1, 2. (a) Ntchifukwa wuli Ayisirayeli ŵenga nge mbereri pakati pa mphumphi zinandi? (Wonani chithuzi cho che pachanya.) (b) Kumbi Ayisirayeli kweniso mafumu ngawu anguchitanji?

KWA vyaka mahandiredi nganandi, Ayisirayeli ŵenga nge mbereri yo ye pakati pa mphumphi zinandi. Aamoni, Amowabu ndi Aedomu, ajanga kuvuma kwa Ayisirayeli ndipu aŵawofyezanga ukongwa. Kuzambwi kwajanga Afilisiti wo ŵenga arwani ŵa Ayisirayeli kwa nyengu yitali. Kunkhondi kwenga tawuni ya Turo yo yenga yakukhupuka kweniso yanthazi ukongwa pa nkhani ya malonda. Kumwera kwenga charu cha Ijipiti, cho chalamulikanga ndi Farawo yo ŵanthu ŵaki amusopanga.

² Asani Ayisirayeli athemba Yehova, iyu waŵavikiliyanga kwa arwani ŵawu. Kweni nyengu ndi nyengu yiwu kweniso mafumu ngawu, atoliyangaku mijalidu yiheni ya mitundu ya ŵanthu yo yinguŵazunguliya. Chakuwoniyapu chimoza cha mafumu ngo ngangutoliyaku mijalidu yiheni ndi Fumu Ahabu. Ahabu wenga fumu ya ufumu wa mafuku 10 wa ku Isirayeli pa nyengu yo Fumu Yehosafati yalamuliyanga ku Yuda. Ahabu wanguto mwana munthukazi wa fumu ya ku Sidoni yo yalamuliyanga tawuni ya Turo. Munthukazi mwenuyu wenga Yezebeli ndipu wanguchiska jalidu liheni ukongwa lakusopa Bala mu Isirayeli, kweniso wanguchitiska kuti mulumu  waki watimbanyizgi ukongwa kusopa kwauneneska.—1 Mafu. 16:30-33; 18:4, 19.

3, 4. a) Kumbi mchimi Ezekiyeli wangwamba kukamba vakukwaskana ndi ayani? (b) Kumbi tikambiskanengi mafumbu nanga?

³ Yehova wanguŵatcheŵeskapu kali ŵanthu ŵaki kuti akumanengi ndi masuzgu asani aleka kuja akugomezgeka kwaku iyu. Pa nyengu iyi, wanguleka kuŵazizipizgiya. (Yere. 21:7, 10; Ezeki. 5:7-9) Mu 609 B.C.E., asilikali a ku Babiloni anguwere ku Charu Chakulayizgika kachitatu. Pa nyengu iyi ndipu pajumpha vyaka pafufupi 10 kutuliya pa nyengu yo anguziya kuziyukiya charu chenichi kachiŵi. Pa ulendu uwu, yiwu angubwanganduwa mpanda wa Yerusalemu ndi kubaya wo angugarukiya Nebukadinezara. Asilikali yaŵa ŵati azingiliza tawuni yeniyi kweniso mauchimi ngaku Ezekiyeli ngachifiskika, mchimi uyu wangwamba kukamba vinthu vo vichitikiyengi mitundu yo yinguzunguliya Charu Chakulayizgika.

⁴ Yehova wangukambiya Ezekiyeli kuti arwani ŵa Ayuda azamukondwa asani Yerusalemu wazibwangandulika ndipuso azamutombozga wo azamupona. Mitundu yeniyi yo yasuskanga zina laku Yehova kweniso kutombozga ndi kulandizga ŵanthu ŵaki, nayu yatingi yilangikengi chifukwa cha vakuchita vaki. Kumbi vo vachitikiyanga Ayisirayeli chifukwa chakuchita vinthu ndi mitundu yeniyi vititisambizanji? Nanga kumbi uchimi waku Ezekiyeli wakukwaskana ndi mitundu yeniyi utitipaska wuli chilindizga?

5, 6. Kumbi penga ubali wuli pakati pa Aamoni ndi Ayisirayeli?

⁵ Aamoni, Amowabu kweniso Aedomu ŵenga abali ŵawu ŵa Ayisirayeli. Chinanga yiwu ŵenga pa ubali, kweni mitundu iyi yinguŵatinkha kwa nyengu yitali ŵanthu aku Chiuta ndipuso ‘yaŵanyozanga.’—Ezeki. 25:6.

