1, 2. (a) Kumbi ndiyani wakwambisa nthengwa? (b) Kumbi munthurumi ndi munthukazi akwambiriya akhumbikanga kuziŵanji pa nkhani ya nthengwa? (Wonani chithuzi cho che pachanya.)

NTHENGWA ntchimoza mwa vinthu vakukhumbika pa umoyu wa ŵanthu. Kuziŵa chifukwa cho Yehova wakwambisiya nthengwa, kutiwovyengi kuti tiyiwonengi mwakwenere kweniso kuti tikondwengi ndi vitumbiku vo tingasaniya mu nthengwa. Chiuta wati walenga munthu wakwamba Adamu, wanguza ndi vinyama kwaku iyu kuti wavidani mazina. Kweni Adamu “wengavi wakumuwovya, nge munyaki wakumuyenere.” Chiuta wangugoneka Adamu tulu tikulu, wanguto mbaŵala yaki ndi kupanga munthukazi, ndipu wanguza nayu kwaku iyu. (Ŵerengani Chiyambo 2:20-24.) Mwaviyo, Chiuta ndiyu wakwambisa nthengwa.

² Yesu wanguwereza mazu ngo Yehova wangukamba ngakuti: “Munthurumi wasiyengi awisi ndi anyina ndipu wajibatikengi ku muwolu waki, ndipu wosi ŵaŵi aŵengi liŵavu limoza.” (Mat. 19:4, 5) Vo Chiuta wanguchita pakuto mbaŵala yaku Adamu ndi kupangiya munthukazi wakwamba, vatingi viwovyengi Adamu ndi muwolu waki kuziŵa kuti akhumbikanga kwanjana ukongwa. Yehova wakhumbanga cha  kuti apatani ndipuso aje ndi munthukazi pamwenga munthurumi munyaki.

3. Kumbi chifukwa chikulu cho Yehova wangwambisiya nthengwa chenga chakuti wuli?

³ Adamu wangukondwa ukongwa wati wapasika munthukazi wakutowa yo wangumudana kuti Eva. Chifukwa chakuti wenga “wakumuyenere,” watingi wajengi “wakumuwovya” ndipu zuŵa lelosi atingi akondwengi mwakufiska udindu wo munthurumi ndi munthukazi ŵe nawu mu nthengwa. (Chiy. 2:18) Chifukwa chikulu cho Yehova wangwambisiya nthengwa chenga chakuti ŵanthu abalani ndi kuzaza charu chapasi. (Chiy. 1:28) Chinanga kuti ŵana akhumbikanga kuŵayanja apapi ŵawu kweni atingi aŵasiyengi kuti akaje ndi mabanja ngawu. Ŵanthu atingi azazengi charu chosi chapasi kweni atingi ajengi ndi malu ngakukwana. Yiwu akhumbikanga kunoza charu chosi mpaka kuja paradayisu.

4. Ntchinthu wuli chinguchitikiya nthengwa yakwamba?

⁴ Nthengwa yakwamba yingwamba kukumana ndi masuzgu chifukwa chakuti Adamu ndi Eva, angugwirisiya ntchitu uheni wanangwa wawu wakusankha ndipu angumuvwiya cha Yehova. “Njoka yakali” yo yidanika kuti Satana Dyaboli, yingupusika Eva mwakumukambiya kuti asani wangarya chipasu cha “muchimiti chakuziŵisa chamampha ndi chiheni,” wajengi ndi zeru zapade zo zatingi zimuwovyengi kusankha chamampha ndi chiheni. Eva wangumutumbika cha murumu waki yo wenga mutu wa banja chifukwa wangumufumba cha maŵanaŵanu ngaki pa nkhani yeniyi. M’malu mwakuvwiya Chiuta, Adamu wanguvwiya muwolu waki ndipu wangurya chipasu cho wangumupasa.—Chiv. 12:9; Chiy. 2:9, 16, 17; 3:1-6.

5. Kumbi tisambiranjipu pa vo Adamu ndi Eva angumuka Yehova?

⁵ Chiuta wati wamufumba, Adamu wangumba mulandu muwolu waki. Iyu wanguti: “Munthukazi yo mukundipasa ndiyu wandipasa chipasu cha muchimiti cho, ndipu ndarya.” Eva wangumba mulandu njoka kuti ndiyu yingumupusika. (Chiy. 3:12, 13) Yiwu angupereka vifukwa vambula kuvwika vakujigowoke. Chifukwa chakuti angumuvwiya cha Yehova, ŵenga akwenere nyifwa. Kumbi isi tisambiranjipu? Kuti vinthu viyendengi umampha mu nthengwa, weyosi wakhumbika kuvwiya Yehova kweniso kuzomereza asani wananga.

