MUTU 5
“Titenere Kuvwiya Chiuta nge Wakulamuliya”
Vinthu vo akutumika anguchita ndipuso vo isi tisambirapu nge Akhristu auneneska
Nkhani iyi yatuliya pa Machitidu 5:12–6:7
1-3. (a) Ntchifukwa wuli akutumika angutoleke kukhoti la Sanihedirini, nanga ndi fumbu nili lo lenga lakukhumbika ukongwa? (b) Ntchifukwa wuli tikhumbika kuziŵa vo akutumika anguchita ŵati awofyezeka?
AKWERUZGA a Mphara Yikulu ya Milandu pamwenga kuti Sanihedirini, angukwiya ukongwa! Akutumika aku Yesu ndiwu ambikanga mulandu mukhoti likulu lenili. Kumbi yiwu angunanganji? Yosefi Kayafa yo wenga wasembi mura ndipuso mulongozgi wa Sanihedirini, wangukambiya akutumika mwaukali kuti: “Tingukulamulani mwanthazi kuti mungalutirizganga cha kusambiza mu zina lenili.” Kayafa yo wangukwiya ukongwa pa nyengu iyi, wangulizumbuwapu ndi kulizumbuwapu cha zina laku Yesu. Iyu wangulutirizga kukamba kuti: “Kweni awonani! mwazaza Yerusalemu yosi ndi chisambizu chinu ndipu mwasimikiza kuti mulandu wa ndopa za munthu uyu uje paku isi.” (Machi. 5:28) Yapa fundu yenga yakuziŵikiya limu: Iyu wang’anamuwanga kuti aleki kupharazga ndipu asani aleka cha awonengi cho chingukweza pusi muchanya!
2 Kumbi akutumika anguchita wuli penapa? Yesu yo wangupaskika udindu ndi Chiuta ndiyu wanguŵapaska ntchitu yakupharazga yeniyi. (Mate. 28:18-20) Kumbi akutumika anguleka ntchitu yakupharazga chifukwa chakopa ŵanthu? Pamwenga anguchita chiganga ndi kulutirizga ntchitu yawu? Yapa fumbu lakukhumbika ukongwa lenga lakuti: Kumbi akhumbikanga kuvwiya Chiuta pamwenga ŵanthu? Peturo wangumuka mwaliŵiliŵi mumalu mwa akutumika anyaki wosi. Iyu wangumuka mwambula kubisa ndipuso mwachiganga.
3 Isi nge Akhristu auneneska, tikhumbika kuziŵa vo akutumika anguchita ŵati awofyezeka ndi khoti la Sanihedirini. Veviyo chifukwa nasi mazuŵa nganu tigwiraku ntchitu yakupharazga yeniyi ndipu nyengu zinyaki ŵanthu angatisuska. (Mate. 10:22) Ŵanthu akususka angayesesa kutikaniza kuti tileki kupharazga. Kumbi tingachita wuli? Kuŵanaŵaniya vo akutumika anguchita pa nyengu yo asuskikanga ndipuso ŵati atoleke kukhoti la Sanihedirini, kungatiwovya ukongwa. a
“Mungelu Waku Yehova Wangujula Visasa” (Machitidu 5:12-21a)
4, 5. Ntchifukwa wuli Kayafa kweniso Asaduki “anguchita sanji ukongwa”?
