Kumbi asayansi anandi akambanji? Asayansi anandi awona kuti DNA ndipuso ulongozgi waki vikujaku waka mwangozi vyaka mamiliyoni nganandi vo vajumpha. Yiwu akamba kuti palivi ukaboni wakulongo kuti walipu yo wakupanga DNA, mo uthenga waki utenere kwende kweniso mo yitenere kugwiriya ntchitu.¹⁷

Kumbi Bayibolu likambanji? Bayibolu lilongo kuti kupangika kwa viŵalu vakupambanapambana va liŵavu la munthu kweniso utali wa nyengu yo vipangikiya vosi vikulembeka m’buku lakuyeruzgiya laku Chiuta. Wonani vo Fumu Davidi yingukamba mwakulongozgeka ndi Chiuta pa nkhani yeniyi. Iyu wangukamba kuti: “Masu nginu ngangundiwona ndeche mumoyu, ndipu mungulembe limu viŵalu vangu vosi mubuku linu. M’buku lenilo mungulembamu mazuŵa ngo ini ndingupangikiya. Pa nyengu iyi, viŵalu vangu vosi ndipu vechendapangiki chinanga ntchimoza.”—Sumu 139:16.

Kumbi pe ukaboni wewosi? Asani fundu yakuti vamoyu vikuchita kusambuka kutuliya ku vinthu vinyaki njauneneska, ndikuti patenere kuja maukaboni ngakulongo kuti DNA nayu yikujaku waka mwangozi. Asani vo Bayibolu likamba vauneneska, ndikuti pe munthu munyaki wazeru ukongwa yo wakupanga DNA.

Asani DNA yingakonkhoseka umamphaumampha, namwi mukhoza kuvwisa ndipuso muwonengi kuti yikupangika nadi mwakuziziswa ukongwa. Mwaviyo tiyeni  tiyeruzgiyi kuti tasere mukati mwa selu, ukongwa selu la munthu. Yeruzgiyani kuti mwaluta kunyumba yo asungiyaku vinthu vakali ndipu mwasere ko asambiza mo selu lenili ligwiriya ntchitu. Munyumba yeniyi mwasaniyamu selu lo alikuzga maulendu 13,000,000 kuti liwonekengi umampha. Tiyeruzgiyi so kuti nyumba yeniyi yiyanana ndi gilawundi likulu lo lingazaza ŵanthu 70,000.

Mwasere munyumba yeniyi ndipu muwona kuti yikuzaza ndi vinthu vakuziziswa ukongwa vo ve muselu vo mwechendaviwonepu. Pafupi ndi pakatikati pa selu, pe nyukiriyasi yo yingayanana ndi utali wa nyumba 20 zakuyerekana. Pavuli paki, muluta pafupi kuti mukayiwonesesi.

Musere mukati mwa nyukiriyasi ndipu muwona so tinthu tinyaki to tidanika kuti kuromosomu (chromosomes) to tiwoneka nge tivingwi, takukwana 46. Tinthu teniti tija tiŵitiŵi kweni tipambanapambana utali waki. Kweni to mwenatu pafupi nthitali pafupifupi nyumba 12 zakuyerekana (1). Kuromosomu yeyosi yikunying’ika pakati. Venivi vichitisa kuti yiwonekengi nge musu kweni njikulu nge chimukoku cha chimiti. Muwona so kuti kuromosomu yeniyi yazingika ndi vingwi vakupambanapambana. Mundere pafupi ndipu muwona kuti chingwi chechosi che ndi timizeri. Kweniso, mutimizeri teniti mwe so timizeri tinyaki takupinjika (2). Kumbi ndi mabuku ngakuti ngapakirika? Awa, nthimakenyamakenya takubwalu kwa kuromosomu ndipu tisuzga cha kutilalawuwa. Muzizwa so kuwona kuti mukati mwa timakenyamakenya teniti mwe so tinthu tinyaki timanatimana takuzingika nge sipuring’i (3) ndipu tikuŵikika umamphaumampha. Kweniso mukati mwa tinthu teniti takuwoneka nge timasipuring’i ndimu mwe kanthu kanyaki kange chingwi chitali ukongwa. Kumbi nkhanthu wuli?

