Kumbi asayansi anandi akambanji? Ŵanthu anandi wo agomezga kuti vamoyu vikujaku waka vija akamba kuti umoyu ukwambiya mumphepeti mwa nyanja pamwenga pasi pa nyanja, ndipu sonu pajumpha vyaka mabiliyoni nganandi. Yiwu awona kuti pamalu ngenanga, tinthu tinyaki timanatimana to tidanika kuti molekyu (molecules) tingumatana pamoza ndi kupanga maselu nga liŵavu ngakuziziswa ukongwa. Akamba kuti maselu ngenanga ngangwamba kubalana malinga ndi mtundu waki. Yiwu agomezga kuti vamoyu vosi vikujaku waka mwangozi kutuliya ku “timaselu” timanatimana ukongwa teniti.

Kweniso asayansi anyaki akusambira ukongwa wo agomezga kuti vamoyu vikuchita kusambuka asuska fundu yeniyi. Yiwu awona kuti maselu (tinthu timanatimana to tipanga liŵavu la chinthu chamoyu) ngakwamba ngatenere kuti ngangutuliya mu vinthu vinyaki vakuchanya. Ntchifukwa wuli akamba viyo? Chinanga kuti asayansi aŵanaŵana  kuti vinthu vamoyu vikutuliya ku vinthu vambula umoyu kweni atondeka kusaniya ukaboni waki. Mu 2008, kaswiri munyaki wakufufuza vinthu vamoyu, Alexandre Meinesz nayu wangukambapu mo asayansi atondeke. Iyu wangukamba kuti kwa vyaka vakujumpha 50 sonu, “palivi ukaboni wo wasanirikapu wakulongo kuti vinthu vamoyu vikujaku waka vija Pacharu kutuliya ku vinthu vambula umoyu.”¹

Kumbi pe ukaboni wewosi? Kumuka kwa fumbu lakuti, Kumbi ŵana apangika wuli? kukulembeka mumabuku nganandi ndipu ŵanthu anandi aziŵa umampha vo vichitika. Tosi tiziŵa umampha kuti chamoyu chituliya ku chamoyu chinyaki. Kweni asani tingatole vo ŵanthu akamba, kumbi mbuneneska kuti dangu ili lingusinthapu nyengu yinyaki? Kumbi vingachitika nadi kuti vinthu vamoyu vituliyi ku vinthu vambula umoyu? Kumbi venivi vingachitika wuli?

Asayansi akamba kuti pakhumbika vinthu pafupifupi vitatu kuti selu lije lamoyu. Vinthu vaki ndi ivi: Mapulotini, DNA (deoxyribonucleic acid) tinthu to tija ndi ulongozgi wa mo chamoyu chipangikiyengi kweniso RNA (ribonucleic acid) tinthu to titovya kuti maselu ngakuwengi ndipuso ngagwirengi ntchitu umampha. Mazuŵa nganu, mbasayansi amanavi wo akamba kuti selu likupangika waka mwangozi kutuliya ku vinthu vambula umoyu. Kweni kumbi vingachitika wuli kuti ma RNA kweniso mapulotini ngajeku waka mwangozi? *

Asayansi anandi awona kuti vamoyu vikujaku waka vija chifukwa cha kafukufuku yo anguchita mu 1953. Mu chaka chenichi, Stanley L. Miller wangupanga tinthu tinyaki to tisanirika mumapulotini to tidanika kuti amino asidi (amino acid). Iyu wangutipanga mwakugwirisiya ntchitu magesi ndipu wangufundisa vinthu vinyaki vo wangusazga pamoza vo waŵanaŵananga kuti vengaku charu chichiyamba. Kutuliya nyengu yeniyi, asayansi akubowozga kuti ma amino asidi ngenanga ngasanirika so mumya yinyaki yo yiwiya pacharu kutuwa kuchanya. Kumbi venivi vilongo kuti vinthu vosi vo vikhumbika kuti chinthu chije chamoyu vingajaku waka mwangozi?

Robert Shapiro, yo so ndi kaswiri wa sayansi pa yunivesite yinyaki ku New York wakamba kuti: “Asayansi anyaki akamba kuti vinthu vosi vo vitovya kuti chinthu chije chamoyu vingasuzga cha kuvipanga, nge mo wangupangiya Stanley L. Miller chifukwa vinthu venivi visanirika so mumya yo yiwiya pacharu kutuwa kuchanya. Kweni ndimu vilili cha.”² *