4 Kumbukani kuti akutumika ŵati akanizika kuti aleki kupharazga, Peturo ndi Yohane angumuka kuti: “Tilekengepu cha kulongoro vinthu vo tikuwona ndi kuvwa.” (Machi. 4:20) Ŵati atuwaku kukhoti la Sanihedirini, Peturo ndi Yohane limoza ndi akutumika wosi anguchilutirizga kupharazga munyumba yakusopiyamu. Akutumika ŵenaŵa achitanga vakuziziswa nge kuchizga akutama kweniso kutuzga viŵanda. Yiwu achitanga venivi pa “Khondi la vipilala vaku Solomoni” po Ayuda ayanjanga kukumana. Khondi lenili lenga chakuvuma kwa nyumba yakusopiyamu ndipu lenga lakujala pachanya. Venga vakuziziswa ukongwa kuti ŵanthu wo atama achilanga asani chithuthuzi chaku Peturo chaŵafikiya. Ŵanthu anandi wo anguchizgika matenda ngawu avwiyanga Mazu ngaku Chiuta ngauneneska. Mwaviyo, “chiŵerengeru cha anthulumi ndi anthukazi wo agomezganga mwa Ambuya, chingulutirizga kusazgikiyaku.”—Machi. 5:12-15.
5 Kayafa limoza ndi Asaduki wo wenga nawu mugulu limoza lachisopa, “anguchita sanji ukongwa” ndipu angulamula kuti akutumika aŵikiki mujeri. (Machi. 5:17, 18) Ntchifukwa wuli Asaduki angukwiya ukongwa? Chenga chifukwa chakuti akutumika asambizanga kuti Yesu wakuyuskika, kweni yiwu akananga kuti kwe chiyuka. Akutumika akambanga so kuti munthu wangataskika pijapija asani we ndi chivwanu mwaku Yesu, penipo Asaduki awopanga kuti boma la Roma lingakwiya asani ŵanthu awona kuti Yesu ndiyu Mulongozgi wawu. (Yoha. 11:48) Mwaviyo, mphaki kuti Asaduki akanizanga akutumika kuti aleki kupharazga!
6. Kumbi mbayani wo atanja kuchitiska kuti ateŵeti aku Yehova atombozgekengi, nanga ntchifukwa wuli tizizwa cha ndi venivi?
6 Mazuŵa nganu napu, alongozgi a visopa vakupambanapambana kanandi ndiwu achitiska kuti ateŵeti aku Yehova atombozgekengi. Yiwu atanja kunyengere arara a boma ndipuso agwiriskiya ntchitu atolankhani kuti akanizi ntchitu yidu. Kumbi titenere kuzizwa ndi venivi? Awa. Uthenga widu uvumbuwa visambizu vawu vaboza. Ŵanthu a mitima yamampha, afwatuka ku mijalidu kweniso vigomezgu vo vileka kukoliyana ndi Malemba, asani asambira uneneska wa mu Bayibolu. (Yoha. 8:32) Mwaviyo, tizizwa asani alongozgi a visopa achita sanji chifukwa cha uthenga wo tipharazga!
7, 8. Kumbi vo mungelu wangukamba vinguŵawovya wuli akutumika, nanga tingajifumba fumbu nili?
7 Pa nyengu yo ŵenga mujeri achilindiza kuti ayeruzgiki, akutumika atenere kuti aŵanaŵananga kuti arwani ŵawu aŵabayengi. (Mate. 24:9) Kweni ndi usiku wa zuŵa lenili, mwamabuchibuchi “mungelu waku Yehova wangujula visasa va jeri.” b (Machi. 5:19) Pavuli paki, mungelu yo wanguŵapaska ulongozgi wakuti: “Lutani, mukami munyumba yakusopiyamu ndipu mukalutirizgi kukambiya ŵanthu.” (Machi. 5:20) Tikayika cha kuti vo mungelu uyu wanguŵakambiya, vinguŵawovya kuti asimikizi kuti vo achitanga venga vakwenere. Vinguŵachiska so kuti alutirizgi kuja ndi chiganga chinanga kuti atombozgekanga ukongwa. Chifukwa cha chivwanu ndipuso chiganga, akutumika “angusere munyumba yakusopiyamu ndipu ndi mlenjilenji angwamba kusambiza.”—Machi. 5:21.