Kanthu kenaka tikadani kuti kachingwi ndipu nkhakhomi pafupifupi masentimita 2.6. Kanthu kenaka kakuzingika ndi tivingwi tinyaki (4), to titovya so tivingwi tinyaki kuti natu tizingikanengi nge sipuring’i mu sipuring’i yinyaki. Pe so tinthu tinyaki to titovya kuti timasipuring’i teniti tikhongi pamalu po tili. Yeruzgiyani so kuti muwona chikwangwani chakulongo kuti kachingwi kenaka kakuŵikika mwalusu ukongwa. Asani mungayesa kukhuluwa kachingwi kenaka, muwonengi kuti nkhatali ukongwa mwakuti kangakwana kuzunguliya hafu ya charu. *

Buku linyaki la sayansi likamba kuti mo tivingwi teniti tikuŵikikiya umampha munyukiriyasi vingayanana ndi munthu yo wangapanga “machini ngakuziziswa ukongwa.”¹⁸ Kumbi mungavwana kuti vinthu venivi vikujaku waka mwangozi? Tiyeruzgiyi kuti munyumba yeniyi agulisiyamu vinthu mamiliyoni nganandi ndipu akuviŵika umamphaumampha kuti munthu waleki kusuzgika  kusaniya cho wakhumba, kumbi mungakamba kuti palivi yo wakuŵika vinthu venivi mumalu mwaki? Mungakamba viyo cha! Kweni vinthu vo ve munyukiriyasi vikuŵikika umampha ukongwa kuluska mo vinthu vingaŵikikiya munyumba yinyaki yeyosi.

Munyumba yakusungiyamu vinthu vakali yeniyi mwe so chikwangwani cho chitikukambiyani kuti mukakolezere kachingwi kenaka mumanja mwinu kuti mukawonesesi (5). Pa nyengu yo mutendesa kachingwi kenaka pajanja linu, muwona kuti kakupangika mwapade ukongwa. Kachingwi kenaka kakulukika ndi timauzu tiŵi. Timauzu teniti tikukolana ukongwa. Kachingwi kenaka kenge makweleru ngakuwoneka nge sipuring’i (6). Pavuli paki, muwamu kuti yo mwakolezere mumanja ndiyu DNA, chimoza mwa vinthu vo vikupangika mwakuziziswa ukongwa!

Tima DNA to taŵikika umamphaumampha pamalu ngaki mukachingwi tidanika kuti kuromosomu. Timasipuring’i ta makwereru teniti tidanika kuti matanda (7). Kumbi tigwira ntchitu wuli? Musaniya so chikwangwani cho chitikukonkhosiyani umamphaumampha.

Chikwangwani cho mwasaniya sonu chitikukambiyani kuti mungayivwisa umampha DNA asani mungavwisa dankha ntchitu ya timatanda to tilumikiza milongoti yiŵi ya makweleru. Yeruzgiyani kuti makweleru ngo ngafyoka kweni timatanda teche kuko milongoti yosi yiŵi. Ndivu so vichitika mu DNA. Venivi vichitisa so kuti pachitiki vinthu  vinayi vo asayansi atividana kuti A, T, G, ndi C. Asayansi anguzizwa ukongwa ŵati awona kuti vilembu venivi vikoliyana ukongwa ndi mo uthenga usungikiya umamphaumampha mu DNA yo yisunga ulongozgi.

