1. Konkhosani vo vinguchitika pa nyengu yo Yerusalemu wabwangandulikanga.

MU CHAKA cha 607 B.C.E., asilikali anandi a ku Babiloni wo angulongozgeka ndi Fumu Nebukadinezara Yachiŵi, anguyukiya msumba wa Yerusalemu. Pakukamba za ŵanthu wo angubayika Bayibolu likamba kuti: “[Nebukadinezara] wangubaya anyamata ndi lipanga mu nyumba yawu yakupaturika; iyu wanguŵachitiya lisungu cha anyamata, amwali, akukota pamwenga ŵanthu wo atamanga. . . . Wangotcha nyumba yaku Chiuta wauneneska, wanguwisa mpanda wa Yerusalemu ndi kotcha vigongwi vaki vakukho ndipu wangunanga vinthu vosi vakuzirwa vo venga mwenimo.”—2 Mik. 36:17, 19.

2. Kumbi Yehova wangukambanji pa vo vatingi vichitikiyengi msumba wa Yerusalemu, nanga ntchinthu wuli cho chatingi chizichitikiyengi Ayuda?

² Ayuda atingi azizwengi cha ndi kubwangandulika kwa Yerusalemu. Achimi aku Chiuta anguŵatcheŵeska kwa vyaka vinandi kuti asani alutirizengi kuleka kuvwiya Marangu ngaku Chiuta, aperekekengi mumanja mwa Ababiloni. Yiwu angukamba kuti Ayuda anandi azamubayika ndi lupanga ndipu weyosi yo wazamuleka kubayika, wazamuja kapolu ku Babiloni kwa umoyu waki wosi. (Yer. 15:2) Kumbi ŵanthu wo ŵenga akapolu ku Babiloni ajanga wuli? Kumbi pe kukoliyana wuli pakati pa vo vinguchitikiya Ayuda ku Babiloni ndi vo vinguchitikiya Akhristu akusankhika? Asani ndi viyo, vinguŵachitikiya zukwanji?

3. Kumbi mo Ayisraele ajaliyanga ku Babiloni vingupambana wuli ndi mo angujaliya ku Egipiti?

³ Vo achimi angukamba vingufiskika. Kuziya mwaku Yeremiya, Yehova wangukambiya Ayuda wo atingi akajengi akapolu ku Babiloni kuti angachichitanga mtafu cha kweniso akachitengi chechosi cho chatingi chikaŵawovyengi pa umoyu wawu. Iyu wanguti: “Zengani nyumba [ku Babiloni] ndi kuja mwenimo. Limani minda ndikurya vipasu vaki. Ndipu penjani chimangu mumsumba wo ndakuchitisani kuti mujemu nge akapolu, ndipu muwurombiyengi kwaku Yehova chifukwa asani mumsumba wo mwe chimangu, namwi mujengi mwachimangu.” (Yer. 29:5, 7) Ayuda wo anguvwiya vo Chiuta wangukamba, ajanga umamphaku ku Babiloni. Yiwu anguzomerezeka kuti achitengi ŵija vinthu vinyaki. Azomerezekanga so kuluta muvigaŵa vinyaki va ku Babiloni. Munyengu yakali, ku Babiloni ndiku kwenga likulu lo agulisiyangaku kweniso aguliyangaku vinthu. Vinthu vo ŵanthu akufukuwa pasi asaniya, vilongo kuti Ayuda anandi achitanga malonda ndipu anyaki angusambira ntchitu za manja. Ayuda anyaki angukhupuka. Ku ukapolu wa ku Egipiti, Ayisraele aŵachitiyanga nkhaza ukongwa ndipu pati pajumpha vyaka mahandiredi nganandi anguja akapolu ku Babiloni. Kweni mo ajaliyanga ku Babiloni vapambananga ndi mo angujaliya ku Egipiti.—Ŵerengani Chituwa 2:23-25.

4. Kusazgiyapu pa Ayisraele wo angugalukiya Chiuta, kumbi mbayani anyaki wo angukoleka ukapolu ndi Ababiloni, nanga ndi vinthu nivi vo vinguchitisa kuti kuje kwakusuzga kusopa Chiuta mu nthowa yakuzomerezeka?

