1. Kumbi ndi ulongozgi nuwu wo Paulo wangulembe Akhristu a ku Kolose? (Wonani chithuzi cho che pachanya.)

VIWONEKA kuti wakutumika Paulo wanguŵalembe kalata Akhristu a ku Kolose, pa nyengu yakwamba yo wenga mujeri ku Roma pamwenga cha m’ma 60-61 C.E. Iyu wanguŵakambiya kuti ‘avwisengi vinthu vauzimu.’ (Ako. 1:9) Paulo wangukamba kuti: “Ndikamba venivi kuti paŵevi munthu wakukulandizgani ndi mazu ngakukopa. Phweriyani kuti munthu weyosi waleki kukukoni ukapolu mwakugwiriskiya ntchitu zeru za ŵanthu kweniso uryarya waŵakaŵaka mwakukoliyana ndi mudawuku wa ŵanthu, ndipuso fundu zipusu zo charu chitende, mwakukoliyana ndi Khristu cha.” (Ako. 2:4, 8) Paulo wangulutirizga kukonkhoska chifukwa cho fundu zinyaki zo ŵanthu agwiriskiyanga ntchitu zenga ziheni ndipuso chifukwa cho maŵanaŵanu nga ŵanthu a mucharu ichi ngawonekanga nge ngamampha ku ŵanthu ambula kufikapu. Mwakuyeruzgiyapu, maŵanaŵanu yanga ngachitisanga kuti munthu wajiwonengi kuti ngwazeru kweniso ngwapachanya kuluska anyaki. Kalata iyi yingulembeka kuti yiwovyi abali kuti aleki kuja ndi maŵanaŵanu ngenanga ndipuso mijalidu yiheni.—Ako. 2:16, 17, 23.

2. Ntchifukwa wuli tikambisanengi vinthu vo ŵanthu a mucharu ichi aŵanaŵana?

 ² Vo ŵanthu a mucharu ichi aŵanaŵana vilongo kuti yiwu akana pamwenga ayuyuwa ulongozgi waku Yehova. Ivi vingachitisa kuti chivwanu chidu chiyambi kumala kamanakamana. Mazuŵa nganu, tosi tingangathaŵa cha maŵanaŵanu nga ŵanthu a mucharu ichi chifukwa tingangavwisiya kuziya pa TV, pa Intaneti, ku ntchitu pamwenga kusukulu. Munkhani iyi, tikambisanengi vo tingachita kuti nasi tileki kutoliyaku maŵanaŵanu ngenanga. Tikambisanengi vinthu vinkhondi vo ŵanthu a mucharu ichi aŵanaŵana ndipuso mo tingaleke kutoliyaku maŵanaŵanu ngawu.

3. Kumbi ŵanthu anandi ŵe ndi maŵanaŵanu wuli, nanga ntchifukwa wuli?

³ “Ndingaja munthu wamampha kwambula kugomezga kuti kwe Chiuta.” Muvyaru vinandi ntchachilendu cha kuvwa ŵanthu achikamba kuti kulivi Chiuta ndipuso alivi chisopa. Panyaki yiwu afufuza ukongwa cha kuti aziŵi asani kwe Chiuta kweni akondwa kuti ŵe ndi wanangwa wakuchita chechosi cho angakhumba. (Ŵerengani Sumu 10:4.) Anyaki angajiwona nge mbazeru asani akamba kuti, “Ndingalondo fundu zamampha chinanga kuti ndigomezga kuti kulivi Chiuta.”

4. Kumbi tingamuwovya wuli munthu yo wakamba kuti kulivi Mulengi?

⁴ Kumbi vo ŵanthu akamba kuti kulivi Mulengi vauneneska? Ŵanthu wo akhumba kuziŵa asani vinthu vamoyu vikuchita kulengeka pamwenga cha, angatimbanyizgika asani angathemba asayansi. Kweni nkhwambula kusuzga kuti munthu waziŵi uneneska pa nkhani iyi. Asani nyumba yichita kuzengeka ndi munthu kwe wuli vinthu vamoyu! Chinanga ndi timaselu ta tinthu timanatimana ukongwa tamoyu, tikupangika mwakuziziswa ukongwa kuphara nyumba yeyosi. Ve viyo chifukwa maselu ngapanga maselu nganyaki penipo nyumba yingachita cha venivi. Maselu ngenanga ngasunga uthenga ndipu ngagwiriskiya ntchitu uthenga wenuwu pakupanga maselu nganyaki. Kumbi yo wakupanga maselu ngenanga ndiyani? Bayibolu limuka kuti: ‘Nyumba yeyosi ye ndi yo wakuyizenga, kweni Chiuta ndiyu wakuzenga vinthu vosi.’—Ahe. 3:4.

