1-3. (a) Konkhoskani vo vinguchitika ndi usiku wo Utiko wangufwiya. (b) Kumbi Paulo wanguchitanji, nanga venivi vilongo kuti Paulo wawuwonanga wuli umoyu wa ŵanthu anyaki?

 PAULO wenga ku Trowa muchipinda cha muchanya cho munguzaza ŵanthu anandi. Iyu wangulongoro kwa nyengu yitali ndi abali chifukwa wenuwu wenga usiku wakumaliya kuja nawu. Uwu wenga usiku pakati. Muchipinda chenichi, mwenga nyali zinandiku zo zingusazgiyaku kufunda ndipu zitenere kuti ndizu zinguchitiska josi muchipinda chenichi. Pa nyengu iyi mnyamata munyaki zina laki Utiko wanguja pawindu. Paulo wachilongoro, Utiko wangugona ndipu wanguwa pasi kutuwa panyumba yachitatu yakuyerekana!

² Chifukwa chakuti Luka wenga dokotala ndiyu panyaki wangutchimbiliyaku mwaliŵi kuchimuwona mnyamata mwenuyu. Weyosi wanguziŵiya limu kuti pengavi kamampha chifukwa Utiko “achimutondo angusaniya kuti wafwa.” (Machi. 20:9) Kweni pavuli paki panguchitika chakuziziswa. Paulo wangujiponya pa mnyamata yo ndipu wangukambiya ŵanthu kuti: “Lekani kuliya chifukwa ngwamoyu.” Paulo wangumuyuska Utiko!​—Machi. 20:10.

³ Chakuchitika ichi chilongo kuti mzimu wakupaturika waku Chiuta ngwanthazi ukongwa. Ndi Paulo cha yo wanguchitiska kuti Utiko wafwi. Kweni iyu wakhumbanga cha kuti nyifwa ya mnyamata uyu yitimbanyizgi chakuchitika chakukhumbika ukongwa chenichi pamwenga kuguŵiska munthu weyosi mwauzimu. Chifukwa chakuti Paulo wanguyuska Utiko, mpingu ungupembuzgika ndipu ŵanthu angulutirizga kuchita uteŵeti wawu mwaphamphu. Yapa viwoneke limu kuti Paulo wawonanga kuti umoyu wa ŵanthu anyaki wenga wakuzirwa ukongwa. Venivi vititikumbusa mazu ngo iyu wangukamba ngakuti: “Ndilivi mulandu wa ndopa za munthu weyosi.” (Machi. 20:26) Tiyeni tikambiskani mo chakuwoniyapu chaku Paulo chingatiwovye.

4. Kumbi ndi masuzgu ngakulu nanga ngo Paulo wangukumana nangu?

⁴ Nge mo tingukambiskiyana mu mutu 20, Paulo wangukumana ndi masuzgu ngakulu. Ŵanthu ku Efeso angwambisa viwawa chifukwa cha uteŵeti waki. Ŵanthu akupanga vinthu vasiliva wo aŵanaŵananga kuti chiuta wawu Atemi ndiyu waŵawovyanga kusaniya ndalama, nawu ŵenga mugulu  lakwambisa viwawa! Lemba la Machitidu 20:1 likamba kuti: “Chivulupi chati chamala, Paulo wangudanisa akusambira. Iyu wanguŵachiska, pavuli paki wangulayirana nawu ndipu wangwamba ulendu waki wakuluta ku Makedoniya.”

5, 6. (a) Kumbi Paulo watenere kuti wangujaku kwa nyengu yitali wuli ku Makedoniya, nanga wanguŵachitiyanji abali a kwenuku? (b) Kumbi Paulo waŵawonanga wuli Akhristu anyaki?