⁴ Chinanga kuti Ayuda wo ŵenga ku ukapolu asaniyanga vinthu vo akhumbikiyanga, kumbi atingi asambirengi wuli zaku Yehova? Nyumba yakusopiyamu yaku Yehova ndi guŵa la sembi vingubwangandulika ndipu asembi agwiranga cha ntchitu zawu. Pa ŵanthu wo anguja akapolu, penga ateŵeti anyaki akugomezeka aku Chiuta wo angunanga chechosi cha kweni angusuzgikiya limoza ndi mtundu wosi wa Yisraele. Chinanga kuti ŵenga ku ukapolu ku Babiloni, anguyesesa kulondo Marangu ngaku Chiuta. Mwakuyeruzgiyapu, Danyele, Shadreke, Mesheke ndi Abedenego angukana kurya vakurya vo venga vakufipisika kwa Ayuda. Tiziŵa kuti Danyele wapempheranga mbwenu kwaku Chiuta. (Dan. 1:8; 6:10) Chinanga kuti venga viyo, kwenga kwakusuzga kuti Ayuda wo awopanga Chiuta alondongi Marangu ngosi chifukwa wo aŵalamuliyanga asopanga angoza.

5. Kumbi Yehova wanguŵalayizganji ŵanthu ŵaki, ndipu ntchifukwa wuli layizgu lenili lenga lakukondwesa?

⁵ Kumbi Ayisraele atingi ayambengi so kusopa Chiuta mu nthowa yakuzomerezeka? Pa nyengu iyi, vawonekanga kuti venga vakusuzga chifukwa Ababiloni aŵafwatuwanga cha ŵanthu wo aŵako ukapolu. Kweni fundu yeniyi yagwiranga ntchitu cha kwaku Yehova Chiuta. Iyu wangulayizga kuti ŵanthu ŵaki azamufwatulika ndipu angufwatulika nadi. Chiuta watondeka cha kufiska vo walayizga.—Yes. 55:11.

6, 7. Ntchifukwa wuli mphakwenere kuti tikonkhosi so umampha vakukwaskana ndi mo Akhristu akusankhika angujaliya akapolu a Babiloni?

⁶ Kumbi Akhristu akukumanapu ndi chechosi chakuyanana ndi ukapolu wa ku Babiloni? Kwa vyaka vinandi magazini ya Chigongwi cha Alinda, yakambanga kuti ateŵeti aku Chiuta a mazuŵa nganu anguja akapolu a Babiloni mu chaka cha 1918 ndipu angufwatulika mu 1919. Chinanga kuti takambanga viyo, fundu zo tikonkhosengi munkhani iyi kweniso yinyaki zachitisa kuti tisinthi vo tagomezanga pa nkhani iyi.

⁷ Ŵanaŵaniyani fundu iyi: Babiloni Mukulu wamiya visopa vosi vaboza. Mwaviyo, kuti ŵanthu aku Chiuta aje akapolu a Babiloni mu 1918, ndikuti atingi achitiyengi vinthu limoza ndi chisopa chaboza pa nyengu yeniyi. Kweni pe ukaboni wo ulongo kuti mu vyaka vakuvuli, Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi ye pafupi kwamba, Akhristu akusankhika angwamba kutuwamu mu Babiloni  Mukulu pamwenga kuti anguja akapolu ŵaki cha. Mbuneneska kuti Akhristu akusankhika angutombozgeka pa nyengu yo Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi yachitikanga kweni yo wachitisanga kuti atombozgeki wenga Babiloni Mukulu cha, ŵenga arara aboma. Mwaviyo, viwoneka kuti ndi mu chaka cha 1918 cha cho ateŵeti aku Yehova anguja akapolu a Babiloni Mukulu.