8 Weyosi wangachita umampha kujifumba kuti: ‘Kumbi ini ndingafiska kuja ndi chivwanu kweniso chiganga ndi kulutirizga kupharazga nge mo anguchitiya akutumika asani ndingakumana ndi masuzgu?’ Tichiskika ukongwa kuziŵa kuti angelu atitiwovya ndipuso atitilongozga asani tigwira ntchitu yakukhumbika ukongwa ‘yakuchitiya ukaboni mwakukwana vakukwaskana ndi Ufumu waku Chiuta.’—Machi. 28:23; Chivu. 14:6, 7.
“Titenere Kuvwiya Chiuta nge Wakulamuliya Kuluska Ŵanthu” (Machitidu 5:21b-33)
“Ŵati aza nawu, anguŵamika pa masu pa Mphara Yikulu ya Milandu.”—Machitidu 5:27
9-11. Kumbi akutumika angumuka wuli khoti la Sanihedirini lati laŵakaniza kupharazga, nanga isi nge Akhristu auneneska tisambiranjipu?
9 Kayafa limoza ndi akweruzga anyaki a khoti la Sanihedirini sonu ŵenga akunozgeka kuti akhawulisi akutumika. Yiwu anguziŵa cha vo vinguchitika kujeri ndi usiku, ndipu angutuma alonda kuti akato akayidi. Ŵanaŵaniyani mo alonda ŵenaŵa anguzizwiya ŵati awona kuti akayidi wo awoneka cha chinanga kuti angusaniya kuti “jeri ndakujala ndipuso chechosi cheumamphaumampha ndipu alonda ama mumakhomu.” (Machi. 5:23) Pati pajumpha kanyengu kamanavi, kapitawu wa nyumba yakusopiyamu wanguvwa kuti akutumika aluta so kunyumba yakusopiyamu, ndipu agwira so ntchitu yakuchitiya ukaboni vakukwaskana ndi Yesu Khristu yo angumangikiyapu! Mwaliŵiliŵi, kapitawu yo limoza ndi anyaki, anguluta kuti akaŵako ndi kuluta nawu kukhoti la Sanihedirini.
10 Nge mo takonkhoske kukwamba kwa mutu uwu, alongozgi a chisopa ŵenaŵa wo angukwiya ukongwa, angukambiya akutumika kuti aleke limu kupharazga. Kumbi akutumika angumuka wuli? Peturo wangumiya anyaki wosi ndipu wangumuka mwachiganga kuti: “Titenere kuvwiya Chiuta nge wakulamuliya kuluska ŵanthu.” (Machi. 5:29) Yapa akutumika angulongo chakuwoniyapu chamampha ukongwa kwa Akhristu wosi auneneska. Tikhumbika cha kuvwiya akulamuliya asani atitikaniza kuchita vo Chiuta wakhumba pamwenga asani akhumba kuti tichiti vo Chiuta wakana. Mwaviyo, nasi tingalekanga cha kugwira ntchitu yidu yo Chiuta wakutipaska yakupharazga uthenga wamampha asani “ŵaraŵara amazaza” atitikaniza. (Aro. 13:1) Mumalu mwaki, tiyesesengi kusaniya nthowa zinyaki zo tingachitiya ukaboni mwakukwana vakukwaskana ndi Ufumu waku Chiuta.
11 Tikayika cha kuti chiganga cho akutumika angulongo chinguchitiska kuti akweruzga akwiyi so ukongwa. Yiwu angusimikiza mtima kuti ‘aŵabayi’ waka akutumika. (Machi. 5:33) Yapa nyifwa ya akaboni achiganga kweniso aphamphu ŵenaŵa yingununkha ku mphunu. Kweni ndivu vinguchitika cha. Yiwu anguwovyeka ndi munthu yo akhazanga cha kuti wangaŵawovya!
“Mumalanengi Nawu Cha” (Machitidu 5:34-42)
12, 13. (a) Kumbi Gamaliyeli wanguŵapaska ulongozgi wuli anyaki, nanga yiwu anguchita wuli? (b) Kumbi Yehova wangaŵawovya wuli ŵanthu ŵaki mazuŵa nganu, nanga tingasimikizanji asani wangazomereza ‘kuti tisuzgiki chifukwa cha urunji’?
