NDIKUWA mu 1923 mutawuni ya Hemsworth ku Yorkshire, mucharu cha England. Ndenga ndi muzichi wangu yumoza zina laki Bob yo wenga mura kwaku ini. Po ndenga ndi vyaka 9, ada ŵidu wo atinkhanga vo visopa vaboza vachitanga, angusaniya mabuku ngo ngavumbuwanga mo visopa vaboza vipusisiya ŵanthu. Yiwu angukhorweseka ndi vo anguŵerenga. Pati pajumpha vyaka vimanavi, Bob Atkinson wanguza kunyumba kwidu ndipu wangutiŵikiyapu nkhani ya Mubali Rutherford pa giramafoni kuti tivwisiyi. Tinguziŵa kuti nkhani iyi yingutuliya ku ŵanthu wo apanganga mabuku ngo ada ŵenga nangu. Apapi ŵangu anguŵanaŵana kuti akambiyi Mubali Atkinson kuti waziryengi nasi chakurya chamazulu zuŵa lelosi. Yiwu akhumbanga kuti wazitimukengi mafumbu nganandi ngakukwaskana ndi Bayibolu ngo tenga nangu. Iyu wangutidana kuti tilutengi ku maunganu ngo ngachitikiyanga ku nyumba ya mubali yo yenga pataliku kamanavi. Tingwamba kuwungana ndipu mpingu ungujalikisika mutawuni ya Hemsworth. Pambula kuswera tingwamba kulonde akuwonere madera ndipuso kudana apayiniya wo ajanga pafupi nasi kuti tiziryi nawu chakurya. Kucheza ndi ŵanthu yaŵa kungundiwovya ukongwa.

Tingwamba ukalipentala kweni Ada angukambiya muzichi wangu kuti, “Asani ukhumba kuchita upayiniya tisiyengi ukalipentala.” Bob wanguzomera ndipu wangutuwapu pa nyumba kuchichita upayiniya we ndi vyaka 21. Pati pajumpha vyaka viŵi, angundizomereza kuchita upayiniya wa nyengu zosi. Pa nyengu iyi ndipu nde ndi vyaka 16. Pa Chisulu ndi pa Sabata ndapharazganga ndi anyangu kweni mazuŵa nganyaki, ndapharazganga ndija. Ndagwirisiyanga ntchitu kadi ndi giramafoni. Yehova wangundiwovya kusaniya sambiru lo lingubatizika. Abali ŵaki anandi a munthu mwenuyu angusambira uneneska. Chaka chakulondopu angundikambiya kuti nkhachitengi upayiniya wapade limoza ndi Mary Henshall ku Cheshire ko kwengavi apharazgi.

Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi ye mukati, anthukazi aŵakambiyanga kuti akagwirengi ntchitu zinyaki zakovya pa nkhondu. Ŵanthu a visopa vinyaki wo ŵenga ndi maudindu aŵazomerezganga kuleka kusere usilikali. Mwaviyo, taŵanaŵananga kuti pakuti  tenga apayiniya apade nasi atizomerezgengi kuti tileki kuluta ku nkhondu. Kweni akhoti anguzomerezga cha venivi ndipu angulamula kuti nkhaje mujeri mwezi umoza. Ndati ndafika vyaka 19, ndinguchilembesa mugulu la ŵanthu wo njuŵi yawu yitiŵakanizga kuchita nkhondu. Angunditole mulandu ku makhoti ngaŵi kweni kosi anguyeruzga kuti ndilivi mulandu. Pa vinthu vosi vo vingundichitikiya, ndinguziŵa kuti mzimu wakupaturika wandiwovyanga ndipu Yehova wandikonga pa janja ndi kundichiska kuti ndije wakukho.—Yes. 41:10, 13.