Mu vyaka vam’ma 1800, munthu munyaki wanguyambisa pulogilamu yinyaki yo yinguwovya kuti ŵanthu ayambi kutumiziyana mauthenga kuziya pa telegirafu. Pulogilamu iyi yenga ndi “vilembu” viŵi pe, kadoti (.) ndi kadashi (-). Kweni vilembu viŵi venivi vawovyanga kulembe mazu nganyaki nganandi ndipuso viganizu vinandi. DNA nayu yikupasika vilembu vinayi, A, T, G, ndi C. Vilembu venivi vipanga “mazu” ngo ngadanika kuti makodoni (codons). Makodoni ngenanga ngaja m’malu nganyaki ngo ngadanika kuti majini (genes). Jini yeyosi yija ndi vilembu pafupifupi 27,000. Majini ngenanga ngakuŵikika umamphaumampha limoza ndi tinthu tinyaki titalititali to tija pakati pa jini ndi jini yinyaki ndipu vipanga chinthu chimoza cho chidanika kuti kuromosomu. Pakhumbika makuromosomu 23 kuti ngasungi uthenga wo uja mujinomu (genome). Jinomu yimoza yingayanana ndi “buku” limoza la marangu nga mo chamoyu chinyaki chipangikiyengi. *

Jinomu tingayiyeruzgiya ndi buku likulu ukongwa. Kumbi yingasunga uthenga unandi wuli? Asayansi akamba kuti jinomu ya muselu la munthu ye ndi timatanda pafupifupi 3 biliyoni to tija mumakweleru nga mu DNA.¹⁹ Ŵanaŵaniyani buku likulu ukongwa (encyclopedia) lo le ndi vigaŵavigaŵa pamwenga kuti mavoluyumu ndipu voluyumu yeyosi yendi mapeji ngakujumpha 1000. Kweni jinomu yimoza yingasunga uthenga wosi wa mumavoliyumu 428. Ivi vilongo kuti selu limoza la majinomu ngaŵi lingasunga uthenga wa mumavoliyumu 856. Asani angakupemphani kuti mukope uthenga wosi wa mujinomu yimoza, yingaja ntchitu ya umoyu winu wosi ndipuso yambula kulekeza yo yingakutoliyani vyaka 80!

Kugwira ntchitu yaviyo kungaja kwakuvukisa ukongwa! Asani kukope uthenga wa mujinomu yimoza ya muselu kungakutoliyani vyaka 80, kweuli kukope uthenga wa mumajinomu ngaŵi pamwenga wa maselu 100 tililiyoni? Kukamba uneneska, taŵanthu tingafiska cha kusunga uthenga unandi viyo mukanthu kamana nge yaka.

Pulofesa munyaki yo wakusambira ukongwa za tinthu timanatimana to tisanirika mu vinthu vamoyu wangukamba kuti: “Tima DNA takumila takukwana gilamu yimoza (1g) tingasunga mauthenga nganandi ngo ngangazaza m’ma CD 1 tiliriyoni.”²⁰ Kumbi venivi ving’anamuwanji? Kumbukani kuti DNA ndiyu ye ndi majini ngo ngasunga ulongozgi wa mo munthu wapangikiyengi. Selu lelosi le ndi ulongozgi wosi wakukhumbika. DNA yakuzaza kasipuni kamana yingasunga uthenga wakukwana kupangiya ŵanthu amoyu akukwana 7 biliyoni wo ŵe pacharu chapasi, ndipuso kusazgiyapu ŵanthu anyaki akukwana 2,450 tiliriyoni (2,450,000,000,000).²¹

Ŵanthu angapanga nadi tinthu timanatimana takusungiyamu uthenga nge timamemolekadi (memory cards), kweni tingayanana cha ndi DNA. Ma CD ngangafikiyapu cha pa DNA. Ŵanaŵaniyani ivi: Tosi tiziŵa umampha mo CD yiwoneke, kuphapha kwaki, kweniso mo yikupangikiya mwalusu. Kweni tikayika cha kuti yikupangika ndi ŵanthu azeru ukongwa. Wuli asani CD yeniyi yingazaza ndi ulongozgi wakupangiya machini ngakusuzga ukongwa? Kumbi uzitu ndipuso ukulu wa CD ungasazgikiyaku? Awa, yingasintha cha, ndimu yikupangikiya. Kumbi mungakayikiya kuti ulongozgi wosi wo we mu CD yo ukulembeka ndi munthu munyaki wazeru ukongwa? Kumbi vinthu vingajilemba waka vija?

