Kumbi asayansi anandi akambanji? Anandi akamba kuti viwanga va nyama zakali ukongwa vilongo kuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza. Akamba so kuti chifukwa chakuti vamoyu vosi ve ndi DNA yo yisunga uthenga wosi, ndikuti chamoyu chechosi chikutuliya nadi ku chinthu chimoza.

Kumbi Bayibolu likambanji? Buku lakwamba la m’Bayibolu likamba kuti vakume, va munyanja, vinyama va pamtunda ndipuso viyuni vikulengeka “mwakukoliyana ndi mtundu waki.” (Chiyambo 1:12, 20-25) Fundu iyi yilongo kuti vinthu vamoyu vilipu mitundu yakupambanapambana. Kweniso vilongo kuti pe mphaka yikulu pakati pa chamoyu chinyaki ndi chinyaki. Bayibolu likamba kuti vinthu vamoyu vikuchita kulengeka umamphaumampha ndipu vingujaku mwamabuchibuchi cha.

Kumbi pe ukaboni wewosi? Kumbi ukaboni ulongo kuti vo Bayibolu likamba vauneneska, pamwenga vo Darwin wangukamba ndivu vauneneska? Kumbi vo asayansi asaniya pa vyaka 150 vo vajumpha vilongonji?

Mu vyaka va pambula kuswera yapa, asayansi afufuzanga kuti awoni asani pe kukoliyana nadi pakati pa majini nga tinthu tamoyu ta selu limoza, vakume ndipuso vinyama. Yiwu awonanga kuti kafukufuku mwenuyu wangawovya kuziŵa asani vamoyu vikutuliya nadi ku “chimiti cha umoyu” cho Darwin waŵanaŵananga. Kweni ndivu akusaniya cha.

Nanga akusaniyanji? Mu 1999 wasayansi munyaki, Malcolm S. Gordon wangulemba kuti: “Pawoneka kuti vamoyu vikutuliya ku vinthu vakupambanapambana. Palivi ukaboni wakulongo kuti vamoyu vikutuliya ku chimiti chimoza cha umoyu.” Kumbi pe ukaboni wewosi wakulongo kuti vamoyu vosi vikutuliya ku chimiti chimoza nge mo Darwin waŵanaŵaniyanga? Gordon wangukamba so kuti: “Vo tasaniya sonu vilongole limu kuti fundu  yakuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza njauneneska cha. Ndipu asani vinguchitika, ndikuti vinguchitikiya waka mtundu umoza wa vamoyu, vosi cha.”²⁹ *

Vo asayansi asaniya pambula kuswera yapa visuskana so ndi vo Darwin wangukamba vakukwasana ndi mo vinthu vamoyu vikwambiya. Mwakuyeruzgiyapu, mu 2009 magazini yinyaki ya New Scientist yingukamba vo wasayansi munyaki wangukamba, Eric Bapteste kuti: “Tilivi ukaboni wakulongo kuti vamoyu vikutuliya ku chimiti chimoza.”³⁰ Magazini yeniyi yingukamba so vo wasayansi munyaki, Michael Rose wangukamba kuti: “Titondeka kuzomereza fundu yakuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza chifukwa yilivi ukaboni ndipu wasayansi weyosi wakhumbika kusintha maŵanaŵanu.”³¹ *

Asayansi anandi agomezga kuti viwanga va nyama zakali vilongo kuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza. Yiwu asuskana so ŵijaŵija. Mwakuyeruzgiyapu, akamba kuti vamoyu vosi vo vitayiya mazira vikutuliya ku somba ndipu vinyama vo vibala ŵana m’malu mwakutayiya mazira vikutuliya ku vinthu vakukwaŵa. Kweni kumbi viwanga va nyama zakali ukongwa vilongo nadi kuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza?

Munthu munyaki yo wafufuza viwanga va nyama zakali ukongwa, David M. Raup wangukamba kuti: “Anyaki akamba kuti vamoyu vikuchita kusambuka kamanakamana. Kweni vo akufufuza a munyengu yaku Darwin kweniso vo asayansi asaniya sonu, vilongo kuti vinthu vamoyu vipangika mwakulingana ndi mtundu waki ndipu palivi ukaboni wakuti veche kusintha.”³²

Kukamba uneneska, vimiti vakali ukongwa kweniso viwanga vinandi va nyama zakali visintha cha mtundu waki chinanga kuti pajumpha vyaka vinandi. Ndipu palivi ukaboni wakulongo kuti visambuka chinthu chinyaki. Liŵavu lipangika mwakuziziswa ukongwa ndipu viŵalu vaki navu vipangika so mwakuziziswa. Mwakuyeruzgiyapu, kasuska we ndi lusu lakuwona ndi kuziŵa vinthu vo ve patali ukongwa. Kweni palivi ukaboni wakulongo kuti wakusambuka kutuliya ku chinthu chinyaki.