12 Gamaliyeli yo “wenga msambizi wa Dangu yo ŵanthu wosi amupaskanga ulemu,” wangusoka kuti wakambepu maŵanaŵanu ngaki. c Akweruzga anyaki amutumbikanga ukongwa chifukwa wati walamula kuti akutumika “aŵatuzgiyi dankha kubwalu kwa kanyengu kamanavi,” wosi angumuvwiya. (Machi. 5:34) Gamaliyeli wangwamba dankha kuzumbuwapu magulu nganyaki ngo nganguyukiyapu boma kweni nganguluta patali cha. Pavuli paki, wanguchiska khoti ili kuti lichiti nawu vinthu mwakuzikira akutumika, chifukwa pa nyengu iyi ndipu pajumpha waka mazuŵa ngamanavi kutuliya po Yesu, Mulongozgi wawu wangufwiya. Gamaliyeli wangukamba fundu yanthazi yakuti: “Mungalimbananga nawu cha ŵanthu yaŵa, alekeni. Chifukwa asani vo achita pamwenga kuti ntchitu iyi njakutuliya ku ŵanthu, yimalengi. Kweni asani njakutuliya kwaku Chiuta, mumalanengi nawu cha, mumalu mwaki musanirikengi ŵaka kuti mulimbana ndi Chiuta.” (Machi. 5:38, 39) Akweruzga wosi angulondo ulongozgi waki. Chinanga kuti venga viyo, yiwu anguŵakhwechuwa mbwenu akutumika ndipu anguŵalamula “kuti aleki kukamba so mu zina laku Yesu.”—Machi. 5:40.
13 Mazuŵa nganu napu, Yehova wangagwiriskiya ntchitu ŵanthu amaudindu nge Gamaliyeli kuti wawovyi ŵanthu Ŵaki. (Nthanthi 21:1) Yehova wangagwiriskiya ntchitu mzimu waki kuti wachitiski kuti akulamuliya, akweruzga kweniso wo apanga marangu achiti vinthu mwakukoliyana ndi khumbu laki. (Nehe. 2:4-8) Kweni asani iyu wangazomereza ‘kuti tisuzgiki chifukwa cha urunji,’ tingasimikiza vinthu viŵi. (1 Petu. 3:14) Chakwamba, Chiuta wangatipaska nthazi kuti tikunthiyepu. (1 Akori. 10:13) Chachiŵi, ŵanthu wo atitisuska ‘angamalana nayu cha’ ntchitu yaku Chiuta.—Yesa. 54:17.
14, 15. (a) Kumbi akutumika anguchita wuli ŵati akhwechulika, nanga ntchifukwa wuli? (b) Konkhoskani chakuwoniyapu cho chilongo kuti ŵanthu aku Yehova akunthiyapu mwalikondwa.
14 Kumbi akutumika anguchita mantha mpaka kuleka kugwira ntchitu yawu chifukwa cha kukhwechulika? Awa! Mumalu mwaki, yiwu “angutuwapu pa masu pa Mphara Yikulu ya Milandu ndipu angukondwa.” (Machi. 5:41) Ntchifukwa wuli “angukondwa”? Kumbi angukondwa chifukwa cha urwirwi wo anguvwa achikhwechulika? Awa, mumalu mwaki angukondwa chifukwa anguziŵa kuti akhwechulika chifukwa chakuti mbakugomezgeka kwaku Yehova ndipuso alondo chakuwoniyapu chaku Yesu.—Mate. 5:11, 12.