Mphakuvwika nadi kuyeruzgiya DNA ndi CD pamwenga buku. Buku linyaki lo likonkhosa za majinomu likamba kuti: “Nkhugozga waka cha kuyeruzgiya jinomu ndi buku chifukwa viyanana waka. Buku lija ndi uthenga wakulembeka . . . Ndimu so yiliri jinomu. Tingakamba kuti jinomu ndi buku lazeru ukongwa chifukwa litijikope lija kweniso liŵerenga lija vo lakopa.”²² Venivi vilongo kuti DNA yichita so vinthu vinyaki vinandi.

Yeruzgiyani kuti mweche munyumba yakusungiyamu vinthu vakali ndipu mukhumba kuwona asani nyukiriyasi ya mu selu yigwira ntchitu. Pavuli paki, atikuwonesani chithuzi cha DNA. Pachanya pa chithuzi ichi palembeka kuti: “Bofoni Bitani Ili Kuti Muwoni Vinandi.” Mwabofo bitani ndipu mutuvwa munthu wakamba kuti: “DNA yigwira ntchitu ziŵi zikuluzikulu. Yakwamba, kupanga DNA yinyaki. DNA yitijikopa kuti selu lelosi lasonu lije ndi ulongozgi wosi wa mo chinthu chinyaki chamoyu chipangikiyengi. Woneriyani mo venivi vichitikiya.”

Muwona machini nganyaki ngakuziziswa ukongwa ngo ngakupangika ndi tinthu timanatimana ukongwa ngasere munyumba yeniyi. Machini ngenanga ngatenda mpaka kuchijibatika ku DNA ndipu ngatamba kwende  nayu limoza nge mo tireni yitende munjanji. Vitenda kamanakamana kuchitiya kuti imwi muwonengi umampha. Kweni muwona so kuti kuvuli kwaki kwe tivingwi tiŵi ta DNA m’malu mwa kachingwi kamoza.

Kweniso mweche kuvwa munthu wakamba kuti: “Venivi ndivu vichitika asani DNA yipanga DNA yinyaki yasonu. Kagulu ka ma enzayimu (enzymes) katenda mu DNA ndipu katijigaŵa paŵi. Pavuli paki, kapanga kachingwi ka DNA yinyaki mwakukope ku yakwamba. Tingakulongoni vosi cha vo vichitika, nge tinthu timanatimana ukongwa to titovya kuti DNA yinyaki yipangiki, to titovya kuti DNA yigaŵiki pakati kweniso kuti yileki kukolana ndi yinyaki yo yagaŵikana nayu. Kweniso, tingakulongoni vosi cha va mo DNA yichitiya kuti yisimikizi asani vosi veumamphaumampha. Ye ndi lusu lapade lakuziŵiya asani vinthu vinyaki vatimbanyizika.”—Wonani chithuzi  papeji 16 ndi 17.

Mweche kuvwa mazu nga munthu yo watikukonkhosiyani. Iyu wakamba kuti: “Sonu tikhumba kuti tikulongoni mo DNA yigwiriya ntchitu mwaliŵi. Pakwamba, mwawona mo enzayimu yayendiyanga mwaliŵi ukongwa nge machini. Enzayimu yayendanga mwaliŵi ukongwa mu DNA chifukwa pa sekondi yeyosi yajumphanga mutimatanda 100.²³ Asani tingayeruzgiya DNA ndi ‘njanji’ ndikuti ‘machini’ yanga ngangayenda makilomita 80 ola lelosi. Kweni mumaselu nga bakiteriya, timachini teniti tingayenda makilomita 800 ola lelosi. Mumaselu nga munthu, timachini teniti tilutiriza kubalana ndipu tilekeza cha kugwira ntchitu mu DNA. Ma enzayimu ngenanga ngakope uthenga wosi wo uja mujinomu kwa mawola 8 pe.”²⁴ (Wonani kabokosi kamutu wakuti, “ Molekyu yo Yingaŵerengeka ndi Kukopeka,” papeji 20.)