6. Kumbi mungalikonkhosa wuli lemba la Chiyambo 3:15?

⁶ Chinanga kuti Satana wangwambisa masuzgu mu Edene, Yehova wangulongo kuti vinthu vazamuja umampha kunthazi. Iyu wangukamba ivi mu uchimi wakwamba wo we m’Bayibolu. (Ŵerengani Chiyambo 3:15.) Yehova wangulongo kuti Satana yo ndi mungelu wakugaruka, watingi waziphwanyikengi ndi “mphapu” ya “munthukazi.” Pakukamba za mphapu yeniyi, Yehova wanguwovya ŵanthu kuziŵa kuti we pa ubwezi wapade ndi gulu la angelu anandi arunji wo atimuteŵete kuchanya. Pavuli paki, Malemba nganguvumbuwa kuti Chiuta watingi wazitumizengi mungelu yumoza kutuliya mugulu lenili lo lenge munthukazi waki kuti ‘waziphwanyi’ Dyaboli. Nge mo Yehova wakhumbiyanga pakwamba, mungelu uyu, watingi wawovyengi ŵanthu akuvwiya kuti azije ndi umoyu wamuyaya wo ŵanthu akwamba akutaya.​—Yoh. 3:16.

7. (a) Kumbi ndi vinthu wuli vo vichitika mu nthengwa kutuliya po Adamu ndi Eva angugarukiya Chiuta? (b) Kumbi Bayibolu likamba kuti munthukazi ndi munthurumi atenere kuchitanji?

⁷ Kugaruka kwaku Adamu ndi Eva, kunguchitisa kuti nthengwa yawu kweniso nthengwa zosi zo zengaku pavuli paki zikumanengi ndi masuzgu. Mwakuyeruziyapu, Eva ndipuso anthukazi wosi, atingi asuzgikengi ukongwa pa nyengu yo ŵe ndi nthumbu kweniso kuvwa urwirwi pakubala. Yiwu atingi azikhumbengi arumu ŵawu kweni atingi aziŵalamuliyengi ndipuso kuŵachitiya nkhaza nge mo viliri mu nthengwa zinandi mazuŵa  nganu. (Chiy. 3:16) Bayibolu likamba kuti anthurumi atenere kulongoza mabanja ngawu mwachanju. Mwakuyanana ŵaka, anthukazi nawu atenere kuvwiya arumu ŵawu. (Ŵaef. 5:33) Chifukwa chakuti ŵanthu akutolana avwiya Chiuta achita vinthu mwakukoliyana ndipu vinthu vo vichitisa kuti ŵanthu ayambanengi mu banja vija vimana kweniso nyengu zinyaki viŵapu so cha.

8. Kumbi nthengwa zenga wuli kutuliya mu nyengu yaku Adamu kuzifika mu nyengu ya Chigumula?

⁸ Adamu ndi Eva ŵechendafwi, angubala ŵana anthurumi ndi anthukazi. (Chiy. 5:4) Mwana wawu wakwamba Kaini, wangutolana ndi yumoza mwa abali ŵaki anthukazi. Bayibolu lilongo kuti Lameki yo wangutuliya mu mphapu yaku Kaini, wenga wakwamba kuto anthukazi ŵaŵi. (Chiy. 4:17, 19) Kutuliya mu nyengu yaku Adamu kuzifika mu nyengu ya Chigumula, mbanthu amanavi wo aziŵika kuti ateŵetiyanga Yehova. Anyaki mwa ŵanthu ŵenaŵa ŵenga Abelu, Enoke kweniso Nowa ndi banja laki. Bayibolu likamba kuti mu nyengu yaku Nowa, “ŵana anthurumi aku Chiuta angwamba kuwona kuti ŵana anthukazi a ŵanthu ŵenga akutowa. Mwaviyo, angwamba kuto anthukazi wo angusankha.” Angelu ŵenaŵa wo anguvwala maliŵavu nga ŵanthu ndi kuto anthukazi, angubala ŵana anthazi ukongwa wo adanikanga kuti Anefilimu. Kusaziyapu pa fundu iyi, “uheni wa ŵanthu wenga ukulu pacharu ndipu maŵanaŵanu nga mumitima yawu ngenga ngaheni nyengu zosi.”​—Chiy. 6:1-5.

9. Kumbi Yehova wanguchitanji ndi ŵanthu aheni mu nyengu yaku Nowa, nanga vo vinguchitika mu nyengu yeniyi vititisambizanji?