⁵ Paulo wachiluta ku Makedoniya wanguma pa dowoku la ku Trowa ndipu wangujaku kwa kanyengu. Paulo waŵanaŵananga kuti Tito yo wangumutuma ku Korinto wamukumana nayu ku Trowa. (2 Akori. 2:12, 13) Kweni wati wawona kuti Tito wazengeku cha, Paulo wanguluta ku Makedoniya. Iyu watenere kuti wangujaku pafufupi myezi 6 ndipu “wangukamba vinthu vinandi vakuchiska ŵanthu a kweniko.” a (Machi. 20:2) Pati pajumpha nyengu, Tito wangukumana ndi Paulo ku Makedoniya. Iyu wanguza ndi uthenga wamampha wakukwaskana ndi mo ŵanthu a ku Korinto angukondwe ndi uthenga wamampha wakukwaskana ndi kalata yakwamba yo Paulo wanguŵalembe. (2 Akori. 7:5-7) Venivi vinguchitiska so kuti Paulo walembi kalata yinyaki yo sonu yiziŵika kuti 2 Akorinto.

⁶ Vakukondwesa kuti Luka wangugwiriskiya ntchitu mazu ngakuti “wanguŵachiska” pakukonkhoska za ulendu waku Paulo wakuchiwona abali ku  Efeso ndi ku Makedoniya. Mazu ngenanga ngalongo mo Paulo wawoniyanga Akhristu anyaki! Mwakupambana ndi Afarisi wo ayuyuwanga anyawu, Paulo wawonanga mbereri nge antchitu anyaki. (Yoha. 7:47-49; 1 Akori. 3:9) Iyu wangulutirizga kuŵawona mwakwenere Akhristu anyaki chinanga mphanyengu yo wakhumbikanga kuŵapaska ulongozgi wanthazi.​—2 Akori. 2:4.

7. Kumbi akuwonere Achikhristu mazuŵa nganu angamuyezga wuli Paulo?

⁷ Mazuŵa nganu, ŵara mumpingu kweniso akuwonere madera ayesesa kuyezga vo Paulo wachitanga. Chinanga mphanyengu yo achenya munthu yo wananga chilatu chawu nkhukhumba kumuwovya. Yiwu atesesa kuchiska Akhristu anyawu mumalu mwakuŵawona kuti mbambula kwenere ndipu achita venivi mwalisungu. Mubali munyaki yo wateŵete nge wakuwonere dera kwanyengu yitali wangukamba kuti: “Abali ndi azichi ŵidu anandi akhumbisiska kuchita cho ntchamampha kweni atondeka chifukwa chamantha, kuguŵa kweniso awona kuti angafiska cha kukunthiyapu pakuŵija.” Akuwonere akhumbika kuŵachiska ukongwa ŵanthu ŵenaŵa.​—Ahe. 12:12, 13.

8, 9. (a) Ntchifukwa wuli Paulo wangutondeka kuluta ku Siriya? (b) Ntchifukwa wuli Ayuda amutinkhanga ukongwa Paulo?

⁸ Paulo wati watuwa ku Makedoniya wanguluta ku Korinto. b Wati wajaku kwa myezi yitatu Paulo wanguluta ku Kenkereya ko wakhumbanga kuti wakakweri sitima yakuluta ku Siriya. We kwenuku, wakhumbanga so kuluta ku Yerusalemu kuti wakapereki vawanangwa kwa abali wo akhumbikanga chovyu. c (Machi. 24:17; Aro. 15:25, 26) Kweni panguchitika vinthu vamabuchibuchi vo vinguchitiska kuti Paulo wasinthi vo wakhumbanga kuchita. Lemba la Machitidu 20:3 likamba kuti: “Ayuda angumunozge chiŵembu.”

⁹ Tizizwa cha kuti Ayuda amutinkhanga ukongwa Paulo chifukwa aŵanaŵananga kuti ngwakugaruka. Pakwamba, uteŵeti waki unguwovya Khrisipu yo wenga mulongozgi wa sinagogi ku Korinto kuti wasinthi ndi kuja Mkhristu. (Machi. 18:7, 8; 1 Akori. 1:14) Nyengu yinyaki, Ayuda a ku Korinto angumumba milandu Paulo ndipu anguluta nayu kwaku Galiyo yo wenga nduna ya ku Akaya. Kweni Galiyo wangukamba kuti Paulo walivi mulandu wewosi ndipu venivi vinguchitiska kuti arwani ŵaki amukwiyiyi ukongwa. (Machi. 18: 12-17) Ayuda ku Korinto atenere kuti anguziŵa kuti Paulo wamukwere sitima kufupi ndi Kenkereya. Mwaviyo, yiwu akhumbanga kuti amukhazi ndi kumubayiya munthowa. Kumbi Paulo wanguchita wuli?