Muwona so machini ngo ngapanga DNA ngatuwamu kamanakamana pavuli paki machini nganyaki ngasere. Machini ngenanga ngatenda kamanakamana mu DNA. Muwona so kuti kachingwi ka DNA kasere kulwandi linyaki la machini ngenanga (enzayimu) ndipu katuliya kulwandi linyaki kwambula kusintha kawonekeru. Pavuli paki, muwona kuti kachingwi kanyaki kasonu katuliya kulwandi linyaki la machini. Muŵanaŵana kuti ntchinthu wuli chichitika?

Wakukonkhosa walutiriza kuti: “Ntchitu yachiŵi ya DNA nkhukope uthenga. DNA yituwamu cha munyukiriyasi yo yitiyivikiliya. So DNA yiziŵa wuli kuti majini, pamwenga kuti vosi vo vikhumbika kuti mapulotini ngapangiki muliŵavu vilipu ndipuso kuti vigwira ntchitu umampha? Ma enzayimu ndingu ngaziŵa liŵi asani jini yinyaki muselu yakwasana ndi chinthu chinyaki kubwalu kwa nyukiriyasi. Pavuli paki, enzayimu yigwirisiya ntchitu RNA kuti yipangi jini yinyaki. RNA yikozgana kamanavi ndi kachingwi ka DNA kweni ndi vinthu viŵi  vakupambana. RNA yeniyi ndiyu yikope ulongozgi wosi wo we mujini. RNA yikope ulongozgi yeche mu enzayimu, pavuli paki, yituwa munyukiriyasi ndi kuluta mumaribosomu. Mwenumu ndimu ulongozgi wo wakopeka ugwirisikiya ntchitu pakupanga mapulotini.”

Mutenere kuti muzizwa ukongwa ndi vo muwona munyumba iyi. Muzizwa ndi mo nyumba iyi yiliri kweniso ŵanthu wo apanganga machini ngapachanya ukongwa ngenanga. Kumbi vatingi viŵengi wuli asani angukujuliyani machini ngosi nga munyumba iyi nyengu yimoza kuti akulongoni ntchitu masauzandi nganandi zo zichitika muselu la munthu pa nyengu yimoza? Kukamba uneneska, mukhoza kufenta!

Mungazizwa kuti tinthu timanatimana to tisanirika mumaselu nga liŵavu linu ngakukwana 100 tiliriyoni nditu tichita ntchitu zosi zenizi sonu penapa muliŵavu linu. DNA ya muliŵavu linu yiŵerenga ndipuso yipereka ulongozgi wa mo mapulotini masauzandi nganandi ngapangikiya muliŵavu linu. Mapulotini ngenanga ngangaja maenzayimu, timinofu, ndi vinyaki vaviyo. Po tikambiya panu, DNA yinu yitijikopa, yiwona vo vanangika kweniso yitivinozga kuti yije ndi ulongozgi wakwenere wa mo selu linyaki lingapangikiya.

So jifumbeni kuti, ‘Kumbi ndiyani wakupanga ulongozgi wa mo chamoyu chipangikiya?’ Bayibolu likamba kuti “buku” lakuyeruzgiya lenili likulembeka ndi Munthu munyaki wazeru ukongwa. Kumbi fundu iyi njaboza pamwenga yisuska vo asayansi akamba?