Ŵanaŵaniyani za RNA yo ye ndi tinthu timanatimana (nucleotides) to tipanga shuga wa muliŵavu. Tinthu to tipanga shuga wa muliŵavu tipambana ndi tinthu to tipanga mapulotini muliŵavu, kweni natu tikupangika mwakuziziswa ukongwa. Shapiro wakamba kuti “palivi munthu yo wakupangapu tinthu to tipanga shuga wa muliŵavu ndipu tinthu teniti tisanirikamu so cha mumya yo yiwiya pacharu kutuwa kuchanya.”³ Iyu wakamba so kuti “vingachitika cha chinanga  nkhamanavi kuti tinthu to tipanga RNA tipangiki so kutuliya ku vinthu vinyaki.”⁴

Wuli za mapulotini? Amino asidi yo wamatana pamoza umamphaumampha ndiyu wapanga pulotini. Kuti pulotini yimoza yipangiki pakhumbika amino asidi 50 pamwenga masauzandi. Kuti pulotini yimoza yigwiri ntchitu umampha muselu, yikhumbika kuja ndi amino asidi 200. Muselu lelosi mwe so mitundu ya mapulotini masauzandi nganandi. Vakukayikisa ukongwa kuti pulotini yimoza yije ndi amino asidi 100 pe, ndipu vechendachitikepu.

Wasayansi munyaki Hubert P. Yockey, yo wagomezga kuti vamoyu vikuchita kusambuka wakamba kuti: “Vingachitika cha kuti ‘mapulotini ndingu ngayambi kuja ndi umoyu.’”⁵ Tikamba viyo chifukwa chakuti pakhumbika RNA kuti pulotini yipangiki, kweniso kuti RNA yipangiki, pakhumbika pulotini. So nanga vatingi viŵengi wuli asani RNA ndi pulotini vingupangika mwangozi nyengu yimoza kweniso pamalu ngamoza? Kweniso vatingi vikoliyanengi wuli kuti vipangi maselu nganyaki ngamoyu? Dr. Carol Cleland * wa muwupu wakufufuza vinthu mumapulaneti ngakupambanapambana wangukamba kuti: “Ndikayika ukongwa kuti RNA ndi mapulotini vikujaku waka mwangozi. Akufufuza anandi awona kuti asani angavwisa mo RNA ndi mapulotini vingupangikiya charu chati chapangika waka, vingaŵawovya kuziŵa mo vinthu venivi vinguchitiya kuti vibali so vinyaki.” Malinga ndi vo ŵanthu akamba kuti vinthu venivi vikujaku waka mwangozi, iyu wangukamba kuti: “Palivi yo wakuperekapu ukaboni wakukwana wa mo vinthu venivi vinguchitikiya.”⁶

Ntchifukwa wuli tikhumbika kuziŵa fundu zenizi? Ŵanaŵaniyani masuzgu ngo akufufuza wo agomezga kuti vamoyu vikujaku waka vija akumana nangu. Yiwu akusaniya so amino asidi munyaki yo wasanirika mumaselu nga vinthu vinyaki vamoyu. Yiwu akupanga timamolekyu timanatimana kweniso takuziziswa ukongwa. Kweniso, akhumba kuti apangi vosi vakukhumbika kuti apangi selu lamoyu lo ndakuziziswa ukongwa. Tiyeruzgiyi kuti munthu munyaki wato vinthu vinyaki vachilengedu ndipu wapangiya visulu, mapulasitiki, mawaya ndi vakumatiya ndipu pavuli paki wapangiya roboti lakuti lipangengi so maroboti nganyaki. Kumbi munthu waviyo mungamuwona kuti ndi munthu wamtundu wuli? Iyu wangawoneka wazeru ukongwa ndipu wangapanga machini nganyaki ngapachanya ukongwa.

Mwakuyanana waka, asani asayansi angapanga selu lamoyu ndikuti apanga chinthu  chakuziziswa nadi. Kweni kumbi venivi vingalongo kuti selu lakwamba lamoyu lingujaku waka mwangozi? Awa, chifukwa chakuti nawu achita kusuzgikiyapu kuti alipangi.

Nanga imwi muwona wuli? Kutuwa kali mpaka sonu, maukaboni ngalongo kuti chamoyu chipangika kutuliya ku chamoyu chinyaki pe. Asani munthu wagomezga kuti selu lamoyu likujaku waka mwangozi kutuliya ku vinthu vambula umoyu ndikuti wagomezga vinthu vambula ukaboni.

Pa fundu zosi zo zakonkhoseka yapa, kumbi mugomezgengi vinthu vambula ukaboni? Mwechendamuki fumbu ili, tiyeni tikambisani dankha mo selu likupangikiya. Venivi vikuwovyeningi kuziŵa asani vo asayansi akamba vakukwasana ndi mo umoyu ukwambiya vauneneska pamwenga vingayanana waka ndi nthanu zo apapi anyaki akambiya ŵana ŵawu asani atiŵafumba mo ŵana apangikiya.