15 Mwakuyanana ndi abali a mu nyengu ya akutumika, nasi tikunthiyapu mwalikondwa asani tikumana ndi masuzgu chifukwa cha uthenga wamampha wo tipharazga. (1 Petu. 4:12-14) Tikondwa chifukwa chakuti titombozgeka cha pamwenga chifukwa chakuti tiwofyezeka ndipuso kumangika. Kweni tikondwa ukongwa chifukwa cha kugomezgeka kwidu. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani chakuwoniyapu cha Mubali Henryk Dornik yo wangukunthiyapu kutombozgeka mu ulamuliru wa chipani chimoza chankhaza. Mu August 1944, boma lingumutumiza kumsasa wakulangiyaku ŵanthu limoza ndi mku waki. Ŵanthu wo amutombozganga angukamba kuti: “Tingaŵathereska cha ŵanthu yaŵa. Yiwu akondwa chinanga mungaŵakambiya kuti abayikengi.” Mubali Dornik wangukamba kuti: “Chinanga kuti ndawuyanjanga umoyu, kweni ndenga wakunozgeka kukumana ndi suzgu lelosi kuti ndilongo kuti nde wakugomezgeka kwaku Yehova ndipu ndakondwanga mumtima.”—Yako. 1:2-4.
Mwakuyanana ndi akutumika, nasi tipharazga “kunyumba ndi nyumba”
16. Kumbi akutumika angulongo wuli kuti angusimikiza kulutirizga kuchitiya ukaboni mwakukwana, nanga isi tilondo wuli nthowa yo yiwu agwiriskiyanga ntchitu pakupharazga?
16 Akutumika anguswerapu cha kwamba so ntchitu yawu yakupharazga. Kwambula kopa, “zuŵa lelosi alutirizganga kusambiza ndi kupharazga uthenga wamampha wakukwaskana ndi Khristu Yesu, munyumba yakusopiyamu ndipuso kunyumba ndi nyumba.” d (Machi. 5:42) Apharazgi aphamphu ŵenaŵa angusimikiza kulutirizga kuchitiya ukaboni mwakukwana. Wonani kuti, nge mo Yesu Khristu wanguŵalamuliya, yiwu apharazganga so kunyumba za ŵanthu. (Mate. 10:7, 11-14) Tikayika cha kuti venivi ndivu vinguwovya kuti azazi Yerusalemu yosi ndi chisambizu chawu. Mazuŵa nganu, Akaboni aku Yehova aziŵika umampha ukongwa chifukwa cha nthowa yeniyi yakupharazgiya yo akutumika agwiriskiyanga ntchitu. Asani tifika panyumba yeyosi muchigaŵa chidu, tilongo kuti nasi tikhumba kuchitiya ukaboni mwakukwana, pamwenga kuti tipaska weyosi mwaŵi wakuti wavwi uthenga wamampha. Kumbi Yehova watiyitumbika ntchitu yidu yakupharazga kunyumba ndi nyumba? Hinya! Ŵanthu mamiliyoni nganandi akulonde uthenga wa Ufumu mu mazuŵa nganu ngakumaliya, ndipu anandi mwaku yiwu anguvwa uthenga wamampha kakwamba Kaboni wati wafika panyumba pawu.
Pangusankhika Anthulumi Akwenere “Kuti Aphweriyengi Nkhani Yakukhumbika” (Machitidu 6:1-6)
17-19. Kumbi mumpingu mungubuka nkhani wuli yakusuzga, nanga akutumika angupereka ulongozgi wuli kuti amalisi nkhani yeniyi?
17 Mumpingu wenuwu wo ungwamba waka, mungubuka suzgu linyaki. Kumbi lenga suzgu wuli? Ŵanthu angwamba kugaŵikana mumpingu wenuwu. Akusambira anandi wo abatizikanga, ŵenga alendu ku Yerusalemu ndipu akhumbanga kuti asambiri dankha vinandi ŵechendawere kwawu. Sonu akusambira wo ajanga ku Yerusalemu aperekanga ndalama mwakukhumbisiska kuti ziwovyengi pa nkhani ya chakurya kweniso vinthu vinyaki vakukhumbika. (Machi. 2:44-46; 4:34-37) Pa nyengu yeniyi, pangubuka nkhani yo yakhumbikanga kuyimalisa mwazeru. “Vyoko vo valongoronga Chigiriki vapaskikanga cha chakurya cho chagaŵikanga zuŵa ndi zuŵa.” (Machi. 6:1) Kweni vyoko vo valongoronga Chiheberi vapaskikanga. Yapa viwoneke limu kuti pangusere sankhu. Tosi tiziŵa umampha kuti mtima wasankhu ungachitiska kuti ŵanthu agaŵikani mumpingu.
