1, 2. Kumbi ntchinthu wuli cho chachitiska kuti ŵanthu akumani ndi masuzgu ngakulu, ndipu ndiyani yo wangwambisa?

VIPANGIZGU vinyaki nge foni, galimotu, mababu nga magesi kweniso fuliji vawovya kuti umoyu uŵeku wamampha. Kweni pe vipangizu vinyaki vo vichitiska kuti umoyu uje pangozi nge futi ndi mabomba. Yapa takambapu vimanavi ŵaka. Kweni pe chinthu chinyaki cho chiphara vosi ivi ndipu chachitiska kuti ŵanthu akumani ndi masuzgu ngakulu. Kumbi ntchinthu wuli? Ndi boza! Boza ling’anamuwa kukamba chinthu cho uziŵa kuti mbuneneska cha kuti ulandizgi munthu. Kumbi ndiyani yo wangukamba boza lakwamba? Yesu wangukamba kuti ndi “Dyaboli” yo ndi “wisi wa boza.” (Ŵerengani Yohane 8:44.) Kumbi Satana wangukamba zukwanji boza lakwamba?

² Iyu wangukamba boza ili mu munda wa Edeni vyaka vinandi vo vajumpha. Adamu ndi Eva akondwanga ndi umoyu mu Paradayisu yo Mlengi wanguŵapaska. Pavuli paki, Dyaboli wanguseleriyapu. Iyu waziŵanga kuti Chiuta wangukambiya Adamu ndi Eva kuti angaryanga cha va “muchimiti chakuziŵisa chamampha ndi chiheni” chifukwa atingi afwengi. Chinanga kuti waziŵanga, Satana wangugwiriskiya ntchitu njoka kukambiya Eva kuti: “Kufwa, mufwengi cha [ili lenga boza lakwamba]. Pakuti Chiuta waziŵa kuti pa zuŵa lo mwazamuryiya vipasu va muchimiti cho, masu nginu ngazamujulika ndipu mwazamuyanana ndi Chiuta, mwazamuziŵa  chamampha ndi chiheni.”—Chiya. 2:15-17; 3: 1-5.

3. Ntchifukwa wuli Boza lo Satana wangukamba lenga liheni ukongwa, ndipu ntchinthu wuli cho chikuchitika chifukwa cha boza lenili?

³ Boza laku Satana lenga liheni ukongwa chifukwa waziŵanga kuti Eva wafwengi asani wangavwiya ndi kurya chipasu. Adamu ndi Eva anguvwiya cha dangu laku Yehova ndipu pavuli paki, angufwa. (Chiya. 3:6; 5:5) Ndipu chifukwa cha ubudi wawu, “nyifwa yikusapaliya ku ŵanthu wosi.” Mwakuti ‘nyifwa yawusanga nge fumu . . .  pa ŵanthu wo ubudi wawu wayanananga cha ndi ubudi waku Adamu.’ (Aro. 5:12, 14) Ndichu chifukwa chaki te ambula kufikapu ndipu tija kwamuyaya cha nge mo Chiuta wakhumbiyanga. Mumalu mwaki, tija vyaka “70, pamwenga 80, asani munthu we ndi nthazi zapade.” Chinanga kuti umoyu ngufupi viyo, kweni we ndi masuzgu ndi vinthu vinandi vakuchitiska chitima. (Sumu 90:10) Vosi ivi vikuchitika chifukwa cha boza laku Satana.

4. (a) Kumbi tikambiskanengi mafumbu nanga? (b) Mwakukoliyana ndi Sumu 15:1, 2, kumbi ndiyani yo wangaja bwezi laku Yehova?

⁴ Pakukamba vaku Satana, Yesu wanguti: “Wakumapu cha mu uneneska, chifukwa mwaku iyu mulivi uneneska.” Satana wechendasinthi chifukwa weche ‘kulandizga charu chosi chapasi’ ndi maboza ngaki. (Chivu. 12:9) Tikhumba cha kuti Satana watilandizgi. Mwaviyo, tiyeni tikambiskani mafumbu ngatatu yanga: Kumbi Satana watiŵalandizga wuli ŵanthu? Ntchifukwa wuli ŵanthu atanja kukamba boza? Kuti tileki kunanga ubwezi widu ndi Yehova nge mo Adamu ndi Eva anguchitiya, kumbi tingachita wuli kuti ‘tikambengi uneneska’ nyengu zosi?—Ŵerengani Sumu 15:1, 2.

5. Kumbi Satana watiŵalandizga wuli ŵanthu mazuŵa nganu?

⁵ Wakutumika Paulo wanguziŵa kuti tingakana “mauryarya [ngaku Satana], pakuti titingaziŵa umampha.” (2 Akori. 2:11) Tiziŵa kuti charu chosi chapasi, kusazgapu visopa vaboza, andali ndipuso amalonda a mbunu awusika ndi Dyaboli. (1 Yoha. 5:19) Mwaviyo, tizizwa cha kuti Satana ndi viŵanda vaki achitiska ŵanthu amazaza kuti ‘akambengi maboza.’ (1 Timo. 4:1, 2) Mwakuyeruzgiyapu, ŵanthu anyaki akamba maboza asani asaska vinthu vo vingananga umoyu wa ŵanthu pamwenga apusisa ŵanthu kuti aŵabiyi ndalama.