5. Kumbi tingamukambiyanji munthu yo waŵanaŵana kuti wangaziŵa cho ntchamampha chinanga kuti wagomezga kuti kulivi Chiuta?

⁵ Kumbi tingamukambiyanji munthu yo waŵanaŵana kuti wangaziŵa cho ntchamampha chinanga kuti wagomezga kuti kulivi Chiuta? Mazu ngaku Chiuta ngalongo kuti ŵanthu wo agomezga kuti kulivi Chiuta angaja ndi mijalidu yamampha. (Aro. 2:14, 15) Mwakuyeruzgiyapu, yiwu angatumbika apapi ŵawu ndipuso kuŵayanja. Chinanga kuti ve viyo, munthu yo wakana kuti kwe Chiuta wangatondeka kusankha umampha vinthu chifukwa wakana Mulengi yo wapereka fundu zo zingamuwovya kuziŵa chamampha ndi chiheni. (Yesa. 33:22) Ŵanthu anandi mazuŵa nganu, azomerezga kuti tikhumbika Chiuta kuti watiwovyi chifukwa cha vinthu viheni vo vichitika pacharu chapasi. (Ŵerengani Yeremiya 10:23.) Mwaviyo, tikhumbika cha kuŵanaŵana kuti munthu wangaziŵa cho ntchamampha kwambula kugomezga kuti kwe Chiuta ndi kuvwiya fundu zaki.—Sumu 146:3.

6. Kumbi ŵanthu anandi atichiwona wuli chisopa?

⁶ “Ndingakondwa chinanga kuti ndingaleka kuja muchisopa.” Ŵanthu anandi aŵanaŵana viyo chifukwa awona kuti chisopa chitiŵakondwesa cha ndipuso chingaŵawovya cha. Visopa vinyaki vichitisa ŵanthu kuti aleki kwanja Chiuta chifukwa visambiza kuti ŵanthu atufya ku motu, aperekengi chatchumi kweniso vichitiya vinthu limoza ndi a ndali. Ndichu chifukwa chaki ŵanthu anandi awona kuti angaja mwakukondwa kwambula kuja muchisopa. Yiwu angakamba kuti, “Nditanja Chiuta kweni ndikhumba cha kuja membala wachisopa chechosi.”

7. Kumbi kusopa kwa uneneska kutovya wuli kuti abali ndi azichi akondwengi?

⁷ Kumbi mbuneneska kuti munthu wangaja nadi  mwakukondwa kwambula kuja muchisopa? Mbuneneska kuti munthu wangaja ndi likondwa asani we muchisopa chaboza cha kweni palivi munthu yo wangaja ndi likondwa lenechu asani ndi mubwezi waku Yehova cha yo ndi “Chiuta walikondwa.” (1 Timo. 1:11) Chechosi cho Chiuta wachita chitovya ŵanthu. Ateŵeti ŵaki akondwa chifukwa aŵika maŵanaŵanu pakovya anyawu. (Machi. 20:35) Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani mo kusopa kwa uneneska kutovye mabanja kuti ngakondwengi. Kusopa kwa uneneska kutitisambiza kuti titumbikengi yo tikutorana nayu, tiwonengi kuti malayizgu ngidu nga nthengwa ngakupaturika, tingachitanga chigololu cha, tilerengi ŵana kuti ajengi ndi ulemu ndipuso kuti tiyanjengi ŵanthu a mubanja lidu. Kusopa kwa uneneska kungachitiska kuti ŵanthu akoliyanengi, abali ndi azichi ajengi mwakukondwa mumpingu kweniso pacharu chosi chapasi.—Ŵerengani Yesaya 65:13, 14.

8. Kumbi lemba la Mateyu 5:3 lingatiwovya wuli pakukambisana ndi munthu fumbu lakuti, Ntchinthu wuli cho chichitiska kuti munthu wakondwengi?