8. Konkhosani mo kusopa kwa uneneska kungutimbanyizgikiya. (Wonani chithuzi cho che papeji 21.)

⁸ Pa Pentekoste mu chaka cha 33 C.E., Ayuda masawuzandi kweniso ŵanthu anyaki wo anguja Ayuda, Chiuta wanguŵasankha mwakugwirisiya ntchitu mzimu utuŵa. Akhristu asonu ŵenaŵa anguja “mtundu wakusankhika, mafumu ndipuso asembi, mtundu wakupaturika, chuma chaki chapade.” (Ŵerengani 1 Petro 2:9, 10.) Pa nyengu yo akutumika ŵenga ŵeche amoyu, ayesesanga kuvikiliya mipingu ya ŵanthu aku Chiuta. Kweni ŵati ŵafwa, ŵanthu anyaki mumpingu angwamba kukamba “vinthu vaboza” ndi chilatu chakuti “aguzi akusambira kuti aŵalondongi.” (Mac. 20:30; 2 Ŵat. 2:6-8) Anandi mwa ŵanthu ŵenaŵa ŵenga akuwonere mumipingu ndipu pavuli paki angwamba kuŵadana kuti “mabishopu.” Yiwu angujalikisa kagulu ka alongozgi chinanga kuti Yesu wangukambiya akusambira ŵaki kuti: “Mosi ndimwi abali.” (Mat. 23:8) Ŵanthu ŵenaŵa wo ayanjanga visambizu vaku Aristotle ndi Plato, angwamba kusambiza visambizu va chisopa chaboza mumpingu vo vinguchitisa kuti kamana ndi kamana visambizu va m’Bayibolu vitimbanyizgiki.

9. Kumbi chisopa chachikhristu chaboza chinguzomerezeka wuli ndi Ufumu wa Aroma nanga venivi vinguchitisanji?

⁹ Mu chaka cha 313 C.E., gulu la Akhristu akugaluka ŵenaŵa anguzomerezeka kujalikisa chisopa chawu ndi Constantine yo wenga Fumu ya Aroma, yo wasopanga achiuta aboza. Kwambiya nyengu yeniyi, Tchalitchi ndi Boma vingwamba kuchitiya vinthu limoza. Mwakuyeruzgiyapu, nkhumanu yo yinguchitikiya ku Nicaea yati yamala, Constantine yo wengapu pa unganu wenuwu, wangulamula kuti wasembi Arius wadikisiki chifukwa chakuti wangukana kuzomereza kuti Yesu wayanana ndi Chiuta. Pavuli paki, mu Ufumu waku Theodosius 1, (379 mpaka 395 C.E.) chisopa chachikhristu chaboza chingwamba kudanika kuti Tchalitchi la Katolika ndipu ndichu chinguja chakuzomerezeka mu Ufumu wa Aroma. Ŵanthu akulemba mbiri akamba kuti, ŵanthu a mu ufumu wa Aroma wo asopanga achiuta aboza angwamba “Chikhristu” mu vyaka va m’ma 300 C.E. Kweni fundu iyi njauneneska cha chifukwa pa nyengu iyi ndipu chisopa chachikhristu chaboza chayamba kali kuchitiya vinthu limoza ndi magulu nga ŵanthu wo asopanga achiuta aboza mu Ufumu wa Aroma. Mwaviyo, chisopa chachikhristu chaboza ndipu chaja kali chigaŵa cha Babiloni Mukulu. Chinanga kuti venga viyo, kagulu kamanavi ka Akhristu akusankhika wo ŵenga nge tirigu, ayesesanga kusopa Chiuta kweni ŵanthu avwisiyanga cha vo akambanga. (Ŵerengani Mateyu 13:24, 25, 37-39.) Pa nyengu iyi, Akhristu akusankhika ŵenaŵa ŵenga nadi akapolu a Babiloni!

10. Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguchitisa kuti ŵanthu anyaki a mtima wamampha asuskengi vo tchalitchi lasambizanga?

¹⁰ Pati pajumpha vyaka mahandiredi ngamanavi kutuliya po Chikhristu chingwambiya, ŵanthu anandi aŵerenganga Bayibolu mu Chigiriki pamwenga mu Chilatini. Ivi vaŵawovyanga kupambanisa pakati pa vo Mazu ngaku Chiuta ngakamba, ndi vo chisopa chasambizanga. Mwakukoliyana ndi vo aŵerenganga m’Bayibolu, anyaki angukana visambizu vaboza vo tchalitchi lasambizanga kweni kususka visambizu venivi pakweru, kwenga kwakofya ukongwa ndipu nyengu zinyaki ŵanthu abayikanga.