Ndingukumana ndi Arthur Matthews mu 1946. Iyu angumumanga kwa myezi yitatu chifukwa chakukana kuchita nkhondu ndipu wati watuwa, wanguchija ndi mvurwa waki Dennis yo wachitanga upayiniya wapade mutawuni ya Hemsworth. Awisewu anguŵasambiza uneneska ŵeche anamana. Arthur wangubatizika we ndi vyaka 17 kweni Dennis ndipu we ndi vyaka 16. Pambula kuswera Dennis angumukambiya kuti wakateŵetiyengi ku Ireland ndipu vinguchitisa kuti Arthur waje yija. Apapi ŵangu ŵati awona jalidu laku Arthur yo wachitanga upayiniya mwaphamphu, angumukambiya kuti akajengi nayu. Asani ndaluta kuchiwona apapi ŵangu, tawovyananga kusuka mbali. Pavuli paki tingwamba kulembiyana makalata. Mu 1948, Arthur angumumanga so kwa myezi yitatu. Tingutorana mu January 1949 ndipu takhumbanga kuti tilutirizgi kuchita uteŵeti wa nyengu zosi. Asani te pa holidi tachitanga ganyu ya kupontho vipasu. Mwakovyeka ndi Yehova ndipuso chifukwa chakuti tagwirisiyanga ntchitu umampha ndalama, tingulutirizga kuchita upayiniya.

Pati pajumpha chaka, angutikambiya kuti tiluti ku Northern Ireland. Pakwamba tinguluta ku Armagh ndipu pavuli paki tinguluta ku Newry. Ŵanthu anandi mumatawuni yanga ŵenga Akatolika. Chifukwa chakuti Akaboni atinkhikanga ukongwa, takhumbikanga kuchita vinthu mwakuchenje kweniso mwazeru pakulongoro ndi ŵanthu. Tachitiyanga maunganu munyumba ya banja linyaki yo yenga pa mtunda wa makilomita 16 kutuliya ko tajanga. Tawungananga ŵanthu pafupifupi 8. Asani atipempha kuti tigoni, tagonanga pasi ndipu takondwanga ndi chakurya chamampha cho atipaskanga mulenji. Ndikondwa ukongwa kuti sonu kwe Akaboni anandi ku chigaŵa chenichi.

Muzichi wangu ndi muwolu waki Lottie, achitanga upayiniya wapade ku Northern Ireland. Mu 1952, tosi tanayi tinguluta ku unganu wachigaŵa ku Belfast. Mubali munyaki ndiyu wangutipasa malu ngakugona limoza ndi mubali Pryce Hughes yo wawoneriyanga nthambi ya ku Britain. Zuŵa linyaki ndi usiku, takambisananga za kabuku ko kangupangikiya ŵanthu a ku Ireland. (God’s Way Is Love) Mubali Hughes wakambanga mo kwenge kwakusuzga kupharazgiya Akatolika ku Irish Republic. Abali adikiskikanga munyumba zawu ndipu aŵachitiyanga nkhaza. Asembi ndiwu ayambisanga venivi. Mubali Pryce wangukamba kuti, “Pakhumbika mabanja ngo nge ndi galimotu kuti tifiski kugaŵiya kabuku yaka mucharu chosi chinu.” * Tingumuka mwaliŵi kuti, “Tichitengi!” Mazu yanga ndingu ngasanirika kukwamba kwa nkhani iyi.

 Apayiniya ayanjanga kuja ku Dublin kunyumba ya muzichi Rutland yo wanguteŵete Yehova kwa nyengu yitali. Tati tama kwenuku ndi kugulisa katundu widu, tosi tanayi tingukwera muthuthuthu waku Bob wo wenga ndi kagalimotu kurwandi kuti tikaguli galimotu. Tingusaniya galimotu yo angugwirisiyapu ntchitu kali ndipu tingupempha yo wagulisanga kuti wazitipasi ko tajanga chifukwa taziŵanga cha kwendesa. Usiku wosi, Arthur wayeruzgiyanga pabedi laki mo wangayendese galimotu. Kwati kwacha wakhumbanga kuyituza mugalaja. Wachiyesere kunguza mumishonale munyaki zina laki Mildred Willett (yo wanguzitolana ndi John Barr). Iyu wangumusambiza kwendesa galimotu. Wati wamusambiza kwa nyengu yimanavi, tenga akunozgeka kuluta.