⁹ Yehova wanguzisa Chigumula mu nyengu yaku Nowa kuti wabayi ŵanthu aheni. Pa nyengu iyi, ŵanthu atangwanikanga ndi vinthu vo achitanga zuŵa ndi zuŵa kusazapu kutolana. Yiwu atoliyangaku kanthu cha pa vo “Nowa, mupharazgi wa urunji” wakambanga vakukwasana ndi Chigumula cho chenga pafupi kuchitika. (2 Pet. 2:5) Yesu wangukamba kuti vo vachitikanga mu nyengu yaku Nowa ndivu vazamuchitika mu mazuŵa ngakumaliya. (Ŵerengani Mateyu 24:37-39.) Mazuŵa nganu ŵanthu anandi akana kuvwisiya uthenga wamampha wa Ufumu waku Chiuta. Uthenga wenuwu upharazgika pacharu chosi chapasi, kuti uje ukaboni ku ŵanthu a mitundu yosi, vinthu viheni va mucharu ichi vechendatuzikepu. Vo vinguchitika mu nyengu yaku Nowa, vititisambiza kuti tikhumbika kuphwere kuti, kuto, kuyirwa pamwenga kulera ŵana, vingatiluwisanga cha kuti zuŵa laku Yehova le pafupi.

10. (a) Kumbi ŵanthu ayiwonanga wuli mijalidu ya ureŵi muvyaru vinandi mu nyengu yaku Nowa? (b) Kumbi Abrahamu ndi Sara angulongo wuli chakuwoniyapu chamampha mu nthengwa yawu?

¹⁰ Chinanga kuti Nowa ndi ŵana ŵaki atatu anguto muta cha, ŵanthu anyaki atonga muta. Pa nyengu iyi, muvyaru vinandi ŵanthu awonanga kuti palivi suzgu kuchita mijalidu ya ureŵi ndipu miyambu yawu ya kusopa yasazangapu ureŵi. Pa nyengu yo Abramu (Abrahamu) ndi muwolu waki Sarai (Sara) anguvwiya Chiuta ndi kusamiya ku Kanani, ŵanthu a mucharu ichi achitanga vinthu vo vachitisanga kuti nthengwa yilekengi kutumbikika. Mwaviyo, Yehova wangukamba kuti wanangengi Sodomu ndi Gomora chifukwa ŵanthu wo ajanga kwenuku, achitanga ureŵi uheni ukongwa. Abrahamu walongozanga umampha banja laki ndipu Sara wangulongo chakuwoniyapu chamampha pakuvwiya murumu waki yo wenga mutu wa banja. (Ŵerengani 1 Petro 3:3-6.) Iyu wanguwonesesa kuti mwana waki Yisaki wato munthukazi yo wateŵetiyanga Yehova. Mwakuyanana ŵaka, Yakobe yo wenga mwana waku Yisaki kweniso yo ŵana ŵaki anguzija apapi a mafuku 12 nga Ayisraele, nayu wanguchita so viyo.

11. Kumbi marangu ngo Mosese wangupasika ndi Chiuta, ngaŵavikiriyanga wuli Ayisraele?

¹¹ Pavuli paki, Yehova wanguchita phanganu  ndi mtundu wa Ayisraele. Nthengwa zo zengaku mu nyengu yakali kusazapu za muta, zachitikanga mwakulondo marangu ngo Mosese wangupasika ndi Chiuta. Marangu yanga ngavikiriyanga Ayisraele kuti aleki kutolana ndi ŵanthu wo asopanga achiuta aboza. Ivi vaŵawovyanga kuti alutirizi kuja pa ubwezi ndi Yehova. (Ŵerengani Marangu 7:3, 4.) Pa nyengu iyi, mabanja ngo ngakumananga ndi masuzgu ngakulu, kanandi ngawovyekanga ndi ŵara. Asani ŵanthu akutolana achitiyana chinyengu, sanji ndipuso akayikiyana awovyekanga mwakwenere. Kupatana kwazomerezekanga kweni kwachitikanga pa vifukwa vakwenere. Munthurumi wapatanga muwolu waki asani ‘wamusaniya ndi suzgu yikulu.’ (Mar. 24:1) Bayibolu likamba cha kuti yaŵanga suzgu wuli kweni viwoneka kuti zaŵanga nkhani zimanazimana cha.—Ŵal. 19:18.

12, 13. (a) Kumbi anthurumi anyaki achitanga nawu wuli awolu ŵawu mu nyengu yaku Malaki? (b) Ntchinthu wuli chingachitika asani mubali wakuto pamwenga muzichi wakuyirwa, wathaŵisana ndi muwolu wamweni pamwenga murumu wamweni?