10. Kumbi Paulo wanguchita waka mantha kuleka kwende ku Kenkereya? Konkhoskani.

¹⁰ Chifukwa chakukhumba kujivikiliya kweniso kuvikiliya ndalama zo wangupinga Paulo wangusankha kuleka kuluta ku Kenkereya ndipu wanguwere ku Makedoniya. Ulendu wapasi nawu wenga ndi masuzgu ngaki. Kanandi ankhungu akhazanga ŵanthu mumisewu. Chinanga ndi nyumba za munthowa zakugonamu alendu nazu zenga zakofya. Kweni Paulo wangusankha kuti  wayendi pasi kuphara kuti akamubayiyi ku Kenkereya. Umampha waki Paulo wenga yija cha paulendu wapasi wenuwu. Anyaki mwa ŵanthu wo Paulo wangwenda nawu pa ulendu waki wa umishonale ŵenga Arisitako, Gayo, Sekundo, Sopatara, Timote, Tirofimo kweniso Tukiko.—Machi. 20:3, 4.

11. Kumbi Akhristu mazuŵa nganu achita wuli kuti ajivikiliyi, nanga Yesu wangulongo chakuwoniyapu wuli pa nkhani yeniyi?

¹¹ Mwakuyanana waka ndi Paulo, mazuŵa nganu Akhristu atesesa kujivikiliya asani ŵe mu upharazgi. Muvigaŵa vinyaki ŵanthu mu upharazgi atenda nge gulu pamwenga ŵaŵiŵaŵi mumalu mwakwenda yija. Kumbi Akhristu atijivikiliya wuli asani ŵanthu akhumba kuŵatombozga? Akhristu aziŵa kuti angaleke limu cha kutombozgeka. (Yoha. 15:20; 2 Timo. 3:12) Chinanga kuti veviyo yiwu aŵikiya dara umoyu wawu pangozi cha. Wonani vo Yesu wanguchita. Nyengu yinyaki ŵanthu akususka ku Yerusalemu ŵati ayamba kuto mya kuti amuponyi nayu, “Yesu wangubisama ndipu wangutuwamu munyumba yakusopiyamu.” (Yoha. 8:59) Pavuli paki Ayuda ŵati apangangana kuti amubayi, “Yesu wanguleka kwenda pakweru pakati pa Ayuda, kweni wanguluta kuchigaŵa chapafupi ndi chipululu.” (Yoha. 11:54) Yesu wachitanga vosi vo wangafiska kuti wajivikiliyi chikulu vileka kususkana ndi vo Chiuta wakhumbanga kwaku iyu. Venivi ndivu so Akhristu achita mazuŵa nganu.​—Mate. 10:16.

12, 13. (a) Kumbi mpingu unguchita wuli Utiko wati wayuskika? (b) Kumbi ndi fundu ya mu Bayibolu niyi yo yipembuzga ŵanthu wo abali ŵawu akutayika?

¹² Paulo ndi anyaki wo wenga nawu angulutiya limoza ku Makedoniya kweni atenere kuti anguzilekana pati pajumpha nyengu. Viwoneka kuti yiwu anguchikumana so ku Trowa. d Bayibolu likamba kuti: “Pati pajumpha pafufupi mazuŵa ngankhondi, tingufika ku Trowa ko ŵenga.” e (Machi. 20:6) Nge mo tawone kukwambiriya kwa nkhani iyi, kwenga ku Trowa kwenuku ko Utiko wanguyuskikiya. Ŵanaŵaniyani mo abali angukondwe kuwona kuti Utiko wayuskika! Nge mo Bayibolu likambiya yiwu “angupembuzgika ukongwa.”—Machi. 20:12.