⁶ Tiyeni tikambiskani vakukwaskana ndi Aamoni. Mtundu uwu ungutuliya mu mwana munthukazi mumana waku Loti, yo wenga mwana wa mku waku Abrahamu. (Gene. 19:38) Chineneru chawu chayananangaku ukongwa ndi Chiheberi ndipu tikayika cha kuti ŵanthu aku Chiuta avwanga. Chifukwa cha ubali wenuwu, Yehova wangukambiya Ayisirayeli kuti angachitanga nkhondu cha ndi Aamoni. (Doto. 2:19) Kweni mu nyengu ya Akweruzga, Aamoni angukoliyana ndi Fumu Egiloni ya ku Mowabu pakukandirizga Ayisirayeli. (Ŵeru. 3:12-15, 27-30) Pati pajumpha nyengu, Sauli wati waja fumu, Aamoni anguyukiya Ayisirayeli. (1 Samu. 11:1-4) Kweniso mu mazuŵa nga Fumu Yehosafati, yiwu angukoliyana ndi Amowabu ndipu anguyukiya Charu Chakulayizgika.—2 Mbiri 20:1, 2.

7. Kumbi Amowabu anguchita nawu wuli vinthu Ayisirayeli wo ŵenga asiŵani ŵawu?

⁷ Amowabu nawu, ŵenga mphapu yaku Loti chifukwa angutuliya mu mwana waki munthukazi mura. (Gene. 19:36, 37) Yehova wangukambiya Ayisirayeli kuti angachitanga nawu nkhondu cha Amowabu. (Doto. 2:9) Kweni Amowabu ŵengavi lisungu. Mumalu mwakuti awovyi asiŵani ŵawu wo atuwanga ku ukapolu ku Ijipiti, yiwu akhumbanga kuŵatondekeska kusere mu Charu  Chakulayizgika. Balaki yo wenga fumu ya Amowabu, wangulemba ntchitu Balamu kuti watembi Ayisirayeli, ndipu Balamu wangusambiza Balaki vo wangachita kuti Ayisirayeli awiri ndi kwamba kuchita ureŵi kweniso kusopa angoza. (Nume. 22:1-8; 25:1-9; Chivu. 2:14) Kwa vyaka vinandi, Amowabu angulutirizga kukandirizga abali ŵawu mpaka mu nyengu yaku Ezekiyeli.—2 Mafu. 24:1, 2.

8. Ntchifukwa wuli Yehova wangukamba kuti Aedomu ndi Ayisirayeli mpha uku ndi pa uvurwa, nanga Aedomu anguchitanji?

⁸ Aedomu ŵenga mphapu yaku Esawu, ndipu Esawu ndi Yakobe ŵenga amuwoli. Aedomu ŵenga abali chayiwu ŵa Ayisirayeli, mwakuti Yehova wangukamba kuti Aedomu ndi Ayisirayeli mpha uku ndi pa uvurwa. (Doto. 2:1-5; 23:7, 8) Chinanga kuti venga viyo, Aedomu alimbananga ndi Ayisirayeli kutuliya pa nyengu yo Ayisirayeli atuwanga ku ukapolu ku Ijipiti, mpaka pa nyengu yo Yerusalemu wangubwangandulikiya mu 607 B.C.E. (Nume. 20:14, 18; Ezeki. 25:12) Yerusalemu wachibwangandulika, Aedomu angukondwa kuwona kuti Ayisirayeli asuzgika ndipu venivi vinguchiska Ababiloni. Aedomu ajalizganga so Ayisirayeli wosi wo athaŵanga ndipu aŵaperekanga kwa arwani ŵawu.—Salimo 137:7; Obadi. 11, 14.

9, 10. (a) Ntchinthu wuli cho chinguchitikiya Aamoni, Amowabu ndi Aedomu? (b) Kumbi vakuwoniyapu nivi vo vilongo kuti mbanthu wosi cha a mu ­mitundu yeniyi wo atinkhanga Ayisirayeli?