⁸ Kumbi tingachita wuli kuti tileki kuja ndi maŵanaŵanu ngakuti munthu wangaja ndi likondwa kwambula kuteŵete Chiuta? Ŵanaŵaniyani fumbu ili: Ntchinthu wuli cho chichitiska kuti munthu wakondwengi? Anyaki akondwa chifukwa cha ntchitu yo agwira, masaza ngo achita pamwenga vinthu vinyaki vo atanja kuchita. Anyaki akondwa asani aphwere banja lawu pamwenga mabwezi ngawu. Vinthu vosi venivi vingachitisa kuti munthu wakondwengi kweni pe chinthu chikulu cho chichitiska kuti tije ndi likondwa lambula kumala. Mwakupambana ndi nyama, te ndi mwaŵi wakuti tingamuziŵa Mulengi ndi kumuteŵete mwakugomezgeka. Tikulengeka mu nthowa yakuti tikondwengi asani titimuteŵete. (Ŵerengani Mateyu 5:3.) Mwakuyeruzgiyapu, ateŵeti aku Yehova a uneneska, akondwa ndipuso achiskika asani awungana kuti amusopi. (Sumu 133:1) Yiwu akondwa so chifukwa mbakukoliyana pacharu chosi, ŵe ndi mijalidu yamampha ndipuso alindizga vinthu vamampha vo vichitikengi kunthazi.

9. (a) Kumbi ŵanthu mucharu ichi ŵe ndi maŵanaŵanu wuli pa nkhani yakugonana? (b) Ntchifukwa wuli Mazu ngaku Chiuta ngakanizga kugonana ndi munthu yo mukutorana nayu cha?

⁹ “Ntchifukwa wuli kugonana ndi munthu yo ukutorana nayu cha nkhwakukanizgika?” Ŵanthu angakamba kuti: “Munthu ukhumbika kuti ukondwengi ndi umoyu. Ntchifukwa wuli akanizga kugonana ndi munthu yo ukutorana nayu cha?” Maŵanaŵanu ngakuti Akhristu azomerezgengi ureŵi ngaheni. Ntchifukwa wuli? Mazu ngaku Chiuta ngakanizga ureŵi. * (Ŵerengani 1 Atesalonika 4:3-8.) Yehova ngwakwenere kutipangiya marangu chifukwa ndiyu wakutilenga. Iyu wakamba kuti munthurumi ndi munthukazi wo akutorana ndiwu azomerezgeka kugonana. Chiuta watitipasa marangu chifukwa watitiyanja ndipu marangu ngenanga ngatitiwovya. Ŵanthu wo avwiya marangu yanga mumabanja ngawu atanjana, atumbikana ndipuso aja mwakuvikilirika. Asani tileke dala kuvwiya dangu laku Chiuta, iyu wakondwa cha.—Ahe. 13:4.

10. Kumbi Mkhristu wangachita wuli kuti waleki kuchita ureŵi?

¹⁰ Mazu ngaku Chiuta ngatitisambiza vo tingachita kuti tileki kuchita ureŵi. Chinthu chimoza chakukhumbika cho tingachita, nkhuphwere ndi vo tiwona. Yesu wanguti: “Weyosi yo walutirizga kulereska munthukazi mwakumukhumbira, wachita nayu kali chigololu mumtima mwaki. Sonu asani jisu laku lakumaryi litikuguŵiska, ulikolowo ndi kulitaya.” (Mate. 5:28, 29) Mwaviyo, Mkhristu wakhumbika cha kuwonere vinthu vakusikuwa pamwenga kuvwisiya sumu zo zikamba va kugonana. Wakutumika Paulo wangulembe Akhristu anyaki kuti: “Chitiskani viŵalu va liŵavu linu vo ve pacharu  chapasi kuja vakufwa ku malusu ngaheni ngakugonana.” (Ako. 3:5) Tikhumbika so kuphwere ndi vo tiŵanaŵana kweniso vo tilongoro.—Aefe. 5:3-5.

11. Ntchifukwa wuli tingaja ndi maŵanaŵanu ngakuti tisaniyi ntchitu yapachanya?

¹¹ “Kuja pa Ntchitu yapachanya kungachitisa munthu kuja ndi likondwa.” Ŵanthu anandi angatichiska kuti tisaniyi ntchitu yapachanya. Mungaŵanaŵana kuti asani mungasaniya ntchitu ya viyo mutchukengi, mujengi ndi mazaza ndipuso mukhupukengi. Chifukwa chakuti ŵanthu anandi awona kuti kuja pa ntchitu yapachanya nkhwakukhumbika ukongwa pa umoyu wa munthu, Mkhristu nayu wangaja ndi maŵanaŵanu ngenanga.