¹³ Mbuneneska kuti vakuziziswa nge ivi vichitika cha mazuŵa nganu. Kweni ŵanthu wo abali ŵawu akutayika ‘apembuzgika ukongwa’ ndi chilindizga cho Bayibolu likamba chakukwaskana ndi chiyuka. (Yoha. 5:28, 29) Ŵanaŵaniyani fundu iyi: Chifukwa chakuti Utiko wenga wambula kufikapu wangufwa so pavuli paki. (Aro. 6:23) Kweni ŵanthu wo azamuyuskika mucharu chifya azamuja ndi chilindizga chakuzija ndi umoyu kwamuyaya! Ndipuso ŵanthu wo ayuskika kuti akalamuliyi limoza ndi Yesu kuchanya apaskika umoyu wambula kufwa. (1 Akori. 15:51-53) Mazuŵa nganu Akhristu akusankhika pamwenga ‘ambereri zinyaki,’ ‘apembuzgika ukongwa’ chifukwa cha vo alindizga.​—Yoha. 10:16.

14. Kumbi Paulo wanguŵakambiyanji ŵara a ku Efeso wati wakumana nawu ku Mileto?

¹⁴ Paulo ndi anyaki wo wayendanga nawu angutuwaku ku Trowa ndikuluta ku Aso ndipu pavuli paki anguluta ku Mituleni, Kiyo, Samo ndi ku Mileto. Paulo wakhumbanga kuti wakafiki nyengu yamampha ku Yerusalemu kuti wakaŵepu pa Phwandu la Pentekositi. Chifukwa chakuti wakhumbanga kuchifika ku Yerusalemu pa nyengu ya Pentekositi wangukwera sitima yo yajumphanga ku Efeso kuti wakafiki liŵi. Kweni pakuti wakhumbanga kukambiskana ndi ŵara a ku Efeso wanguŵapempha kuti wakakumani nawu ku Mileto. (Machi. 20:13-17) Yiwu ŵati afika Paulo wanguŵakambiya kuti: “Muziŵa umampha mo ndachitiyanga namwi kutuliya pa zuŵa lakwamba lo ndingufikiya muchigaŵa cha Asia. Ndateŵetiyanga Ambuya nge kapolu mwakujiyuyuwa ukongwa. Ndachitanga venivi ndi masozi kweniso mayeseru ngo ngandiwiyanga chifukwa cha viŵembu vo Ayuda angundinozge. Muziŵa so kuti ndinguleka cha kukukambiyani vinthu vakukuwovyani pamwenga kukusambizani pakweru kweniso kunyumba ndi nyumba. Kweni ndingupereka ukaboni mwakukwana kwa Ayuda ndi Agiriki kuti alapi ndi kung’anamukiya kwaku Chiuta ndipuso kuti aje ndi chivwanu mwa Ambuya Yesu.”​—Machi. 20:18-21.

15. Kumbi kupharazga kunyumba ndi nyumba kutovya wuli?

¹⁵ Mazuŵa nganu, pe nthowa zinandi zo tigwiriskiya ntchitu pakupharazga  uthenga wamampha. Mwakuyanana waka ndi Paulo, nasi titesesa kuluta kumalu ko kusanirika ŵanthu anandi nge kumalu ko kutuma mabasi, mumsewu mo mutenda ŵanthu anandi pamwenga mumsika. Kweni kupharazga kunyumba ndi nyumba ndiyu nthowa yikulu yo Akaboni aku Yehova agwiriskiya ntchitu. Chifukwa wuli? Chakwamba, nthowa yeniyi yitiŵapaska mwaŵi ŵanthu kuti avwisiyengi uthenga wa Ufumu nyengu yeyosi ndipu venivi vilongo kuti Chiuta walivi sankhu. Yitovya so ŵanthu a mtima wamampha kuti awovyeki mwauzimu mwakukoliyana ndi masuzgu ngo akumana nangu. Kusazgiyapu yapa, upharazgi wa kunyumba ndi nyumba utovya ŵanthu wo apharazga kuti aje ndi chivwanu chakukho kweniso kuti akunthiyengepu. Kukamba uneneska, Akhristu auneneska aziŵika chifukwa cha phamphu lo alongo chifukwa cha kupharazga “pakweru kweniso kunyumba ndi nyumba.”