Kweniso, mitundu yinandi yikuluyikulu ya vinyama yitenere kuti yingupangika nyengu imoza. Ŵanthu wo afufuza viwanga va nyama zakali ukongwa akamba kuti vikujaku waka mwangozi ndipu nyengu yo vikujaliyaku atiyidana kuti “Nyengu yo vamoyu vingujaliyaku,” (Cambrian explosion). Kumbi nyengu yeniyi yengaku zukwanji?

Tiyeruzgiyi kuti vo akufufuza yaŵa akamba vauneneska. Asani ve viyo nadi, ndikuti tingayeruziya charu chapasi ndi gilawundi la bola (1). Tiyeruzgiyi so kuti mutenda pakati pa gilawundi lenili kutuwa kugolu linyaki ndipu mwepafupi ukongwa kufika pagolu linyaki. Nyengu yeniyi ndiyu asayansi atiyikamba kuti Nyengu yo vamoyu vingujaliyaku (2). Kweniso mu nyengu yimanavi yeniyi, muwona so viwanga va nyama zakali za mitundu yakupambanapambana. Kumbi venivi vingachitika wuli? Panyengu yo mulutiriza kwenda mugilawundi lenili, muwona kuti vamoyu vakupambanapambana vibuka kutuliya pasi mwamabuchibuchi.

Ŵanthu anandi agomezga nadi kuti vamoyu vikuchita kusambuka. Kweni akayikiya waka fundu yo Darwin wangukamba yakuti vamoyu vikutuliya kuchimiti chimoza chifukwa pe mitundu yakupambanapambana ya vinthu vamoyu. Mwakuyeruzgiyapu, mu 2008, wasayansi munyaki Stuart Newman, yo wagomezga kuti vinthu vikuchita kusambuka wangukamba kuti pakhumbika  kuti tisaniyi ukaboni unyaki wa mo vinthu vamoyu vikusambukiya. Iyu wangukamba kuti: “Fundu yo Darwin wangukamba yakuti vinthu vamoyu vikuchita kusambuka kutuliya ku chimiti cha umoyu njambula kuvwika chifukwa ndiwona kuti pe nthowa zinandi zo zikuchitisa kuti pacharu paje vamoyu. Kweniso njambula kuvwika chifukwa yikamba mo magulu nga vinthu vamoyu ngangusambukiya m’malu mwakukonkhosa mo mtundu wewosi pakuwija ungusambukiya.”³³

Nyama zinyaki zija peposi, mumaji ndi pamtunda. So kumbi viwanga vakali va nyama zenizi vilongo nadi kuti zikuchita kusambuka kutuliya ku somba? Nanga vamoyu vo vichita kubala ŵana, vikutuliya ku vinthu vo vikwaŵa? Kumbi venivi vipereka ukaboni wakukwana wakulongo kuti vamoyu vikuchita nadi kusambuka? Asani tingawonesesa, tiwonengi kuti palivi ukaboni wakusimikiziya fundu zenizi.

Suzgu yakwamba njakuti mumabuku nganandi ajambula mwakupambanapambana mo nyama zakukwaŵa zisinthiya kuti zije nyama zo zichita kubala ŵana. M’malu mwakuti nyama yimoza ayijambulengi mwakuyanana, anyaki atiyijambula yikulu ukongwa kuluska mo anyaki atiyijambuliya.

Suzgu yachiŵi kweniso yikulu ukongwa njakuti palivi ukaboni wo ulongo kuti vinthu vamoyu venivi ve mugulu limoza. Akufufuza akamba kuti viwanga vo agwirisiya ntchitu vakali ukongwa pafupifupi vyaka mamiliyoni nganandi ngo ngajumpha. Pakukamba za utali wa nyengu ya viwanga ivi, munthu munyaki yo wafufuza vinyama zina laki Henry Gee wangukamba kuti: “Utali wa nyengu ya viwanga venivi upambana ukongwa mwakuti titondeka kukonkhosa kukoliyana kwa viwanga vakali ndi vasonu.”³⁴ *

