PO NDENGA ndi vyaka 12, ndinguwona kuti ndenga ndi chinthu chakuzirwa cho ndingapasa ŵanthu. Pa unganu wadera, mubali munyaki wangundipempha kuti tikapharazgi. Ndinguzomera chinanga kuti kenga kakwamba. Mwaviyo tinguluta ndipu wangundipasa timabuku to takonkhosanga za Ufumu waku Chiuta. Iyu wanguti: “Ini ndipharazgengi sirya linu la msewu, iwi sirya liya.” Mwamantha, ndingwamba kupharazga nyumba ndi nyumba ndipu ndinguswera cha kumaliza kugaŵiya timabuku tosi. Ivi vingulongo kuti ŵanthu anyaki akhumbikanga nadi kuŵapasa chinthu chakuzirwa cho ndenga nachu.

Ndikuwa mu 1923, mutawuni ya Chatham, ku Kent, mucharu cha England. Pa nyengu yo ndakuwanga, anandi ŵenga akuguŵa chifukwa cha vo vachitikanga. Yiwu agomezanga kuti Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi yiwovyengi kuti vinthu viyendengi umampha. Kweni ndivu vinguchitika cha. Apapi ŵangu anguguŵa ndi aliska a tchalitchi la Baptist wo aŵikanga mtima pa vakukhumba vawu. Nde pafupi kukwanisa vyaka 9, ama angwamba kuluta ku holu ya International Bible Students Association, ko kwawungananga ŵanthu wo angwamba kudanika kuti Akaboni aku Yehova. Kwenuku, mzichi munyaki wasambizanga ŵana Bayibolu ndipu ini ndenga mugulu lenili. Iyu wagwirisiyanga ntchitu Bayibolu kweniso kabuku ka Zeze wa Mulungu. Ndaviyanjanga vo ndasambiranga.

Po ndenga munyamata, ndayanjanga kukambiya ŵanthu malayizu nga m’Bayibolu. Kanandi ndapharazganga ndija nyumba ndi nyumba kweni ndasambiranga so vinandi asani ndipharazga ndi anyangu. Mwakuyeruziyapu, zuŵa linyaki ini ndi mubali munyaki tingukwera njinga zidu tichiluta kuchipharazga. Te munthowa, tingujumpha muliska wa chisopa chinyaki. Ndingukamba kuti, “Wonani mbuzi yo yita ko.” Mubali yo wangumika njinga yaki ndipu wangundipempha kuti tije pachimiti. Iyu wanguti: “Ndiyani wakukupasa mazaza ngakuyeruza munthu kuti ndi mbuzi? Isi titenere ŵaka kukondwa kuti tipharazgiya ŵanthu uthenga wamampha, Yehova ndiyu wakweruza.” Pa nyengu yosi iyi, ndingusambira mo kupasa kutovye munthu kuti wakondwengi.​—Mat. 25:31-33; Mac. 20:35.

Mubali munyaki wangundisambiza kuti nyengu zinyaki titenere kukunthiyapu ndipuso kuzizipiza kuti tikondwengi chifukwa chakupasa. Muwolu waki watinkhanga Akaboni aku Yehova. Zuŵa linyaki mubali mwenuyu wangundidaniya kwawu kuti tikachezi. Muwolu waki wangukwiya ukongwa chifukwa chakuti tinguluta kuchipharazga, mwakuti wangwamba  kutiponye mapaketi ngamasamba. M’malu mwakumukalipiya, wangungatondo ŵaka ndi kungaŵika pamalu ngaki. Pati pajumpha vyaka, muwolu waki wangubatizika chifukwa chakuti mubali uyu wanguzizipiza.

Ndakhumbanga kulutiriza kukambiyaku ŵanthu vinthu vamampha vo vichitikengi kunthazi. Ini ndi ama tingubatizika mu March 1940, mutawuni ya Dover. Mu September 1939, nde ndi vyaka 16, charu cha Britain chingwamba kuchita nkhondu ndi charu cha Germany. Mu June 1940, nde pakhondi la nyumba yidu ndinguwona malori ngo mwenga asilikali anandi ngachijumpha mumsewu. Yiwu ŵenga akuguŵa ukongwa. Asilikali yaŵa angupona ku nkhondu yo yinguchitikiya ku Dunkirk. Yiwu awonekanga kuti ŵengavi kwakuthaŵiya ndipu ndakhumbisisanga kuŵakambiya za Ufumu waku Chiuta. Pati pajumpha myezi yimanavi, asilikali a ku Britain angwamba kuphulisa mabomba. Usiku wewosi, ndegi za asilikali a ku Germany zaphulisanga mabomba muchigaŵa cho tajanga ndipu kwavwikanga chiwawa chikulu. Venivi vandichitisanga mantha ukongwa. Mulenji asani tiluta kuchipharazga, tawonanga kuti muvigaŵa vinandi nyumba zabwangandulika. Ndinguwona kuti ndi Ufumu waku Chiuta pe wo ungandizisiya vinthu vamampha munthazi.