⁹ Yehova wangulanga abali ŵa Ayisirayeli chifukwa cha vo anguchitiya ŵanthu ŵaki. Iyu wanguti: “Aamoni ndazakuŵapereka ku ŵanthu a Kuvuma kuti aje chihara chawu, kuti Aamoni azileki kukumbukika pakati pa mitundu ya ŵanthu.” Wangukamba so kuti: “Ndazamupereka cheruzgu ku Mowabu, ndipu yiwu azamuziŵa kuti ini ndini Yehova.” (Ezeki. 25:10, 11) Pati pajumpha vyaka pafufupi vinkhondi kutuliya po Yerusalemu wangubwangandulikiya, mauchimi ngenanga ngangwamba kufiskika Ababiloni ŵati ayukiya Aamoni ndi Amowabu. Pakukamba vakukwaskana ndi Edomu, Yehova wanguti: “Ndazamubaya ŵanthu ndi viŵetu, kweniso ndazakumusambusa mahami.” (Ezeki. 25:13) Nge mo Yehova wangukambiya, pati pajumpha nyengu, Aamoni, Amowabu ndi Aedomu wosi angumaliya limu.—Yere. 9:25, 26; 48:42; 49:17, 18.

¹⁰ Kweni ndi ŵanthu wosi cha a mu mitundu yeniyi wo atinkhanga ŵanthu aku Chiuta. Mwakuyeruzgiyapu, Zeleki yo wenga Muamoni kweniso Itima yo wenga wa ku Mowabu azumbulika pa gulu la asilikali anthazi a Fumu Davidi. (1 Mbiri 11:26, 39, 46; 12:1) Kweniso Ruti yo wenga wa ku Mowabu nayu wangwamba kusopa Yehova mwakugomezgeka.—Ruti 1:4, 16, 17.

11. Kumbi vo vachitikiyanga Ayisirayeli chifukwa chakuchita vinthu ndi Aamoni, Amowabu ndi Aedomu vititisambizanji?

¹¹ Kumbi vo vachitikiyanga Ayisirayeli chifukwa chakuchita vinthu ndi mitundu yeniyi vititisambizanji? Chakwamba, tawona kuti asani Ayisirayeli aleka kuja masu, ayambanga kusopa achiuta wo abali ŵawu asopanga, nge Bala wa ku Piyori yo Amowabu asopanga kweniso Moleki yo Aamoni asopanga. (Nume. 25:1-3; 1 Mafu. 11:7) Venivi nasi vingatichitikiya. Abali ŵidu wo Mbakaboni cha angatichichizga kuti tileki kuja akugomezgeka. Mwakuyeruzgiyapu, yiwu angavwisa cha chifukwa cho tileke kuchitaku Isitala, kupaskana mphasu pa Khrisimasi, pamwenga kuchitaku maphwandu  ngengosi ngo ngakoliyana ndi chisopa chaboza. Chinanga kuti yiwu angaŵavi vilatu viheni, kweni angatichitiska kuti tileki kuja akugomezgeka kwaku Yehova chinanga mphakanyengu kamanavi. Kweni tikhumbika cha kuthera asani takumana ndi vinthu nge venivi! Nge mo vinguchitikiya ndi Ayisirayeli asani tingaleka kuja akugomezgeka chinanga mphakanthu kamanavi, tingananga ubwezi widu ndi Yehova.

12, 13. Kumbi mbayani wo angatisuska, nanga ntchinthu wuli cho chingachitika asani tingalutirizga kuja akugomezgeka?

¹² Tingasambirapu so chinthu chinyaki pa vo Aamoni, Amowabu ndipuso Aedomu anguchitiya Ayisirayeli. Abali ŵidu wo mbakaboni cha angatisuska ukongwa. Yesu wangukamba kuti uthenga wo tipharazga ungachitiska kuti “munthu ndi awisi, mwana munthukazi ndi anyina” apatukani. (Mate. 10:35, 36) Yehova wangukambiya Ayisirayeli kuti angayambananga cha ndi abali ŵawu, ndipu nasi tikhumba cha kuyambana ndi abali ŵidu wo Mbakaboni cha. Kweni tingazizwanga cha asani yiwu atitisuska.—2 Timo. 3:12.

¹³ Chinanga abali ŵidu angaleka kulongo pakweru kuti atitisuska, tikhumbika cha kulondo ukongwa fundu zawu mumalu mwakulondo fundu zaku Yehova. Chifukwa wuli? Chifukwa Yehova ndiyu wakhumbika kuja pamalu ngakwamba mumitima yidu. (Ŵerengani Mateyu 10:37.) Kweniso asani tingalutirizga kuja akugomezgeka kwaku Yehova, abali ŵidu anyaki angachita vinthu nge Zeleki, Itima kweniso Ruti ndipu angayamba kusopa kwauneneska. (1 Timo. 4:16) Nawu angakondwa kuteŵete Chiuta yija wauneneska kweniso angayanjika ndi iyu ndipuso wangaŵavikiliya.