Ŵanaŵaniyani ivi: Kumbi ŵanthu angafiska kuzenga nyumba yo yakonkhoseka munkhani iyi? Angasuzgika ukongwa asani angayesa kuyizenga. Pasonu panu, tingavwisa vosi cha va mo jinomu yigwiriya ntchitu. Asayansi ŵeche kufufuza mitundu ya majini nganyaki ndipuso ntchitu yo ngagwira. Majini ngaja ndi kachingwi kamanavi kakutuliya ku DNA. Wuli nanga za tivingwi titalititali to tiŵavi majini? Pakwamba asayansi awonanga kuti tivingwi teniti nthambula ntchitu, kweni mazuŵa nganu akusintha mo atitiwone. Yiwu awona kuti tivingwi teniti tilongozga mo majini nganyaki ngagwiriya ntchitu zaki. Chinanga kuti asayansi angapanga machini ngapachanya ukongwa ngakukope vinthu, kumbi ngangayanana ndi mo DNA yigwiriya ntchitu?

 Wasayansi munyaki wakutchuka ukongwa, zina laki Richard Feynman wangulemba mazu yanga wepafupi kufwa: “Asani chinthu nditichivwisa cha, ndikuti ndingachipanga cha.”²⁵ Kujiyuyuwa kwaki kungatisambiza kanthu kanyaki chifukwa vo wangukamba vauneneska nadi asani tingaŵanaŵaniya mo DNA yiliri. Asayansi angapanga cha DNA yo yingajikope ndi kupanga so DNA yinyaki. Kweniso yiwu pakuŵija angayivwisa so cha. Kweni anyaki akamba ndi mtima wosi kuti aziŵa umampha kuti DNA yikujaku waka mwangozi. Kumbi ukaboni wo mwawona munkhani iyi ulongo kuti vo asayansi anyaki akamba vauneneska?

Ŵanthu anyaki akusambira akamba kuti ukaboni uwu umiya vinthu vinyaki. Mwakuyeruzgiyapu, wasayansi munyaki, Francis Crick yo wangubowoza kuti DNA ye nge sipuring’i wangukamba kuti yikupangika mwalusu ukongwa ndipu vingachitika cha kuti yijeku waka mwangozi. Waŵanaŵananga so kuti ŵanthu anyaki azeru a ku pulaneti yinyaki ndiwu anguziŵika DNA pacharu kuti paje vamoyu.²⁶

Kaswiri munyaki wakuziŵika ukongwa, Antony Flew wagomezganga kuti Chiuta kulivi. Iyu wangugomezga venivi kwa vyaka 50. Kweni pambula kuswera yapa wakusintha maŵanaŵanu ngaki. Wati wafika vyaka 81, wangwamba kukamba kuti pe munthu munyaki wazeru ukongwa yo wakulenga vinthu vamoyu. Ntchifukwa wuli wangusintha? Chifukwa chakuti wanguzizwa ndi mo DNA yikupangikiya. Ŵanthu anyaki angumufumba kuti wakambi asani asayansi angakoliyana navu vo wangwamba kugomezga. Iyu wangumuka kuti: “Ntchakuchitisa chitima kuti asayansi anyaki angaŵanaŵana nadi viyo. Ini cho ndiziŵa . . . ntchakuti mbumampha kugomezga fundu zo ze ndi ukaboni wakukwana m’malu mwakugomezga vinthu vo vilivi ukaboni.”²⁷

Nanga imwi muwona wuli? Kumbi maukaboni ngosi yanga ngalongonji? Yeruzgiyani kuti mwaluta kufakitale yinyaki ndipu mwasere muchipinda cho mwe kompyuta yo ye ndi mapulogilamu ngosi ngo ngalongozga vakuchitika vosi pa fakitale yo. Kweniso chakuziziswa ukongwa ntchakuti pulogilamu yeniyi ndiyu ye ndi ulongozgi wa mo machini nganyaki ngangapangikiya ndi kunozgeka. Kweniso pulogilamu iyi yitijikope ndi kuwonesesa kuti vosi veumampha. Kumbi vosi venivi vilongonji? Kumbi mungakamba kuti kompyuta yo ndipuso pulogilamu yaki vikujipanga vija, pamwenga pe ŵanthu anyaki azeru ukongwa wo akuvipanga? Kukamba uneneska, uwu mbukaboni wambula kususkika.