Mu 1941, ndingwamba umoyu wo wandiwovya kuti ndikondwengi. Ndanozanga sitima padowoku la Royal Dockyard mutawuni ya Chatham. Ntchitu iyi yenga yapachanya ukongwa ndipuso ya ndalama zinandi. Kwamba kali ateŵeti aku Yehova aziŵanga kuti Akhristu atenere cha kuchita nkhondu. Cha m’ma 1941, tinguziŵa kuti titenere cha kugwira ntchitu mumafakitali ngakupanga vidya vankhondu. (Yoh. 18:36) Chifukwa chakuti padowoku lenili apangangapu sitima za nkhondu zakwenda pamaji kweniso pasi pa maji, ndinguwona kuti ndakhumbikanga kuleka ntchitu ndi kwamba uteŵeti wa nyengu zosi. Ndingwamba kuchita uteŵeti wenuwu mutawuni yakutowa ya Cirencester, ku Cotswolds.

Nde ndi vyaka 18, angundimanga kwa myezi 9 chifukwa ndingukana kusere usilikali. Ndenga ndi mantha ukongwa chifukwa kenga kakwamba kumangika. Pavuli paki, alonda ndipuso ŵanthu anyaki wo angumangika angwamba kundifumba chifukwa cho angundimangiya ndipu ndingukondwa kuŵakonkhose vo ndagomezanga.

Ŵati andituza, ndingupempheka kuti nkhapharazgengi ndi mubali Leonard Smith * mumatawuni ngakupambanapambana nga ko ndajanga ku Kent. Kwambiya mu 1944, ndegi zakujumpha 1,000 zo zapinganga mabomba zawanga ku Kent. Ndegi zenizi zayendanga kwambula ŵanthu ndipu zajumphanga muchigaŵa cho tajanga. Chigaŵa chenichi chawusikanga ndi chipani cha Nazi ndipu chenga pakati pa Europe ndi London.  Ndegi zo zapinganga mabomba, azidananga kuti akafulifuli. Nyengu iyi yenga yakofya ukongwa, kanandi asani injini ya ndegi yazimwa taziŵanga kuti ndegi yiwengi ndi kuphulika. Chinanga kuti venga viyo, tasambiranga Bayibolu ndi banja la ŵanthu 5. Nyengu zinyaki tajanga kusi kwa thebulu la chisulu lo lingupangika mu nthowa yakuti liŵavikiliyengi asani nyumba yituwa. Pavuli paki, ŵanthu wosi a mu banja lenili angubatizika.

Nkhondu yati yamala, ndinguchita upayiniya kwa vyaka viŵi kumwera kwa Ireland. Taziŵanga cha kuti ku Ireland kwapambananga ndi ku England. Tingwenda nyumba ndi nyumba kuti tisaniyi nyumba ndipu takambanga kuti te amishonale. Pa nyengu iyi tingugaŵiya so magazini mumusewu. Tinguziŵa cha kuti tingunangisa kuchita venivi mucharu cho mwenga Akatolika anandi. Munthu munyaki wati watiwofyeza ndinguchidandawula ku mupolisi. Iyu wanguti, “Palivi cho ndingachitapu!” Taziŵanga cha kuti asembi ŵenga ndi nthazi ukongwa muchigaŵa ichi. Yiwu achitisanga kuti ŵanthu wo alonde mabuku ngidu aŵatuzengi ntchitu ndipu nasi atidikisanga munyumba zo tajanga.

Pavuli paki, tinguziŵa kuti asani taza muchigaŵa chasonu, takhumbikanga kuchipharazga kutali ndi ko tajanga chifukwa tatingi tikasaniyengi wasembi wakupambana ndi yo wenga muchigaŵa cho tajanga. Asani pajumpha nyengu, tayambanga kupharazgiya ŵanthu wo tajanga nawu pafupi. Ku Kilkenny tasambiranga Bayibolu ndi munyamata munyaki katatu pasabata, chinanga kuti ŵanthu atiwofyezanga. Ndakondwanga ukongwa kusambiza ŵanthu Bayibolu. Mwaviyo, ndinguŵanaŵana kuti ndipemphi kuti nkhasere Sukulu ya Giliyadi.