14, 15. Kumbi Afilisiti achitanga nawu wuli Ayisirayeli?

¹⁴ Afilisiti angusama kutuwa pachirwa cha Kirete ndipu angwamba kuja mucharu cho pavuli paki Yehova wangulayizga kuti wapaskengi Abrahamu ndi mphapu yaki. Abrahamu kweniso Isaki anguchitapu vinthu limoza ndi ŵanthu ŵenaŵa. (Gene. 21:29-32; 26:1) Pa nyengu yo Ayisirayeli aserenga mu Charu Chakulayizgika, Afilisiti ŵenga anthazi ukongwa ndipuso ŵenga ndi asilikali wo ayiziŵanga ukongwa nkhondu. Yiwu asopanga achiuta aboza nge Bala-zebubu ndi Dagoni. (1 Samu. 5:1-4; 2 Mafu. 1:2, 3) Nyengu zinyaki, Ayisirayeli nawu asopangaku achiuta ŵenaŵa.—Ŵeru. 10:6.

¹⁵ Chifukwa chakuti Ayisirayeli ŵenga ambula kugomezgeka, Yehova wanguzomereza kuti Afilisiti akandirizgi ŵanthu ŵaki kwa vyaka vinandi. (Ŵeru. 10:7, 8; Ezeki. 25:15) Yiwu angujalikiska marangu nganandi ngakukandirizga Ayisirayeli * ndipuso angubaya Ayisirayeli anandi. (1 Samu. 4:10) Kweni asani Ayisirayeli alapa ndi kuwere kwaku Yehova, iyu waŵataskanga. Iyu wangusankha ŵanthu nge Samusoni, Sauli ndipuso Davidi kuti ataski ŵanthu Ŵaki. (Ŵeru. 13:5, 24; 1 Samu. 9:15-17; 18:6, 7) Kweniso nge mo Yehova wangukambiya limu kuziya mwaku Ezekiyeli, Afilisiti ‘angulangika ukongwa’ Ababiloni ndipuso Agiriki ŵati ayukiya charu chawu.—Ezeki. 25:15-17.

16, 17. Kumbi tingasambiranji pa vo Afilisiti anguchitiya Ayisirayeli?

 ¹⁶ Kumbi tingasambiranji pa vo Afilisiti anguchitiya Ayisirayeli? Ŵanthu aku Yehova mazuŵa nganu nawu aja achisuskika ndi maboma nganthazi ukongwa. Mwakupambana ndi Ayisirayeli, isi tilutirizga kuja akugomezgeka kwaku Yehova. Chinanga kuti ve viyo, nyengu zinyaki ŵanthu wo atinkha kusopa kwauneneska angawoneka nge kuti apunda. Mwakuyeruzgiyapu, kukwamba kwa vyaka va m’ma 1900, boma la United States lakhumbanga kumalisa ntchitu ya ŵanthu aku Yehova chifukwa lingumanga ŵanthu wo alongozganga gulu lidu ndipu linguŵalamula kuti aje mujeri kwa vyaka vinandi. Pa nyengu ya nkhondu yachiŵi ya pacharu chosi, chipani cha Nazi ku Germany chapenjanga kupulutuwa ŵanthu wosi aku Chiuta ndipu chingumanga abali masawuzandi nganandi, kweniso anyaki mahandiredi nganandi angubayika. Pavuli pa nkhondu yeniyi, boma la Soviet Union lingwamba kugwira ntchitu yakulimbana ndi Akaboni aku Yehova. Abali anyaki linguŵatumiza mu makampu ngo agwiranga ntchitu mwaukapolu ndipu anyaki linguchiŵayika ku madera ngakutali ukongwa kumizi.

¹⁷ Maboma ngalutirizgengi kukanizga ntchitu yakupharazga, kumanga ŵanthu aku Chiuta ndipuso kubaya anyaki mwaku isi. Kumbi titenere kopa chifukwa cha venivi? Awa! Yehova wavikiliyengi ŵanthu ŵaki akugomezgeka. (Ŵerengani Mateyu 10:28-31.) Tawonapu kali kuti maboma nganyaki nganthazi ngakumala, penipo chiŵerengeru cha ŵanthu aku Yehova chilutirizga kukuwa. Pambula kuswera, maboma ngosi ngazamukumana ndi vo vinguchitikiya Afilisiti, ‘ngazakumuziŵa’ Yehova. Ndipu mwakuyanana ndi Afilisiti, maboma yanga ngazamumala!