16, 17. Kumbi Paulo wangulongo wuli kuti wengavi mantha, nanga Akhristu mazuŵa nganu atimuyezga wuli?

¹⁶ Paulo wangukonkhoske ŵara a ku Efeso kuti waziŵa cha vinthu vakofya vo wangachikumana navu asani wawere ku Yerusalemu. Iyu wanguŵakambiya kuti: “Chinanga kuti vingaŵa viyo, umoyu wangu nditiwuwona nge kanthu cha. Kweni chija cho ndikhumba, nkhumaliza ulendu wangu kweniso uteŵeti wo ndikulonde kwa Ambuya Yesu, kuti ndipereki mwakukwana ukaboni wa uthenga wamampha wa wezi ukulu waku Chiuta.” (Machi. 20:24) Paulo wanguzomereza cha kuti masuzgu nge matenda pamwenga kususkika vimutimbanyizgi kumaliza uteŵeti waki.

¹⁷ Mazuŵa nganu napu, Akhristu akunthiyapu masuzgu ngakupambanapambana. Mwakuyeruzgiyapu, muvyaru vinyaki boma likaniza ntchitu yidu kweniso litombozga abali. Anyaki akunthiyapu matenda ngakulu pamwenga kusuzgika maŵanaŵanu. Ŵana a sukulu achichizgika ndi anyawu kuti achitengi vinthu viheni. Kwali akumani ndi masuzgu wuli, Akaboni aku Yehova alutirizga kuja ndi chiganga nge mo Paulo wachitiyanga. Yiwu alutirizga “kupereka mwakukwana ukaboni wa uthenga wamampha.”

18. Kumbi Paulo wanguchitanji kuti waŵevi mulandu wa ndopa, nanga ŵara a ku Efeso akhumbikanga kuchitanji kuti nawu aŵevi mulandu wa ndopa?

¹⁸ Pavuli paki, Paulo wanguŵapaska ulongozgi wambula kuyeŵapu mani ŵara a ku Efeso ndipu wanguŵakambiya kuti iyu wanguŵalongo chakuwoniyapu chamampha. Chakwamba, wanguŵakambiya kuti wenuwu utenere kuti wenga ulendu wakumaliya ndipu azakumuwona so cha. Pavuli paki wanguŵakambiya kuti: “Ndilivi mulandu wa ndopa za munthu weyosi, pakuti ndinguleka cha kukukambiyani ulongozgi wosi waku Chiuta.” Kumbi ŵara a ku Efeso atingi amuyezgengi wuli Paulo kuti aleki kuja ndi mulandu wa ndopa? Iyu wanguŵakambiya kuti: “Jiphweriyeni mwaŵeni ndipuso phweriyani mskambu wosi wa mbereri, chifukwa mzimu wakupaturika wakuŵikani kuti muje akuwonere mskambu wo, kuti muliski mpingu waku Chiuta wo wakuwugula ndi ndopa za Mwana waki.” (Machi. 20:26-28) Paulo wangutcheŵeska kuti ŵanthu wo ŵe nge “mphumphi zakukandirizga” azamusere pakati pa  mskambu ndipu “azamukwamba kukamba vinthu vakulandizga kuti apatuskiyi akusambira kwaku yiwu.” Kumbi ŵara akhumbikanga kuchitanji? Paulo wanguŵatcheŵeska kuti: “Jani masu ndipu ziŵani kuti kwa vyaka vitatu usiku ndi msana, ndinguleka cha kulunguchizga weyosi waku yimwi ndipu ndachitanga venivi ndi masozi.”​—Machi. 20:29-31.