Sonu takhumbikanga kuti tisaniyi nyumba. Angutitcheŵesa kuti tikhumbika cha kuja mukanyumba kakuchita kumangiliya kuvuli kwa galimotu chifukwa achitiyanga kuti ŵanthu wo atitinkhanga, angatiwotche mwenimo. Mwaviyo, tingupenja nyumba kweni tinguyisaniya cha. Usiku wenuwu tosi tanayi tingugona mugalimotu. Tati tapenja so nyumba ndi mulenji, tingusaniya ŵaka kanyumba kamana ko takamangiliyanga kuvuli kwa galimotu. Kanyumba yaka kenga ndi mabedi ngaŵi ngakuyerekana. Kenaka ndiku kenga kanyumba kidu. Tinguzizwa ukongwa kuti alimi wo tinguŵapempha kuti tisungiseku kanyumba kidu anguzomera. Kutuliya po tingusungisa kanyumba kidu, tingupharazga muchigaŵa cha makilomita 16 pamwenga 24. Tati taweku, tingupharazgiya ŵanthu wo ajanga pafupi ndi po tingusungisa kanyumba kidu.

Tingupharazga kwambula suzgu munyumba zosi zo zenga kumwera cha kuzambwi kwa charu ichi. Tingugaŵiya timabuku takukwana 20,000 ndipu tingupereka mazina nga ŵanthu wo akhumbanga kusambira Bayibolu ku nthambi ya ku Britain. Ntchakukondwesa ukongwa kuti sonu kwe Akaboni anandi!

Pati pajumpha nyengu, angutikambiya kuti tikateŵetiyengi kumwera kwa London. Masabata ngamanavi ngati ngajumphapu, Arthur wangulonde foni kutuwa ku nthambi ya ku Britain ndipu angumukambiya kuti ndi mulenji waki wayambi kuwonere dera. Tati tasambira kwa sabata yimoza, tinguluta kuchiteŵete ku Scotland. Arthur wengavi nyengu yapade yakunozgeke nkhani kweni wenga wakunozgeka kuchita uteŵeti wewosi chinanga kuti uteŵeti wo wenga wakusuzga. Ivi vandichiskanga ukongwa. Takondwanga ndi ntchitu yakuwonere dera. Tenga muchigaŵa cho kwengavi apharazgi kwa vyaka vinandi ndipu sonu venga vakukondwesa kuja ndi abali kweniso azichi anandi.

Mu 1962, Arthur wangulonde kalata kuti wakasere Sukulu ya Giliyadi kwa myezi 10. Tingusuzgika kuti tisankhi mwakwenere. Pavuli paki, tingukoliyana kuti Arthur waluti chinanga kuti ini ndatingi ndijengi. Chifukwa chakuti ndinguja ndija, angundikambiya kuti ndiwere ku Hemsworth kuti nkhachitengi upayiniya wapade. Pati pajumpha chaka, Arthur wanguweku ndipu angumukambiya kuti wakawoneriyengi chigaŵa ku Scotland, kumpotu kwa England ndipuso ku Northern Ireland.

Mu 1964, Arthur angumukambiya kuti wakawoneriyengi nthambi ku Irish Republic. Takondwanga ukongwa ndi ntchitu yakuwonere dera. Mwaviyo, ŵati atikambiya kuti tiluti ku Beteli, pakwamba ndachitanga mantha. Asani ndiŵanaŵaniya vo vingutichitikiya kuvuli, ndikondwa kuti tingupaskika mwaŵi wakuteŵete pa Beteli. Ndigomezga kuti asani munthu wazomera uteŵeti chinanga kuti wawukhumbanga cha, nyengu zosi Yehova watimutumbika. Pa Beteli, ndagwiranga ntchitu muofesi, ndapakilanga mabuku, ndabikanga ndi kukolopa. Nyengu zinyaki talutanga kuchiwonere chigaŵa ndipu takumananga ndi abali akupambanapambana. Venivi kweniso kuwona wo ndasambiranga nawu kuti aluta panthazi, vingundiwovya kuja paubwezi wakukho ndi abali ndipuso azichi a ku Ireland. Ivi venga vakukondwesa ukongwa!