18. Kumbi tawuni ya Turo yenga ndi nthazi pa nkhani wuli?

¹⁸ Tawuni yakali ya Turo * yenga ndi nthazi ukongwa pa nkhani ya malonda. Kuzambwi, sitima zaki zakupinga katundu, zayambukanga Nyanja ya Meditereniyani ndipu zafikanga mumalu ngakupambanapambana. Kuvuma, tawuni ya Turo yachitanga malonda  kumtunda ndi maufumu ngo ngenga kutali ukongwa. Kwa vyaka vinandi, tawuni iyi yingukhupuka chifukwa chakuchita malonda ndi maufumu ngakutali ngenanga. Ŵanthu ŵaki wo achitanga malonda angukhupuka ukongwa ndipu ajiwonanga kuti mbalongozgi akuzirwa.—Yesa. 23:8.

19, 20. Kumbi ŵanthu a ku Turo apambananga wuli ndi ŵanthu a ku Gibiyoni?

¹⁹ Mu nyengu ya ufumu waku Davidi kweniso Solomoni, Ayisirayeli achitanga malonda ndi ŵanthu aku Turo. Ŵanthu ŵenaŵa ndiwu aperekanga vinthu kweniso amisili wo azenganga nyumba yachifumu yaku Davidi kweniso nyumba yakusopiyamu yaku Solomoni. (2 Mbiri 2:1, 3, 7-16) Ŵanthu a ku Turo achitanga vinthu ndi Ayisirayeli pa nyengu yo vinthu vaŵayendiyanga umampha ukongwa Ayisirayeli. (1 Mafu. 3:10-12; 10:4-9) Yapa, ŵanthu masawuzandi nganandi a ku Turo ŵenga ndi mwaŵi wakuti asambiri vinthu vakukwaskana ndi kusopa kwauneneska, amuziŵi Yehova kweniso kuti ajiwone ŵija vitumbiku vo munthu wasaniya asani wateŵete Chiuta wauneneska!

²⁰ Ŵanthu a ku Turo anguwugwiriskiya ntchitu cha mwaŵi wenuwu, mumalu mwaki angulutirizga kuja ndi mtima wakujiwunjikiya chuma. Yiwu angulondo cha chakuwoniyapu cha ŵanthu a ku Gibiyoni yo yenga tawuni yanthazi ukongwa ku Kanani. Ŵanthu ŵenaŵa anguja ateŵeti aku Yehova chinanga kuti anguvwa ŵaka vakukwaskana ndi ntchitu zaki zanthazi. (Yoswa 9:2, 3, 22–10:2) Pakumaliya, ŵanthu aku Turo asuskanga ŵanthu aku Chiuta ndipu angugulisa Ayisirayeli anyaki kuti aje akapolu.—Salimo 83:2, 7; Yowe. 3:4, 6; Amosi 1:9.

21, 22. WNtchinthu wuli cho chinguchitikiya tawuni ya Turo, nanga ntchifukwa wuli?

²¹ Kuporote mwa mchimi Ezekiyeli, Yehova wangukambiya ŵanthu a ku Turo kuti: “Ndilimbanengi nawi, yiwi Turo, ndipu ndizengi kwaku yiwi ndi mitundu yinandi ya ŵanthu kuti yizikuyukiyi, nge mo nyanja yiziya ndi mayiŵa ngaki. Yiwu azamubwanganduwa mipanda ya Turo ndipuso azamuwisiya pasi tinyumba taki takuthopoka. Ndazamupara dongu laki ndi kumusambusa jalawi  lakung’anima, lambula kanthu.” (Ezeki. 26:1-5) Ŵanthu a ku Turo athembanga kuti chuma chawu chiŵavikiliyengi ndipu aŵanaŵananga kuti chiyanana ndi mpanda wa chirwa chawu wo wenga utali mamita 46. Yiwu akhumbikanga kuŵanaŵaniya ulongozgi waku Solomoni wakuti: “Chuma cha munthu wakukhupuka, ndi tawuni yaki ya mpanda wakukho; ndipu mumaŵanaŵanu ngaki che nge mpanda wakumuvikiliya.”—Nthanthi 18:11.