¹² Mu nyengu ya mchimi Malaki, anthurumi anandi achiyuda achitiyanga chinyengu awolu ŵawu mwakuŵapata pa vifukwa vambula kuvwika. Anthurumi ŵenaŵa apatanga anthukazi wo anguŵato pa unyamata wawu kuti ato anthukazi wo ŵenga amwali pamwenga wo asopanga achiuta aboza. Pa nyengu yo Yesu wenga pacharu chapasi, Ayuda achitiyanga mbwenu chinyengu awolu ŵawu ndipu aŵapatanga “pa chifukwa chechosi” cho asaniyanga. (Mat. 19:3) Yehova wakondwanga cha ndi kupatana kwa viyo.​—Ŵerengani Malaki 2:13-16.

¹³ Mazuŵa nganu, ateŵeti aku Yehova atenere cha kuchitiyana chinyengu mu nthengwa. Nanga ntchinthu wuli chingachitika asani mubali wakuto pamwenga muzichi wakuyirwa, wathaŵisana ndi muwolu wamweni pamwenga murumu wamweni ndipu watolana nayu pavuli pakuto kalata yakumalisa nthengwa? Asani munthu yo waleka kulapa, wangasezgeka kuti mpingu ulutirizi kuja wakutowa. (1 Ŵakor. 5:11-13) Iyu wakhumbika ‘kubala vipasu vakulongo kulapa’ wechendawezeke mumpingu. (Luka 3:8; 2 Ŵakor. 2:5-10) Palivi nyengu yakuŵikika yo yitenere kujumphapu kuti munthu waviyo wawezeke mugulu, kweni chinyengu chaviyo chikhumbika cha kuchilekere mumpingu chinanga kuti vichitika kaŵikaŵi cha. Nyengu zinyaki pangajumpha chaka pamwenga vyaka vinandi kuti walongo kuti walapa nadi. Chinanga kuti iyu wangawezeke mumpingu, asani wangulapa ndi mtima wosi cha wazamumuka mbwenu mulandu “pamasu pa mpandu wakuyeruziyapu waku Chiuta.”​—Ŵar. 14:10-12; wonani Chigongwi cha Alinda cha Chingelezi cha November 15, 1979, peji 31-32.

14. Kumbi marangu ngo Mosese wangupasika ndi Chiuta ngagwiranga ntchitu wuli?

¹⁴ Kwa vyaka vakujumpha 1,500, Ayisraele alongozekanga ndi marangu ngo Mosese wangupasika ndi Chiuta. Marangu yanga ngaŵawovyanga kuti agwirisiyengi ntchitu fundu za urunji pakumalana ndi masuzgu nga mubanja kweniso nganyaki ndipu nganguŵalongoze kwaku Mesiya. (Ŵag. 3:23, 24) Marangu ngo Mosese wangupasika ndi Chiuta ngati ngamala kugwira ntchitu pa nyifwa yaku Yesu, Chiuta wangujalikisa nthowa yasonu. (Ŵah. 8:6) Ivi vinguchitisa kuti aleki kuchita vinthu vinyaki vo vazomerezekanga mumarangu ngenanga.

15. (a) Kumbi ndi fundu nizi zo ŵanthu akutolana atenere kwende mumpingu wachikhristu? (b) Kumbi ndi fundu nizi zo Mkhristu watenere kuŵanaŵaniya pa nkhani yakupatana?

¹⁵ Pakumuka fumbu lo Afarisi angufumba, Yesu wangumuka kuti vo Mosese wangukamba vakuti ŵanthu angapatana, “ndimu venge cha kutuwa pakwamba.” (Mat. 19:6-8) Yesu wangulongo kuti vo Chiuta wangujalikisa mu Edene pa nkhani ya nthengwa, vazamugwira so ntchitu  mumpingu wachikhristu. (1 Tim. 3:2, 12) Nge “liŵavu limoza,” ŵanthu akutolana akhumbika kukoliyana, ayanjengi Chiuta kweniso ayanjanengi. Venivi vingawovya kuti nthengwa yawu yije yakukho. Munthu walivi wanangwa wakuyirwa pamwenga kuto so chinanga kuti nthengwa yachimaliya kukhoti, pijapija asani munyaki wachita chigololu. (Mat. 19:9) Nge mo wanguchitiya mchimi Hoseya, nyengu zinyaki munthu wangasankha kugowoke munthu yo wakutolana nayu yo wachita chigololu asani walapa. Hoseya wangugowoke muwolu waki Gomere yo wenga ndi jalidu la ureŵi. Mwakuyanana ŵaka, Yehova wanguchitiya lisungu Ayisraele wo angulapa pavuli pa kusopa angoza. (Hos. 3:1-5) Tingakamba kuti, asani munthu waziŵa kuti yo wakutolana nayu wachita chigololu kweni wasankha kwamba so kugonana nayu, vilongo kuti wamugowoke ndipu palivi chifukwa cha m’Malemba chakumupatiya.