11. Kumbi alongozgi a visopa anguchitanji nalu Bayibolu?

¹¹ Pati pajumpha nyengu, ŵanthu amanavi  ndiwu alongoronga Chigiriki ndi Chilatini ndipu tchalitchi lakanizanga kufwatuliya Mazu ngaku Chiuta mu vineneru vo ŵanthu anandi alongoronga. Venivi vinguchitisa kuti alongozgi a visopa pe ndi ŵanthu anyaki akusambira ndiwu asanilikengi ndi Bayibolu, chinanga kuti mbalongozgi wosi cha wo aziŵanga kuŵerenga ndi kulemba. Asani munthu waleka kukoliyana ndi vo tchalitchi lasambizanga wapasikanga chilangu chikulu. Viwoneka kuti Akhristu akusankhika anyaki wo ateŵetiyanga Chiuta mwakugomezeka, akumananga mu timagulu. Nge mo venge ndi Ayuda wo ŵenga akapolu ku Babiloni, Akhristu akusankhika wo ndi “mafumu ndipuso asembi” agwiriyanga ntchitu pamoza cha. Yiwu angukoleka ukapolu ndi Babiloni Mukulu!

12, 13. Kumbi ndi vinthu viŵi nivi vo vinguchitisa kuti ŵanthu ayambi kutuwamu mu Babiloni Mukulu? Konkhosani.

¹² Kumbi Akhristu auneneska angufwatulika ndi kwamba kusopa Chiuta pakweru kweniso mwakwenere? Hinya. Ukweru ungwamba kuŵala chifukwa cha vinthu viŵi vakukhumbika ukongwa vo vinguchitika. Chakwamba chenga chakuti, m’ma 1450 kungupangika makina ngakusindikiziya mabuku ngo achitanga kudinda vo alembanga. Makina ngenanga ngechendafiki ku vyaru va ku Europe, Bayibolu achitanga kulilemba pamanja. Mabayibolu ngenga ngakusoŵa kweniso ngakudula. Anyaki akamba kuti munthu yo wakopiyanga Bayibolu asani ngwalusu, watonga myezi 10 kuti wamalizi kukopa Bayibolu losi! Kusazgiyapu pa fundu yeniyi, mapepala ndi vikumba va nyama vo ŵanthu wo akopanga Bayibolu alembangapu, venga vakudula ukongwa. Mwakupambana ndi venivi, kusindikiza pamapepala mwakugwirisiya ntchitu makina, kwenga kwakovya ukongwa chifukwa pa zuŵa asindikizanga mapeji ngakukwana 1,300.

¹³ Chachiŵi chenga chakuti, kukwamba kwa vyaka va m’ma 1500, anthurumi amanavi ambula mantha angusankha kuti afwatuliyi Mazu ngaku  Chiuta mu vineneru vo ŵanthu ambula kusambira alongoronga. Ŵanthu anandi wo afwatuliyanga Bayibolu, angugwira ntchitu yeniyi chinanga kuti atingi abayikengi. Alongozgi a tchalitchi anguchita mantha ukongwa. Ŵanthu wo akhumbanga kuziŵa Chiuta asani ŵe ndi Bayibolu, lenga nge chidya chakofya cho chachitisanga mantha alongozgi a tchalitchi. Bayibolu lati layamba kusanirika, ŵanthu angwamba kuliŵerenga. Ŵati ayamba kuliŵerenga angwamba kufumba kuti: ‘Kumbi ndi nampha m’Bayibolu po pakamba za Purigatoriyo? Kumbi ndi nampha po Bayibolu likamba kuti ŵanthu aperekengi ndalama kuti asembi apempheriyengi abali ŵawu wo akufwa? Nanga ndi nampha po Bayibolu lizumbuwa zaku papa ndi makadinala?’ Alongozgi a tchalitchi angukwiya ukongwa chifukwa anguwona kuti ŵanthu angunanga kufumba mafumbu ngenanga. Mwaviyo, angwamba kulimbana nawu ndipu wo akananga visambizu va tchalitchi abayikanga. Vinyaki mwa visambizu venivi venga vaku Aristotle ndi Plato wo ŵengaku Yesu Khristu wechendazi pacharu chapasi. Asani alongozgi a tchalitchi alamula kuti ŵanthu abayiki, Boma ndilu laŵabayanga. Yiwu akhumbanga kuti ŵanthu aleki kuŵerenga Bayibolu kweniso aleki kufumba mafumbu ndipu anandi anguleka nadi. Chinanga kuti venga viyo, penga ŵanthu anyaki wo anguchita mantha cha ndi Babiloni Mukulu. Yiwu anguchita viyo chifukwa angulaŵa Mazu ngaku Chiuta ndipu akhumbanga kuziŵa vinandi. Venivi vinguchitisa kuti aje akunozgeka kutuwamu mu chisopa chaboza.