12. Kumbi kusaniya ntchitu yapachanya ndiku kungachitisa munthu kuja mwakukondwa?

¹² Kumbi mbuneneska kuti kusaniya ntchitu ya pachanya kungachitisa munthu kuja ndi mazaza, kutchuka ndipuso kuja ndi umoyu walikondwa? Awa. Titenere kukumbuka kuti mtima wakukhumba kulamuliya anyidu ndipuso kuti ŵanthu atikhumbirengi ndi maŵanaŵanu ngakutuliya kwaku Satana kweni iyu ngwakukondwa cha ndipu we ndi ukali. (Mate. 4:8, 9; Chivu. 12:12) Likondwa lo tisaniya chifukwa chakuti te pa ntchitu lingayanana cha ndi likondwa lo munthu watuŵa nalu chifukwa chakuwovya ŵanthu kuti ayanduwengi ndi zeru zaku Chiuta ndipu kunthazi azisaniyi umoyu wamuyaya. Kusazgiyapu yapa, charu ichi chichitiska kuti ŵanthu achitengi vinthu mwamaphara, achitiyanengi nkhaza, sanji ndipu pa umaliru paki asanirika kuti ‘atchimbizga mphepu.’—Waku. 4:4.

13. (a) Kumbi tikhumbika kukumbukanji pa nkhani ya kusaniya ntchitu yapachanya? (b) Mwakukoliyana ndi kalata yo Paulo wangulembe Akhristu a ku Tesalonika, ntchinthu wuli cho chingumukondwesa ukongwa?

¹³ Mbuneneska kuti tikhumbika kujisaniriya vinthu pa umoyu ndipu palivi suzgu kusankha ntchitu yo titanja. Kweni tikhumbika cha kuti ntchitu ndiyu yijengi pamalu ngakwamba pa umoyu widu. Yesu wangukamba kuti: “Palivi munthu yo wangateŵete mabwana ngaŵi, chifukwa watinkhengi yumoza ndi kwanja munyaki, pamwenga wagomezgekengi ku yumoza ndi kunyoza munyaki. Mungaja cha kapolu waku Chiuta ndipuso kapolu wa Chuma pa nyengu yimoza.” (Mate. 6:24) Asani tidanjizga kuteŵete Yehova ndi kusambiza anyidu Mazu ngaki, tikondwa ukongwa. Ivi vingumuchitikiyapu wakutumika Paulo. Po wenga munyamata, wakhumbanga kusaniya ntchitu yapachanya kweni wangusaniya likondwa leneku wati wayamba kusambiza ŵanthu kuti aje akusambira aku Yesu ndi kuwona mo asinthiyanga asani ŵavwa uthenga waku Chiuta. (Ŵerengani 1 Atesalonika 2:13, 19, 20.) Palivi ntchitu yakukondwesa nge yeniyi.

14. Ntchifukwa wuli fundu yakuti ŵanthu angamalisa masuzgu ngawu yiwoneka kuti njamampha ku ŵanthu anandi?

¹⁴ “Ŵanthu angamalisa ŵija masuzgu.” Fundu iyi yingawoneka nge kuti njamampha ku ŵanthu anandi penipo cha. Chifukwa wuli? Asani fundu iyi yenga ya uneneska ndikuti ŵanthu atingi akhumbikiyengi ulongozgi waku Chiuta cha ndipuso atingi achitengi chechosi cho chaŵakondwesa. Ŵanthu angagomezga fundu yeniyi chifukwa chakuti kafukufuku yo ŵanthu anyaki anguchita walongo kuti nkhondu, kuleka kuvwiya marangu, matenda ndi ukavu sonu vimana kuluska kali. Kafukufuku munyaki wakukamba kuti: “Ŵanthu akhumba kuti asinthi charu kuti chije chamampha ndichu chifukwa chaki vinthu ve umamphaku.” Kumbi fundu iyi yilongo kuti ŵanthu aziŵa mo angamalisiya masuzgu ngo ngaŵapu kwa nyengu yitali viyo? Kuti timuki fumbu ili, tiyeni tikambisani masuzgu ngenanga.

