongowesa.

19. Kumbi vo vinguchitikiya Paulo vititisambiza fundu niyi yakukhumbika ukongwa?

¹⁹ Vo vinguchitikiya Paulo vititisambiza fundu yakukhumbika ukongwa yakuti: Tikhumbika cha kugongowesa anyidu wo ajipereka kuti ateŵete Chiuta ndi mtima wosi. Fundu yeniyi tingayigwiriskiya ntchitu pa vakuchitika vakupambanapambana, vo vikwaska umoyu ndi nyifwa pe cha. Mwakuyeruzgiyapu, chinanga kuti apapi anandi a Chikhristu asuzgika maŵanaŵanu asani ŵana ŵawu atuwapu panyumba ndi kuchiteŵete Yehova kuvigaŵa vakutali, kweni atiŵagongowesa cha. Mwakuyeruzgiyapu, Phyllis wa ku England wakumbuka mo wanguvwiya mwana waki munthukazi wati waluta ku Africa nge mumishonale. Phyllis wangukamba kuti: “Ndingusuzgika maŵanaŵanu ukongwa pa nyengu iyi. Vingundisuzga ukongwa mumtima kuwona kuti waluta kutali. Ndenga nadi ndi chitima, kweni lwandi linyaki ndakondwanga. Ndinguyipemphere ukongwa nkhani yeniyi. Kweni chifukwa chakuti ndivu mwana wangu wangusankha ndingumugongowesapu cha kuti wasinthi maŵanaŵanu ngaki. Ndipuso ini ndini kanandi ndamuwovyanga kuti waŵikengi vinthu va Ufumu panthazi. Iyu wateŵete kwa vyaka 30 muvyaru vinyaki ndipu nditimuwonga ukongwa Yehova kuti wamuwovya mwana  wangu kuti wamuteŵete mwakugomezgeka.” Vija vakukondwesa ukongwa asani tichiska anyidu wo ajipereka kuti ateŵete Yehova ndi mtima wosi!

20, 21. Kumbi ndi vinthu wuli vo vilongo kuti Paulo wakhumbisiskanga kuja ndi abali ŵaki, nanga ntchifukwa wuli wachitanga viyo?

²⁰ Paulo wati wamaliza kunozgeke, wangusoka ulendu waki limoza ndi abali wo angulongo nadi kuti amuwovyanga. Pa ulendu wawu wakuluta ku Yerusalemu, Paulo ndi anyaki wo wenga nawu amanga dankha mumalu nganyaki ndi kupenja Akhristu anyawu kuti achezepu nawu. Ŵati afika ku Turo angusaniya akusambira ndipu anguja nawu kwa mazuŵa 7. Ku Pitolemayi angutauzga abali ndi azichi ndipu anguja nawu zuŵa limoza. Ku Kayisareya anguja kunyumba kwaku Filipu kwa mazuŵa nganandiku. Pavuli paki, anyaki mwa akusambira a ku Kayisareya anguluta kuchiperekeza Paulo ndi anyaki ku Yerusalemu ndipu anguchija kunyumba kwaku Munasoni yo wenga yumoza wa akusambira akwamba. Pakumaliya, Paulo ndi anyaki ŵati afika ku Yerusalemu, Luka wangukamba kuti “abali angutilondere umampha.”—Machi. 21:17.

²¹ Yapa viwoneke limu kuti Paulo wakhumbisiskanga kuja ndi abali ŵaki. Wakutumika mwenuyu wanguchiskika ukongwa ndi abali ndi azichi nge mo nasi tichitiya mazuŵa nganu. Tikayika cha kuti venivi vingumuwovya ukongwa Paulo kuti waleki kuchita mantha ndi ŵanthu akukwiya wo akhumbanga kumubaya.