18 Akutumika wo agwiranga ntchitu nge wupu wakulongozga wa mpingu wenuwu wo wakuwanga, anguziŵa kuti vingaŵa umampha cha kuti yiwu aleki “mazu ngaku Chiuta ndi kwamba kugaŵa chakurya.” (Machi. 6:2) Sonu kuti amalisi nkhani iyi, yiwu angutuma akusambira kuti afufuzi anthulumi 7 “akuzazika ndi mzimu kweniso azeru” kuti akutumika aŵapaski udindu “kuti aphweriyengi nkhani yakukhumbika yeniyi.” (Machi. 6:3) Pakhumbikanga nadi anthulumi akwenere pa ntchitu iyi, chifukwa yiwu akhumbikanga kugaŵa waka chakurya pe cha, kweni aphweriyanga so ndalama, agulanga vakurya kweniso alembanga vinthu vakwenere kulembeka. Anthulumi wosi wo angusankhika ŵenga ndi mazina nga Chigiriki, ndipu panyaki venivi vingujalika mtima pasi vyoko vo vadandawulanga. Pavuli pakuti akutumika akambiskana vakukwaskana ndi ŵanthu ŵenaŵa wo akusambira angusachizga, yiwu angupemphera ndipu angusankha anthulumi 7 ŵenaŵa “kuti aphweriyengi nkhani yakukhumbika yeniyi.” e
19 Kumbi anthulumi 7 ŵenaŵa anguleka kugwiraku ntchitu yakupharazga uthenga wamampha chifukwa chakuti sonu angupaskika ntchitu yakugaŵa chakurya? Awa! Pati pajumpha kanyengu kamanavi, Stefano yo wenga mugulu la ŵanthu wo angusankhika wangulongo kuti wenga kaboni wachiganga. (Machi. 6:8-10) Filipu nayu wenga mugulu la ŵanthu 7 ŵenaŵa ndipu wadanikanga kuti “mupharazgi.” (Machi. 21:8) Venivi vilongore limu kuti anthulumi 7 yaŵa angulutirizga kupharazga uthenga wa Ufumu mwaphamphu.
20. Kumbi ŵanthu aku Chiuta mazuŵa nganu alondo wuli ndondomeku yo akutumika angujalikiska?
20 Ŵanthu aku Yehova mazuŵa nganu alondo ndondomeku yo akutumika angujalikiska. Anthulumi wo atiŵaŵanaŵaniya kuti angaja pa udindu mumpingu akhumbika kulongo kuti alondo zeru zaku Chiuta kweniso kuti mzimu waku Chiuta ugwira ntchitu paku yiwu. Anthulumi wo afiska vo Malemba ngakamba, asankhika kuja ŵara ndipuso ateŵeti akovya mwakulondo ulongozgi wa Wupu Wakulongozga. f (1 Tim. 3:1-9, 12, 13) Chifukwa cha venivi, tingakamba kuti anthulumi wo afiska fundu za mu Malemba asankhika ndi mzimu wakupaturika. Anthulumi akujipereka ŵenaŵa ‘aphwere nkhani zakukhumbika ukongwa.’ Mwakuyeruzgiyapu, ŵara alongozga pa ntchitu yakovya abali ndi azichi akukota wo akhumbika chovyu mumpingu. (Yako. 1:27) Ŵara anyaki agwiraku ntchitu zakuzenga Nyumba za Ufumu, anozga maunganu ngachigaŵa ndipu anyaki ateŵete mu Komiti Yakukambiskana ndi Madokotala. Ateŵeti akovya nawu agwira ntchitu zinyaki zinandi mumpingu zo zileka kukwaskana ndi maulendu nga uliska kweniso kusambiza. Chinanga kuti ŵara wosi kweniso ateŵeti akovya agwira ntchitu zosi zenizi kweni akhumbika mbwenu kufiska udindu wo Chiuta wakuŵapaska wakupharazga uthenga wamampha wa Ufumu.—1 Akori. 9:16.