²² Pa nyengu yo ŵanthu a ku Babiloni kweniso Agiriki afiskanga uchimi waku Ezekiyeli, ŵanthu a ku Turo anguwamu kuti chuma kweniso mpanda wa tawuni yawu vingaŵavikiliya cha. Ŵati abwanganduwa Yerusalemu, ŵanthu a ku Babiloni angwamba kuyukiya tawuni ya Turo, ndipu anguchita venivi kwa vyaka 13. (Ezeki. 29:17, 18) Pavuli paki, mu 332 B.C.E. Alekizanda Mukuru wangufiska vigaŵa vakukhumbika ukongwa va uchimi waku Ezekiyeli. * Asilikali ŵaki ŵati abwanganduwa tawuni ya kumtunda ya Turo, anguwunjika pamoza vimavikita ndipu anguponya munyanja vimya, vimathabwa kweniso dongu kuti apangi nthowa yakuchifikiya ku tawuni yo yenga pachirwa. (Ezeki. 26:4, 12) Alekizanda wangutoro mpanda, wanguphanga vinthu vo venga mutawuni, wangubaya asilikali ndi ŵanthu ndipuso wangugulisa ŵanthu anyaki masauzandi nganandi kuti aje akapolu. Ŵanthu a ku Turo anguchichizgika kuti amuziŵi Yehova ŵati asambira kuti “chuma . . . chinandi” chivikiliya cha.—Ezeki. 27:33, 34.

23. Kumbi vo vinguchitikiya ŵanthu a ku Turo vititisambizanji?

²³ Kumbi vo vinguchitikiya ŵanthu a ku Turo vititisambizanji? Tikhumbika cha kuzomereza kuti “chinyengu chanthazi cha chuma” chiyambi kutichitiska kuŵanaŵana kuti vinthu vakuliŵavu vingativikiliya. (Mate. 13:22) Tingaja cha “kapolu waku Chiuta ndipuso kapolu wa Chuma pa nyengu yimoza.” (Ŵerengani Mateyu 6:24.) Ŵanthu ŵija wo ateŵete Yehova ndi mtima wawu wosi ndiwu mbakuvikilirika. (Mate. 6:31-33; Yoha. 10:27-29) Mauchimi ngosi ngakukwaskana ndi umaliru wa charu chiheni ichi, ngazamufiskika nge mo mauchimi ngakukwaskana ndi Turo ngangufiskikiya. Pa nyengu yo Yehova wazamubwanganduliya charu chambunu ichi, ŵanthu wo athemba chuma azamuchichizgika kuti amuziŵi.

24-26. (a) Ntchifukwa wuli Yehova wangukamba kuti ufumu wa Ijipiti we “nge uteka”? (b) Kumbi Fumu Zedekiya yinguwujowo wuli ulongozgi waku Yehova, ndipu ntchinthu wuli cho chinguchitika?

²⁴ Kutuliya mu mazuŵa ngaku Yosefi mpaka pa nyengu yo ŵanthu a ku Babiloni angubwanganduliya Yerusalemu, ufumu wa Ijipiti wenga ndi nthazi mu vigaŵa vinandi va Charu Chakulayizgika. Chifukwa chakuti ufumu wa Ijipiti ungujapu kwa nyengu yitali, wawonekanga kuti ngwakujalikiskika nge chimiti chikulu. Kweni kuwuyeruzgiya ndi Yehova, ufumu uwu wengavi nthazi, ndipu wenga “nge uteka.”—Ezeki. 29:6.