Pakukamba za viwanga vakali va somba ndipuso va nyama zo zija mumaji ndipuso pamtunda, wasayansi  munyaki Malcolm S. Gordon wangukamba kuti “viwanga va nyama zakali vo visanirika vilongo waka vinthu vimanavi pa vamoyu vinandi vo vengaku pakwamba.” Iyu wangukamba so kuti: “Vingachitika cha kuti tiziŵi kukoliyana ko kwengapu ndipuso vosi vo vinguchitika kuti vinthu venivi visambuki.”³⁵ *

Nyuzipepala ya National Geographic ya 2004 yingukamba kuti vo akufufuza viwanga va nyama zakali akamba vingayanana waka ndi vidiyo ya mo vamoyu vikusambukiya yo yenga ndi vithuzi 1000, kweni chithuzi chimoza pe ndichu chiwonekapu.³⁶ Kumbi fundu yeniyi ying’anamuwanji?

Yeruzgiyani kuti vidiyo yo pakwamba yenga ndi vithuzi 100,000, vithuzi 100 pe ndivu viwoneka. Kumbi mungakamba kuti vidiyo yeniyo njauneneska? Panyaki mukuvwapu kali za vidiyo yeniyi. Kweni wuli asani pa vithuzi 100, vithuzi 5 pe ndivu vikoliyanaku ndi fundu yikulu ya vidiyo, ndipu vithuzi 95 vikoliyana cha ndi vidiyo? Kumbi mungakamba kuti vidiyo yeniyo njauneneska chifukwa chakuti vithuzi vinyaki 5 vikoliyanaku ndi vidiyo? Kumbi mungavigomezga vithuzi 95 vo vileka kukoliyana ndi vidiyo? Tikayika cha kuti mungaŵanaŵaniyapu so mwazeru.

Kumbi chakuyeruzgiyapu ichi chikoliyana wuli ndi mo asayansi awone viwanga va nyama zakali vo asaniya? Kwa vyaka vinandi, akufufuza ŵenaŵa asaniya kuti vithuzi 95 mu vidiyo yakuyeruzgiya iyi visintha cha chinanga pangajumpha nyengu. Ntchifukwa wuli asayansi akambapu cha za vithuzi vinyaki 95 vo vileka kuwoneka? Wakulemba mabuku munyaki, Richard Morris wangukamba kuti: “Ŵanthu akufufuza viwanga va nyama zakali agomezga vo ŵanthu anandi agomezga kuti vamoyu vichita kusambuka kamanakamana. Yiwu alutiriza kugomezga venivi chinanga angasaniya ukaboni unyaki wakususkana ndi vo agomezga. Akufufuza ŵenaŵa akonkhosa ukaboni wakuti viwanga va nyama zakali  vilongo kuti vamoyu vikuchita kusambuka. Achita vosi ivi kuti vikoliyani ndi vo yiwu agomezga.”³⁷

Kumbi sonu asayansi asaniyanji? Kumbi alutiriza kukamba kuti viwanga va nyama zakali ve ndi ukaboni wakukwana wakuti vamoyu vikuchita nadi kusambuka? Pamwenga atoleka waka ndi maŵanaŵanu nga ŵanthu anandi ngakuti vamoyu vikuchita kusambuka, panyaki agomezga waka vo asayansi anyawu akamba? *

Nanga imwi muwona wuli? Ndi fundu niyi yo muwona kuti njauneneska? Ŵanaŵaniyani fundu zo mwaŵerenga munkhani iyi.

• Chinthu chakwamba chamoyu chikujaku waka “mwangozi cha.”

• Vingachitika cha kuti vinthu vosi vo ve muselu la chamoyu chechosi vijeku waka mwangozi.

• DNA ya muselu, yo yenge “kompyuta yo yisunga mauthenga ngosi,” pamwenga kuti ulongozgi wa mo chamoyu chinyaki chingapangikiya, yikupangika mwakuziziswa ukongwa ndipu yiluska chipangizu chechosi chakupangika ndi ŵanthu cho chisunga mauthenga.

• Kafukufuku walongo kuti mo majini ngakupangikiya kweniso mo ngagwiriya ntchitu ngalongo kuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza cha. Kweniso viwanga va nyama zinandi zakali visanirika cha mu vo afufuzapu.

So malinga ndi fundu izi, kumbi mungakamba kuti maukaboni yanga ngakoliyana ndi vo Bayibolu likamba kuti vamoyu vikuchita kulengeka? Kweni ŵanthu anandi awona kuti vo asayansi akamba vipambana ukongwa ndi vo Bayibolu lisambiza vakukwasana ndi mo vamoyu vikupangikiya. Kumbi ivi vauneneska? Kumbi Bayibolu likambanji pa nkhani iyi?