Tati tamaliza masambiru nga Sukulu ya Giliyadi kwa myezi 5 ku New York, ini ndi anyangu atatu angutikambiya kuti tikateŵetiyengi kuvirwa va ku Nyanja ya Caribbean. Tingutuwaku kutawuni ya New York mu November 1948, ndipu tingukwera boti la mamita 18 lo ladanikanga kuti Sibia. Kenga kakwamba kwenda panyanja. Mwaviyo, ndingukondwa ukongwa. Munyidu yo tenga nayu, Gust Maki, waziŵanga ukongwa kwendesa boti. Iyu watikonkhosiyanga vinthu vinyaki vo akwendesa boti atenere kuchita. Mwakuyeruziyapu, wangutikambiya mo akweze ndi kusisiya mathanga, mo agwirisiya ntchitu kampasi kuti aleki kulanda kweniso mo achitiya asani kwe chimphepu. Mubali Gust, wangutiyendesa umampha kwa mazuŵa 30 chinanga kuti kwenga chimphepu ndipu tinguchifika ku Bahamas.

Tati tapharazga kwa myezi yimanavi kuvirwa vimanavimana va Bahamas, tinguluta ku Virwa va Leeward kweniso va Windward. Virwa ivi vitambiya ku Virwa va Virgin kufupi ndi Puerto Rico ndipu vimaliya kufupi ndi charu cha Trinidad. Mtunda wenuwu ngwa makilomita pafupifupi 800. Tingupharazga kwa vyaka 5, kuvirwa vakutali ko kwengavi Akaboni. Nyengu zinyaki tajanga masabata nganandi kwambula kulonde pamwenga kutumiza makalata. Kweni takondwanga ukongwa kuti tapharazganga mazu ngaku Yehova muvirwa venivi!​—Yer. 31:10.

Tati tafika padowoku linyaki, ŵanthu anguzizwa ukongwa ndipu anguza pajiti po tenga kuti azitifumbi ko tatuliya. Anyaki ŵenga ŵechendawonepu boti pamwenga mzungu. Ŵanthu wo ajanga muvirwa ivi ŵenga achanju, ayanjanga kusopa ndipu aliziŵanga umampha Bayibolu. Kanandi atipasanga somba ziŵisi, mapeyala kweniso mbalala. Boti lidu lenga ndi malu ngamana ngakugonapu, kubikiyapu ndipuso kuchapiyapu kweni latikwananga.

Takochezanga boti lidu mumphepeti mwa nyanja ndipu tapharazganga zuŵa losi. Takambiyanga ŵanthu kuti kuŵengi nkhani ya m’Bayibolu. Asani lumwi le pafupi kusere tambanga belu lo lenga muboti lidu.  Takondwanga ukongwa asani tiwona kuti ŵanthu atuza. Nyali zawu zawonekanga nge nyenyezi achisika muphiri. Nyengu zinyaki kwazanga ŵanthu akujumpha 100 ndipu afumbanga mafumbu kwa nyengu yitali mpaka usiku. Yiwu ayanjanga kumba. Mwaviyo, tingulemba mazu nga sumu za Ufumu ndipu tinguŵapasa. Tosi tanayi tayambanga dankha kumba sumu zo, kuti aziŵi mo timbiya. Pavuli paki, ambanga nasi ndipu mazu ngawu ngavwikanga umampha ukongwa. Iyi yenga nyengu yakukondwesa!

Nyengu zinyaki, asani tamaliza kusambira Bayibolu ndi ŵanthu, anyaki atilondonga asani tiluta kuchipharazga kunyumba yinyaki kuti akasambiri so. Kuchigaŵa chimoza tajangaku kwa masabata ngamanavi. Kanandi asani tita kunyaki, takambiyanga ŵanthu wo tawonanga kuti angafiska kusambiza anyawu kuti alutirizi kuŵasambiza mpaka po tachiziya so. Venga vakukondwesa kuwona kuti yiwu, agwiranga ntchitu iyi ndi mtima wosi.