²⁵ Kweni Zedekiya yo wenga fumu ya mpatuku, wanguyiziŵa cha fundu yeniyi yakukwaskana ndi Ijipiti. Kuporote mwa mchimi  Yeremiya, Yehova wanguchiska Zedekiya kuti wajithereski kwa fumu ya ku Babiloni. (Yere. 27:12) Zedekiya wangulapizga mu zina laku Yehova kuti wamugarukiyengi cha Nebukadinezara. Kweni pavuli paki, iyu wanguwujowo ulongozgi waku Yehova, ndipu wanguleka kuvwiya Nebukadinezara kweniso wangupempha chovyu kwa Ayijipiti kuti amuwovyi pa nkhondu yakulimbana ndi Ababiloni. (2 Miko. 36:13; Ezeki. 17:12-20) Kweni Ayisirayeli wo athembanga ufumu wa Ijipiti angujidaniya masuzgu. (Ezeki. 29:7) Ufumu wa Ijipiti wawonekanga wanthazi nge “chinyama chakofya cha munyanja.” (Ezeki. 29:3, 4) Kweni Yehova wangukamba kuti wawulangengi nge mo ŵanthu akuŵinga awonjiyanga amung’ona mumsinji wa Nayilo. Iyu wangukamba kuti waŵaŵejengi ndi mbeja ndi kuŵalongozge ku pharanyiku. Iyu wangufiska venivi pa nyengu yo wangutuma Ababiloni kuti akayukiyi charu cha Ijipiti.—Ezeki. 29:9-12, 19.

²⁶ Ntchinthu wuli cho chinguchitikiya Zedekiya yo wenga wambula kugomezgeka? Chifukwa chakuti Zedekiya wangugarukiya Yehova, Ezekiyeli wangukambiya limu kuti “mulongozgi muheni” mwenuyu walondekengi ufumu ndipu ufumu waki umalengi. Kweni Ezekiyeli wangukamba so uthenga wa chilindizga. (Ezeki. 21:25-27) Yehova wanguchitiska Ezekiyeli kuti wakambiyi so limu kuti munthu munyaki wakutuliya mu banja lachifumu laku Davidi, “yo ngwakwenere mwadangu,” wazamuja pa mpandu waufumu wenuwu. Mu mutu 8 tazamuziŵa kuti munthu mwenuyu ndiyani.

27. Kumbi tingasambiranji pa vo vinguchitikiya Ayisirayeli chifukwa chakukoliyana ndi Ayijipiti?

²⁷ Kumbi tingasambiranji pa vo vinguchitikiya Ayisirayeli chifukwa chakukoliyana ndi Ayijipiti? Ŵanthu aku Yehova mazuŵa  nganu akhumbika cha kuthemba maboma nga ndali ndi kuŵanaŵana kuti maboma ngenanga ngangaŵavikiliya. Tikhumbika cha kuja “a charu” chinanga ndi mumaŵanaŵanu mwidu. (Yoha. 15:19; Yako. 4:4) Maboma nga ndali ngangawoneka nge kuti nganthazi, kweni mwakuyanana ndi ufumu wa Ijipiti, maboma yanga nge nge uteka. Tingalongo kuti tilivi zeru asani tithemba ŵanthu mumalu mwa kuthemba Fumu Yachilengedu chosi kweniso yanthazizosi!—Ŵerengani Salimo 146:3-6.

28-30. Kumbi mitundu ‘yazakumuziŵa’ wuli Yehova, nanga isi titimuziŵa wuli?

²⁸ Mu buku la Ezekiyeli, Yehova wakukamba kananandi ŵaka mazu ngakuti mitundu ‘yazamuziŵa kuti ini ndini Yehova.’ (Ezeki. 25:17) Mu nyengu yakali, mazu ngenanga ngangufiskika pa nyengu yo Yehova waperekanga cheruzgu kwa arwani a ŵanthu ŵaki. Kweni ngazamufiskika ukongwa kunthazi. Munthowa wuli?

²⁹ Nge mo venge ndi ŵanthu aku Chiuta mu nyengu yakali, nasi te pakati pa mitundu yo yititiwona kuti te ambula kuvikilirika nge mbereri yo ye yija. (Ezeki. 38:10-13) Nge mo tazamuwone mu Mutu 17 ndi 18, mitundu yazamuyukiya ŵanthu aku Chiuta. Kweni pa nyengu yo azamuchitiya venivi, azamuziŵa kuti yo we ndi nthazi ndiyani. Asani azibwangandulika pa nkhondu ya Aramagedoni, azamuchichizgika ‘kumuziŵa’ Yehova kuti iyu ndiyu wakwenere kulamuliya chilengedu chosi.—Chivu. 16:16; 19:17-21.

³⁰ Kweni isi Yehova wazakutivikiliya kweniso wazakutitumbika. Chifukwa wuli? Chifukwa isi tachitapu kanthu sonu kuti timuziŵi Yehova mwa kumugomezga, kumuvwiya kweniso kumusopa mwauneneska.—Ŵerengani Ezekiyeli 28:26.