15. Kumbi ndi fundu nizi zo zilongo kuti ŵanthu asuzgika ukongwa?

¹⁵ Nkhondu: Pa nkhondu ziŵi zo zinguchitika pacharu chosi chapasi, ŵanthu akukwana 60 miliyoni pamwenga kujumpha akufwa. Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi yati yamala, ŵanthu akuleka cha kuchita nkhondu. Kufika mu 2015, ŵanthu kujumpha 65 miliyoni anguthaŵa munyumba zawu chifukwa cha nkhondu pamwenga kutombozgeka. Muchaka cha 2015 pe, ŵanthu pafupifupi 12.4 miliyoni ŵengavi pakuja. Kuleka kuvwiya marangu: Chinanga kuti muvigaŵa vinyaki ŵanthu atesesa kuvwiya marangu pa vinthu vinyaki kweni pa vinthu nge kuba pa intaneti, nkhaza za mubanja ndipuso uchigaŵenga viluta panthazi ukongwa. Kusazgiyapu pa fundu iyi, ŵanthu anandi awona kuti chinyengu chafika paheni ukongwa pacharu chapasi. Ŵanthu atondeka kumalisa vinthu venivi. Matenda: Mbuneneska kuti ŵanthu asaniya munkhwala wa matenda nganyaki. Kweni kafukufuku yo wanguchitika mu 2013, walongo kuti chaka chechosi ŵanthu 9 miliyoni a vyaka va m’ma 60 atufwa ndi matenda nga mtima, kufwa viŵalu, kansa, befu ndi matenda nga shuga. Ukavu: Mwakukoliyana ndi vo Banki ya Pacharu Chosi yikukamba, mu 1990 ku Africa kwenga ŵanthu akukwana 280 miliyoni wo asuzgikanga ukongwa chifukwa cha ukavu kweni mu 2012, chiŵerengeru ichi chingukwera kufika pa 330 miliyoni.

16. (a) Ntchifukwa wuli Ufumu waku Chiuta ndiwu pe ungamaliska masuzgu? (b) Kumbi ndi vitumbiku nivi vo Yesaya ndipuso yo wakulembaku Sumu wangukamba kuti Ufumu waku Chiuta uzisengi?

¹⁶ Mawupu nga za chuma ndi nga ndali ngalongozgeka ndi ŵanthu ambunu. Vichita kuwoneke limu kuti mawupu ngenanga ngangamalisa cha nkhondu, matenda, ukavu ndipuso ngangaŵawovya cha ŵanthu kuti avwiyengi marangu. Kweni ndi Ufumu waku Chiuta pe wo ungachita ivi. Ŵanaŵaniyani vo Yehova wazamuchitiya ŵanthu. Nkhondu: Ufumu waku Chiuta wazamutuzgapu vinthu vo vitambisa nkhondu. Vinthu venivi ndi mbunu, chinyengu, kwanja ukongwa charu, chisopa cha boza ndipuso Satana. (Sumu 46:8, 9) Kuleka kuvwiya marangu: Ufumu waku Chiuta ukwamba kali kusambiza ŵanthu mamiliyoni kuti ayanjanengi ndipuso agomezganengi. Maboma ngangachita cha venivi. (Yesa. 11:9) Matenda: Yehova wazamutumbika ŵanthu ndipu azamuja ndi liŵavu la nthazi. (Yesa. 35:5, 6) Ukavu: Yehova wazamutuzgapu ukavu ndipu wazamuchitiska ŵanthu ŵaki kuja ndi umoyu walikondwa ndipuso ubwezi wamampha ndi iyu vo viphara chuma.—Sumu 72:12, 13.

17. Kumbi mungachita wuli kuti muleki kuŵanaŵana nge ŵanthu a mucharu ichi?

¹⁷ Asani mwavwa fundu yinyaki yo yipambana ndi vo mugomezga, mutenere kufufuza vo Mazu ngaku Chiuta ngakamba pa nkhani yo kweniso kambiskanani ndi Mkhristu yo waziŵa vinandi. Ŵanaŵaniyani chifukwa cho ŵanthu atanjiya fundu yo, chifukwa cho mutenere cha kugomezge fundu yeniyo ndipuso mo mungayikaniya. Tosi tingajivikiliya ku maŵanaŵanu nga mucharu ichi mwakuvwiya ulongozgi wo Paulo wangukambiya mpingu wa ku Kolose. Iyu wanguti: ‘Lutirizgani kwenda mwazeru ku ŵanthu akubwalu. . . . Ziŵani mo mungamukiya munthu weyosi.’—Ako. 4:5, 6.