Mazuŵa nganu, virwa ivi vakutowa ukongwa ndipu kutuza ŵanthu anandi akuwona malu kweni kali kwazanga ŵanthu amanavi. Kwenga ŵaka nyanja zo zenga ndi mya yakutowa, mchenga kweniso vimiti va kantchindi. Kanandi tayendanga usiku asani tiluta kuchirwa chinyaki. Somba za Dofini, zayendanga mumphepeti mwa boti lidu. Tavwanga ŵaka chiwawa cha maji boti lidu lichiyenda. Pa nyengu iyi, nyanja yingugona ndipu mwezi wo waŵalanga wachitisanga kuti yiwonekengi yakutowa ndipuso tiwonengi umampha ko talutanga.

Tati tapharazga vyaka 5 pa virwa venivi, tinguluta ku Puerto Rico kuti tikasinthisi boti lo tenga nalu ndi kuchito lakwende mainjini. Tati tafika kwenuku, ndingukumana ndi msungwana munyaki wakutowa yo wenga mumishonale zina laki Maxine Boyd ndipu ndingumuyanja. Iyu wenga mupharazgi waphamphu kwambiya pa unamana waki. Pavuli paki wanguluta kuchiteŵete nge mumishonale ku Dominican Republic mpaka po boma lo lalamulikanga ndi Akatolika lingumudikisiya mu 1950. Pakuti ndenga mugulu la ŵanthu wo ayendanga pa boti, angundizomereza kuja ku Puerto Rico kwa mwezi umoza. Kunguja mazuŵa ngamanavi kuti ndiwere so ko tajanga ndipu ndinguziŵa kuti ndamuja kutali kwa vyaka vimanavi. Mwaviyo, mumtima mwangu ndingukamba kuti, ‘Ronald, asani ukhumba msungwana uyu, kuswera cha.’ Pati pajumpha masabata ngatatu, ndingumukambiya kuti ndikhumba kuti titolani ndipu pati pajumpha masabata 6 tingutolana. Pavuli paki, ini ndi Maxine angutikambiya kuti tije amishonale ku Puerto Rico. Mwaviyo, ndinguluta so cha.

Mu 1956, ndingwamba kwende mipingu nge wakuwonere dera. Abali ndi azichi anandi ŵenga akavu kweni takondwanga kuŵayende. Mwakuyeruziyapu, mumuzi unyaki wa ku Potala Pastillo, mwenga mabanja ngaŵi nga Akaboni ngo ngenga ndi ŵana anandi ndipu ndayanjanga kuŵambiya chifyoliru. Zuŵa linyaki, ndingukambiya kamusungwana ko kadanikanga kuti Hilda kuti kakapharazgi nasi. Yiku kanguti: “Ndingayanja kweni ndingaluta cha chifukwa ndilivi sapatu.” Mwaviyo, tingukaguliya sapatu ndipu tapharazganga naku. Pati pajumpha vyaka, mu 1972, ini ndi Maxine tinguluta ku Beteli ya ku Brooklyn ndipu musungwana munyaki yo wangumaliza Sukulu ya Giliyadi wanguza po tenga. Iyu wenga pafupi kuluta ku Ecuador, ko angumukambiya kuti wakateŵetiyengi. Musungwana yo wangutifumba kuti: “Mwandikumbuka? Ndini kamusungwana ka ku Pastillo, ka kengavi sapatu.” Musungwana uyu wenga Hilda! Tingukondwa ukongwa mpaka tinguliya!

Mu 1960, angutikambiya kuti tikateŵetiyengi pa Beteli ya ku Puerto Rico yo yenga munyumba yakuyerekana ku Santurce, San Juan. Pakwamba, ini ndi Lennart Johnson tagwiranga ntchitu zinandi. Iyu ndi muwolu waki ŵenga Akaboni aku Yehova akwamba ku Dominican Republic ndipu anguza ku Puerto Rico mu 1957. Maxine wagwiranga ntchitu yakutumiza magazini ngo ŵanthu adanisanga mwezi wewosi ndipu sabata yimoza watumizanga magazini ngakujumpha 1000. Iyu wayanjanga ntchitu yeniyi chifukwa wakhumbanga kuti ŵanthu wosi aziŵi Yehova.