19. Kumbi ntchinthu wuli cho chinguchitika cha m’ma 90 C.E., nanga ndi vinthu wuli vo vinguchitika pati pajumpha vyaka vinandi?

¹⁹ “Mphumphi zakukandirizga” zingwamba kuwoneka cha m’ma 90 C.E. Ndipu cha m’ma 98 C.E., wakutumika Yohane wangulemba kuti: “Chinanga ndi sonu panu akususka Khristu anandi awoneka . . . Yiwu akutuwaku kwaku isi chifukwa ŵenga mu gulu lidu cha, pakuti asani ŵenga mu gulu lidu atingi alutirizgengi kuja ndi isi.” (1 Yoha. 2:18, 19) Kuzifika mu 200 C.E., akugaruka anguchitiska kuti mumatchalitchi nga Chikhristu muje kagulu ka alongozgi ndipu mu 300 C.E., Fumu Constantine yinguzomereza kuti “Chikhristu” chakunyenga chije chisopa chakuzomerezeka. Alongozgi avisopa ‘angwamba kukamba vinthu vakulandizga’ chifukwa angutole midawuku yo achitanga pakusopa angoza ndipu anguyisereza mu “Chikhristu.” Visambizu vaboza kweniso midawuku ya ŵanthu akugaruka ŵenaŵa vechekusanirika mu matchalitchi nga Chikhristu mazuŵa nganu.

20, 21. Kumbi Paulo wangulongo wuli kuti wenga wakujipereka, nanga ŵara Achikhristu angalondo wuli chakuwoniyapu chaki?

²⁰ Paulo wapambananga ukongwa ndi ŵanthu wo anguziyamba kuryiya masuku pamutu mskambu wa mbereri. Iyu wagwiranga ntchitu kuti wasaniyengi vinthu vakukhumbika pa umoyu ndi chilatu chakuti waleki kuja mphingu kwa Akhristu anyaki. Iyu wayesesanga kovya Akhristu anyaki kweni wachitanga venivi kuti wasaniriyepu phindu cha. Paulo wanguchiska ŵara a ku Efeso kuti ajengi ndi mtima wakujipereka. Iyu wanguŵakambiya kuti: “Mutenere kovya ambula nthazi ndipuso mukumbukengi mazu ngo Ambuya Yesu angukamba ŵija kuti: ‘Kupaska kuchitiska kuti munthu wakondwengi ukongwa kuluska kulonde.’”—Machi. 20:35.

²¹ Mwakuyanana ndi Paulo, ŵara nawu mazuŵa nganu ŵe ndi mtima wakujipereka. Mwakupambana ndi alongozgi avisopa wo aryiya masuku pamutu mskambu wawu, ŵara wo apaskika udindu ‘wakuryiska mpingu waku Chiuta’ agwira ntchitu yawu kwambula kusaniriyapu phindu. Akhristu akhumbika cha kujikuzga kweniso kunyada mumpingu chifukwa wo “atijipenje unkhankhu” vinthu vitiŵamaliya umampha cha. (Nthanthi 25:27) Ŵanthu wo atijikuzga soni zitiŵalondo.​—Nthanthi 11:2.

22. Ntchifukwa wuli ŵara a ku Efeso amuyanjanga ukongwa Paulo?

²² Abali amuyanjanga Paulo chifukwa nayu waŵayanjanga ukongwa. Ndichu chifukwa chaki nyengu yati yakwana kuti alekani, “ŵanthu wosi angwamba kuliya ukongwa, anguvumbatiya Paulo ndipuso angumufyofyontha mwachanju.” (Machi. 20:37, 38) Titiŵawonga kweniso titiŵayanja ukongwa abali wo atijipereka pakuphwere mskambu nge mo wachitiyanga Paulo. Pakuti tawona chakuwoniyapu chamampha chaku Paulo, kumbi mungakamba kuti Paulo wajiŵikangamu waka po wangukamba kuti: “Ndilivi mulandu wa ndopa za munthu weyosi”?​—Machi. 20:26.