“Mazu Ngaku Chiuta Ngalutirizgi Kuwanda” (Machitidu 6:7)
21, 22. Kumbi ndi vinthu wuli vo vilongo kuti Yehova watumbikanga mpingu wo ungwamba waka?
21 Ndi chovyu chaku Yehova, mpingu wo ungujalikiskika waka ungufiska kukunthiyapu masuzgu nga ŵanthu akubwalu kweniso ungumalisa suzgu lo lingubuka mumpingu. Viwoneke limu kuti Yehova waŵatumbikanga chifukwa Bayibolu likamba kuti: “Ivi vinguchitiska kuti Mazu ngaku Chiuta ngalutirizgi kuwanda ndipu chiŵerengeru cha akusambira chasazgikiyangaku ukongwa mu Yerusalemu, kweniso gulu likulu la asembi lingwamba kuja ndi chivwanu.” (Machi. 6:7) Yapa mphamoza mwa malu nganandi mubuku la Machitidu ngo ngalongo lipoti lakuti mpingu wakuwanga. (Machi. 9:31; 12:24; 16:5; 19:20; 28:31) Mazuŵa nganu napu, kumbi tichiskika cha asani tituvwa malipoti ngo ngalongo kuti ntchitu yakupharazga Ufumu yiluta panthazi muvigaŵa vakupambanapambana?
22 Kweni alongozgi a chisopa a munyengu ya akutumika, anguvuma cha. Yiwu angwamba so kutombozga Akhristu munthowa zakupambanapambana. Mwakuyeruzgiyapu, nge po tiwoniyengi mu Mutu 6, Stefano wangutombozgeka ukongwa.
a Wonani bokosi lakuti, “ Mphara Yikulu ya Milandu Ndilu Lenga Khoti Likulu la Ayuda,” papeji 39.
b Yanga ndi malu ngakwamba pa malu pafufupi 20 po pazumbulika mazu ngakuti mungelu mubuku la Machitidu. Kweni pa Machitidu 1:10, angelu akuzumbulika waka kuti “anthulumi ŵaŵi wo anguvwala vakuvwala vituŵa.”
c Wonani bokosi lakuti, “ Gamaliyeli Wenga Rabi Wakutumbikika Ukongwa,” papeji 41.
d Wonani bokosi lakuti, “ Kupharazga ‘Kunyumba ndi Nyumba,’” papeji 42.
e Anthulumi yaŵa atenere kuti afiskanga vinthu vo munthu wakhumbika kufiska kuti waje mura, chifukwa ntchitu yakuphwere “nkhani yakukhumbika yeniyi,” wenga udindu ukulu. Chinanga kuti veviyo, Malemba ngalongo cha nyengu chayiyu yo anthulumi angwambiya kusankhika kuti ajengi ŵara pamwenga kuti akuwonere mumpingu wachikhristu.
f Mu nyengu ya akutumika, anthulumi akwenere ndiwu angupaskika mazaza kuti aŵikengi ŵara mumpingu. (Machi. 14:23; 1 Timo. 5:22; Tito 1:5) Mazuŵa nganu napu, Wupu Wakulongozga uŵika akuwonere madera ndipu akuwonere madera ŵenaŵa ndiwu aŵika ŵara kweniso ateŵeti akovya.