14. (a) Ndi vinthu nivi vo vinguwovya Akhristu akusankhika kuti awuvwisi umampha uneneska wa m’Bayibolu cha m’ma 1870? (b) Konkhosani vo Mubali Russell wanguchita vo vingulongo kuti wakhumbisisanga kuziŵa uneneska.

¹⁴ Anandi mwa ŵanthu wo akhumbanga kuziŵa uneneska wa m’Bayibolu, anguthaŵiya ku vyaru vo tchalitchi lengavi nthazi ukongwa. Yiwu akhumbanga kuti aŵerengengi Bayibolu, asambirengi kweniso akambisanengi ndi anyawu kwambula kutimbanyizgika. Chimoza mwa vyaru venivi, chenga cha United States, ko Charles Taze Russell ndi anyaki amanavi angwamba kusambira Bayibolu cha m’ma 1870. Pakwamba, Mubali Russell wakhumbanga kuziŵa chisopa cho chasambizanga uneneska pa visopa vo vengaku pa nyengu yo. Iyu wafufuzanga kuti waziŵi asani fundu zo matchalitchi ngachikhristu ndipuso nganyaki ngachikhristu cha ngasambizanga, zakoliyananga ndi Bayibolu. Pavuli paki, wanguziŵa kuti pengavi chisopa cho chachitanga vosi vo Mazu ngaku Chiuta ngakamba. Nyengu yinyaki Russell wangukambisana ndi alongozgi a matchalitchi nga ko wajanga. Iyu waŵanaŵananga kuti alongozgi ŵenaŵa akoliyanengi ndi fundu za uneneska zo iyu ndi anyaki angusaniya m’Bayibolu ndipuso kuti amusambiza ŵanthu a mumatchalitchi ngawu. M’malu mwaki yiwu angukondwa cha ndi vo wanguŵakambiya. Mwaviyo, Akusambira Bayibolu akhumbikanga kuchitapu kanthu. Yiwu akhumbikanga kutuwamu mu chisopa chaboza.—Ŵerengani 2 Ŵakorinte 6:14.

15. (a) Kumbi ndi zukwanji po Akhristu anguja akapolu a Babiloni Mukulu? (b) Kumbi ndi mafumbu nanga ngo tazamukambisana munkhani yakulondopu?

¹⁵ Munkhani iyi, tawona kuti Akhristu auneneska anguja akapolu a Babiloni pati pajumpha nyengu yimanavi kutuliya po wakutumika wakumaliya wangufwiya. Chinanga kuti ve viyo, tingakhumba kuziŵa kwamuka kwa mafumbu yanga: Kumbi ndi maukaboni nanga nganyaki ngo ngalongo kuti mu vyaka vakuvuli, chaka cha 1914 chechendafiki, Akhristu akusankhika atuwangamu mu Babiloni Mukulu kuti aleki kuja akapolu ŵaki? Kumbi mbuneneska kuti Yehova wakondwanga cha ndi ateŵeti ŵaki chifukwa anguleka kupharazga mwaphamphu pa nyengu yo Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi yachitikanga? Kumbi Yehova wanguleka kwanja abali anyaki chifukwa chakuti angusere usilikali? Pakumaliya, asani Akhristu anguja akapolu a chisopa chaboza akutumika ŵati ŵafwa, kumbi angufwatulika zukwanji? Mafumbu yanga ngakukhumbika ndipu ngazamumukika munkhani yakulondopu.