6, 7. (a) Ntchifukwa wuli alongozgi avisopa wo asambiza vinthu vaboza ndiwu ŵe ndi mulandu ukulu? (b) Kumbi ndi maboza nanga ngo alongozgi avisopa akamba?

⁶ Alongozgi avisopa wo asambiza vinthu vaboza ndiwu ŵe ndi mulandu ukulu chifukwa achitiska kuti ŵanthu wo agomezga vo akamba azitondeki kulonde umoyu kunthazi. Ve viyo chifukwa asani munthu wagomezga vinthu vaboza ndi kuchita vo Chiuta watinkha, wangazisaniya cha umoyu wamuyaya. (Hose. 4:9) Yesu waziŵanga kuti alongozgi avisopa amunyengu yaki ŵenga ndi mulandu wenuwu chifukwa cha maboza ngo asambizanga ŵanthu. Iyu wanguŵakambiya kuti: “Soka alembi ndi Afarisi, akunyenga yimwi! chifukwa mutenda mitunda yitaliyitali kweniso muyambuka nyanja kuching’anamuwa munthu yumoza kuti wasere mugulu linu, ndipu asani wasere, mutimuchitiska kuŵa wakwenere Gehena, [pharanyiku lamuyaya pamwenga kumaliya limu] ndipu watuŵa muheni ukongwa kuluska mwaŵeni.” (Mate. 23: 15, mazu ngamumphata.) Yesu wanguŵachenya ukongwa alongozgi aboza ŵenaŵa. Iyu wangukamba kuti yiwu ‘akutuliya kwa wusewu Dyaboli, wakubaya ŵanthu.’—Yoha. 8:44.

⁷ Mazuŵa nganu napu kwe alongozgi anandi avisopa. Yiwu adanika kuti aliska, asembi pamwenga mazina nganyaki. Nge mo Afarisi achitiyanga, nawu “akandirizga uneneska” wa Mazu ngaku Chiuta. Ndipu “mumalu mwakugomezga  uneneska waku Chiuta yiwu agomezga boza.” (Aro. 1:18, 25) Yiwu asambiza kuti ŵanthu amukufya ku motu, munthu watachibalika so kunyaki asani wafwa, Chiuta wazomereza kutorana pamwenga kugonana kwa anthulumi pamwenga anthukazi pe ndipuso asani munthu wafwa atiti pe chinthu chinyaki cho chilutirizga kuja ndi umoyu.

8. Kumbi ndi boza wuli lo andali akambengi pambula kuswera yapa, nanga titenere kuzichita wuli ndi boza ili?

⁸ Andali akamba maboza kuti alandizgi ŵanthu. Boza likulu ukongwa lo akambengi pambula kuswera yapa ndakuti afiska kujalikiska “chimangu ndi kuvikilirika!” Kweni “pharanyiku lamabuchibuchi lazakuŵawiya.” Mwaviyo, tingazigomezganga cha vo azamukamba. Yiwu azamukamba uneneska cha chifukwa pa nyengu iyi vinthu vazamukuŵa kuti vafika paheni ukongwa. Uneneska ngwakuti ‘tiziŵa umampha kuti zuŵa laku Yehova lizengi ndendende nge munkhungu ndi usiku.’—1 Ate. 5:1-4.

9, 10. (a) Ntchifukwa wuli ŵanthu atanja kukamba maboza, ndipu ntchinthu wuli cho chichitika chifukwa cha maboza ngenanga? (b) Kumbi titenere kukumbukanji?

⁹ Asani chinthu cho apanga sonu ŵanthu achiziŵa, chitamba kusanirika peposi. Umu ndimu vaŵiya ndi boza. Mazuŵa nganu boza le peposi ndipu mbalongozgi pe cha wo alandizga ŵanthu. Nkhani yamutu wakuti “Ntchifukwa Wuli Tikamba Boza?” yo yikulembeka ndi Y. Bhattacharjee yingukamba kuti, “boza laja ŵaka nge nkharusu.” Kanandi ŵanthu akamba boza kuti ajivikiliyi pamwenga kuti aŵakwezi pa udindu. Yiwu akamba so boza kuti abisi vo ananga, asaniyi ndalama pamwenga vinthu vinyaki. Nkhani yaku Yudhijit yingukamba so kuti ŵanthu anyaki awonapu suzgu cha kukamba boza ku ŵanthu wo “atiŵaziŵa cha, wo agwira nawu ntchitu, mabwezi ndipuso ku ŵanthu amubanja lawu.”