Unganu wavyaru wakwamba ku Ireland, unguchitikiya ku Dublin mu 1965. * Chinanga kuti tasuskikanga ukongwa, unganu ungwenda umampha. Pa unganu uwu, penga ŵanthu 3,948 ndipu ŵanthu 65 angubatizika. Weyosi yo wangupereka malu ngakugona kwa abali ndi azichi akukwana 3,500 wo angutuwa ku vyaru vakutali, wangulonde kalata yakumuwonga kutuliya ku ofesi ya nthambi ya Ireland. Abali ndi azichi wo angulonde alendu, akambanga za nkharu yamampha ya ŵanthu yaŵa. Kukamba uneneska, unganu uwu wenga wambula kuluwika ku Ireland.

Mu 1966 nthambi ya kumpotu ndi kumwera kwa chilwa cha Ireland, yingwamba kulongozgeka ndi nthambi ya ku Dublin. Ivi venga vakupambana ndi magulu ngandali ndipuso visopa vo vasanirikanga pa chilwa chenichi. Tingukondwa kuwona kuti ŵanthu anandi wo ŵenga Akatolika, angusambira uneneska ndipu ateŵetiyanga limoza ndi abali kweniso azichi wo pakwamba ŵenga Apurotesitanti.

Mu 2011, vinthu vingusinthiya limu pa umoyu widu ŵati asazga nthambi ya Britain ndi nthambi za ku Ireland. Isi angutikambiya kuti tikateŵetiyengi ku nthambi ya ku London. Ivi vinguchitika pa nyengu yo Arthur wangwamba kutama. Iyu angumusaniya ndi nthenda yo yinanga wongu. Pa 20 May 2015, munyangu yo ndinguja nayu munthengwa kwa vyaka 66, wangutayika.

Kutuliya po murumu wangu Arthur wakufwiya, ndaŵa ndi chitima kweniso kusuzgika maŵanaŵanu. Iyu wandiwovyanga nyengu zosi. Nditimusoŵa ukongwa! Asani ukumana ndi masuzgu nge yanga, uja pa ubwezi wakukho ndi Yehova. Vakuchiska so kuwona kuti abali ndi azichi amuyanjanga. Ndalonde makalata kutuliya kwa anyangu ku Ireland, Britain ndipuso ku United States. Makalata yanga, mvurwa waku Arthur, Dennis ndi muwolu waki Mavis, ŵana a muzichi wangu, Ruth ndi Judy atindichiska ukongwa.

Lemba la Yesaya 30:18, landichiska ukongwa. Ilu likamba kuti: “Yehova walindizga mwakuzizipizga kuti wakuchitiyeni vamampha ndipu wasokengi kuti wakulengiyeni lisungu. Pakuti Yehova ndi Chiuta, wachita vinthu mwa urunji; mbakukondwa wosi wo atimulindizga.” Ndichiskika ukongwa kuziŵa kuti Yehova walindizga kuti wazimalisi masuzgu ndi kuzitipaska ntchitu zakukondwesa mucharu chifya.

Asani ndikumbuka vo tachita pa umoyu widu mu vyaka vajumpha, ndiwona kuti Yehova walongozga ndipuso watumbika ntchitu yakupharazga ku Ireland! Ndikondwa kuti ndikugwiraku ntchitu yeniyi yo yaluta panthazi. Ndikayika cha kuti asani uchita vo Yehova wakhumba, utumbikika nyengu zosi.