Nditiyiyanja ukongwa ntchitu ya pa Beteli chifukwa yitindiwovya kuti ndipasengi. Kweni ye ndi masuzgu ngaki. Mwakuyeruziyapu, pa nyengu ya unganu wakwamba wavyaru wo unguchitikiya ku Puerto Rico mu 1967, angundipasa ntchitu yikulu. Pa nyengu iyi, Nathan Knorr yo walongozanga Akaboni aku Yehova, wanguza ku Puerto Rico. Iyu wanguwona nge kuti ndingutondeka kuŵapasa galimotu amishonale yakuti yapingi kweni ndimu venge cha. Pavuli paki, wangundichenya ukongwa kuti ndingwendesa umampha cha vinthu ndipu wanguti ndingumuguŵisa. Ndingukhumba cha kupindana nayu kweni ndinguwona kuti wangukamba umampha cha ndipu ndinguguŵa kwa nyengu yitaliku. Chinanga kuti venga viyo, nyengu yinyaki ini ndi Maxine tingukumana ndi Mubali Knorr. Iyu wangutidaniya kunyumba yaki ndipu wangutibikiya chakurya.

 Pa nyengu yo tenga ku Puerto Rico, talutanga ku England kuchiwona abali ŵangu. Ada ŵenga Akaboni cha kweni Ama ndi ini ndisi tenga Akaboni. Asani kwaza abali akutuliya ku Beteli kuzikamba nkhani, ama aŵadananga ndipu ajanga kunyumba kwidu. Ada anguwona kuti abali yaŵa ŵenga akujiyuyuwa kuluska alongozi avisopa wo anguŵaguŵisa vyaka vakuvuli. Ndipu mu 1962, angubatizika ndi kuja yumoza wa Akaboni aku Yehova.

Muwolu wangu Maxine, wakufwa mu 2011. Ndilindiza nyengu yo ndazakumuwona so asani waziyusika. Asani ndiŵanaŵana venivi, ndikondwa ukongwa! Kwa vyaka 58 vo ndinguteŵete ndi Maxine, ndawona chiŵerengeru cha Akaboni aku Yehova chichikwera ku Puerto Rico kutuwa pa 650 kufika pa 26,000! Mu 2013, Beteli ya ku Puerto Rico anguyibanya ndi Beteli ya ku United States, ndipu ndingupempheka kuti nkhateŵetiyengi ku Wallkill, New York. Kwa vyaka 60 vo ndinguja pachirwa cha Puerto Rico, ndajivwanga nge kamuchuwa ko kadanika kuti coquí. Kamuchuwa kenaka nkhakuziŵika ukongwa. Kasanirika muvimiti va ku Puerto Rico ndipu katumba kuti, ko-kee, ko-kee asani lumwi lisere. Chinanga kuti venga viyo, ndikutuwaku.

Ndeche kwanja kuteŵete Chiuta pa Beteli. Sonu nde ndi vyaka vakujumpha 90 ndipu ntchitu yangu nkhuchiska abali ndi azichi pa Beteli kuti alutirizi kuteŵete Yehova. Po ndikuziya kunu ku Wallkill, abali andikambiya kuti ndachiska abali ndi azichi akujumpha 600. Anyaki wo atuza, akhumba kuti ndiŵawovyi pa masuzgu ngawu pamwenga ngo akumana nangu mu banja lawu. Anyaki atindipempha ulongozi wa mo angachitiya uteŵeti wawu pa Beteli. Pe so anyaki wo atolana ŵaka ndipu akhumba kuti ndiŵakambiyi mo angajaliya ndi banja lalikondwa. Anyaki akupempheka kuti atuwepu pa Beteli kuti akachitengi upayiniya. Wosi wo atuza, nditiŵavwisiya asani atindikonkhoske vo akhumba, ndipu kanandi asani mphakwenere nditiŵakambiya kuti: “‘Chiuta watanja munthu yo wapereka mwakukondwa.’ Mwaviyo, mutenere kukondwa ndi ntchitu yo mugwira chifukwa mugwiriya Yehova.”—2 Ŵakor. 9:7.

Ndi nyengu zosi cha po mungakondwa muchiteŵete pa Beteli. Venivi vingachitika so kwekosi ko mungachiteŵete. Mwaviyo, mutenere kuŵanaŵaniya kukhumbika kwa ntchitu yo mugwira. Ntchitu yeyosi yo tigwira pa Beteli njakupatulika. Yitovya kuti “muŵanda wakugomezeka ndi wazeru” waperekengi chakurya kwa abali ndi azichi pacharu chosi. (Mat. 24:45) Te ndi mwaŵi wakuthamika Yehova kwekosi ko tingamuteŵete. Mwaviyo, tiyeni tigwirengi mwalikondwa ntchitu yo watipasa chifukwa “Chiuta watanja munthu yo wapereka mwakukondwa.”