16. Kumbi Yesu wangukambanji za ŵanthu wo asankha kuleka kuto pamwenga kuyirwa?

¹⁶ Yesu wati wakamba kuti Akhristu auneneska angamalisanga cha nthengwa pijapija asani munyaki wachita chigololu, wangukamba so za ŵanthu “wo ŵe ndi mphasu” yakuleka kuto pamwenga kuyirwa. Iyu wangulutiriza kuti: “Yo wangafiska kuchita viyo, wachiti.” (Mat. 19:10-12) Anyaki asankha kuleka kuto pamwenga kuyirwa kuti ateŵete Yehova kwambula kutimbanyizika. Wo asankha kuchita viyo akhumbika kuwongeka.

17. Ntchinthu wuli chingawovya Mkhristu kuziŵa kuti wangato pamwenga kuyirwa?

¹⁷ Munthu wangasankha kuto, kuyirwa pamwenga kuja yija asani wawona kuti wangafiska. Wakutumika Paulo wangukamba kuti mbumampha kuti munthu waje yija kweni wangukamba so kuti: “Chifukwa cha kuwanda kwa mijalidu ya ureŵi, munthurumi weyosi waje nayu muwolu waki wakuyija ndipuso munthukazi waje ndi murumu waki wakuyija.” Paulo wangukamba so kuti: “Asani wangatondeka kujiko, wato pamwenga wayirwi. Chifukwa nkhwamampha kuto pamwenga kuyirwa m’malu mwa kusuzgika ndi chilakulaku.” Kuto pamwenga kuyirwa kungawovya munthu kuti chilakulaku cho wenachu chileki kumuchitisa kuti wayambi kuseŵeresa viŵalu vakubisika pamwenga wachiti ureŵi. Kusaziyapu pa fundu yeniyi, munthu wakhumbika kuŵanaŵaniyapu asani wafika pa msinkhu wakuto pamwenga kuyirwa chifukwa wakutumika Paulo wangukamba kuti: “Asani munthu wawona kuti watondeka kujikaniza chifukwa chakuti we pa nthengwa cha, ndipu wajumpha pa msinkhu wo chilakulaku chakugonana chija chanthazi, wachiti cho wakhumba; kuti wananga cha. Wato pamwenga wayirwi.” (1 Ŵakor. 7:2, 9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Chinanga kuti ve viyo, munthu watenere cha kuthaŵiliya kuyirwa pamwenga kuto chifukwa cha chilakulaku cho wangaŵa nachu pa unyamata waki. Chifukwa chakuti ndi munamana, wangafiska cha udindu wo uja mu banja.

18, 19. (a) Kumbi ŵanthu wo akhumba kutolana atenere kuja ŵanthu a mtundu wuli? (b) Kumbi tazamusambiranji sabata yamawa?

¹⁸ Ŵanthu wo akhumba kutolana, atenere kuja akubatizika kweniso ayanjengi Yehova ndi mtima wosi. Yiwu atenere kwanjana ukongwa kuti azije ndi nthengwa yakukho. Azamutumbikika ukongwa chifukwa angulondo ulongozi wakuti atolani “mwa Ambuya pe.” (1 Ŵakor. 7:39) Asani atolana, azamusimikiza kuti Bayibolu le ndi ulongozi wamampha wo ungawovya kuti aje ndi nthengwa yalikondwa.

¹⁹ Mu nkhani yo tazamusambira sabata yamawa, tazamukambisana fundu za m’Malemba zo zingawovya mabanja ngachikhristu ngo ngakumana ndi masuzgu chifukwa chakuti te mu “mazuŵa ngakumaliya,” po anthurumi ndi anthukazi anandi ŵe ndi nkharu zo zichitisa kuti nthengwa zawu zilekengi kwenda umampha. (2 Tim. 3:1-5) Yehova kuziya m’Mazu ngaki ngakuzirwa, watipasa ulongozi wo ungatiwovya kuja ndi nthengwa yamampha kweniso yalikondwa po tilutiriza kwenda ndi ŵanthu ŵaki pa nthowa yakuluta ku umoyu wamuyaya.—Mat. 7:13, 14.