¹⁰ Kumbi ntchinthu wuli cho chichitika chifukwa cha maboza ngo ŵanthu akamba? Ŵanthu aleka kugomezgana ndipu ubwezi umala. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani mo vingaŵaŵiya asani munthulumi pamwenga munthukazi wangachita uleŵi ndi kukamba boza kuti wabisi vo wachita. Pamwenga asani munthulumi wasuzga ŵana ndi muwolu waki kumphepeti kweni asani we pagulu la ŵanthu walongo kuti watiŵayanja. Titenere kukumbuka kuti ŵanthu aviyo abira pa chandi msana uchiwoneka chifukwa “vinthu vosi ve nkhuli ndipuso ve pakweru” kwaku Yehova.—Ahe. 4:13.

11. Kumbi vo Hananiya ndi Safira anguchita vititisambizanji? (Wonani chithuzi cho che papeji 6.)

¹¹ Bayibolu likamba mo ‘Satana wangumizgiya mtima’ wa banja linyaki la mu nyengu ya akutumika lo lingupusika Chiuta. Hananiya ndi Safira angupangana kuti apusiki akutumika. Yiwu angugulisa munda ndipu mumalu mwakupereka ndalama zosi kwa akutumika, angubisaku zinyaki. Banja ili lakhumbanga kuti liwoneki nge kuti ndakupaska ku mpingu. Kweni Yehova wanguziŵa kuti apusika ndipu wanguŵalanga.—Machi. 5:1-10.

12. Ntchinthu wuli cho chazamuchitikiya ŵanthu wosi wo akamba boza asani aleka kulapa, ndipu ntchifukwa wuli?

¹² Kumbi Yehova watiliwona wuli boza? Ŵanthu wosi wo akamba boza azamuponyeka “munyanja ya motu” limoza ndi Satana asani aleka kulapa. (Chivu. 20:10; 21:8; Sumu 5:6) Chifukwa wuli? Chifukwa Yehova wawona kuti ŵanthu wosi wo akamba boza ayanana ndi wo ‘achita vinthu vo Chiuta wawona kuti vaunyakazi.’—Chivu. 22:15, mazu ngamumphata.

13. Kumbi tiziŵanji vaku Yehova, ndipu vo tiziŵa vititichiska kuchitanji?

¹³ Tiziŵa kuti Yehova “ndi munthu cha kuti wapusiki,” mwakuti “Chiuta wangapusika cha.”  (Maŵe. 23:19; Ahe. 6:18) “Yehova watinkha . . . lilimi laboza.” (Nthanthi 6:16, 17) Kuti Yehova watiyanjengi tikhumbika kukamba uneneska nyengu zosi. Ndichu chifukwa chaki ‘tipusikana cha.’—Ako. 3:9.

14. (a) Kumbi Akhristu auneneska apambana wuli ndi ŵanthu amuvisopa vaboza? (b) Konkhoskani fundu yo ye pa Luka 6:45.

¹⁴ Kumbi Akhristu auneneska apambana wuli ndi ŵanthu amuvisopa vaboza? ‘Tikamba uneneska.’ (Ŵerengani Zekariya 8:16, 17.) Paulo wangukamba kuti: “Titijisimikiziya taŵeni kuti te ateŵeti aku Chiuta, . . . mwakukamba uneneska.” (2 Akori. 6:4, 7) Yesu wangukamba kuti munthu ‘walongoro vo vazaza mumtima’ mwaki. (Luka 6:45) Mwaviyo, asani munthu wamampha wakamba uneneska mumtima mwaki, mumulomu waki mutuwengi mazu ngauneneska. Iyu wakambengi uneneska pa vinthu vikulu ndi vimana viyo ku ŵanthu wo watiŵaziŵa cha, wo wagwira nawu ntchitu, mabwezi ndi ku ŵanthu a mubanja laki. Tiyeni tikambiskani mo tingalongore kuti tiyesesa kuja aneneska pa vinthu vosi.

15. (a) Ntchifukwa wuli nkhuŵavi zeru kuchita vinthu mwa paŵipaŵi? (b) Kumbi ndi vinthu wuli vo vingawovya achinyamata kuti aleki kutore vinthu viheni vo anyawu achita? (Wonani mazu ngamumphata.)

¹⁵ Asani mwe achinyamata mungakhumba kuti anyinu achezengi namwi. Kweni mukhumbika kuphwere kuti muleki kuchita vo achinyamata anyaki achita. Yiwu mba paŵipaŵi. Alongo kuti ŵe ndi mijalidu yamampha asani ŵe ndi abali ndi azichi mu mpingu. Kweni achita vinthu viheni asani ŵe ndi achinyamata a ku charu pamwenga asani ŵe pa intaneti. Yiwu akamba mazu ngaheni, kuvwala vakuvwala vambula kwenere, kuvwisiya sumu ziheni, kumwa ukongwa moŵa pamwenga munkhwala wakutimbanyiza wongu, kuchita chibwezi mwakubisa ndi kuchita vinthu vinyaki viheni. Achinyamata ŵenaŵa atijibisa mo aliri kwa apapi ŵawu, kwa ateŵeti anyawu ndi kwaku Chiuta. (Sumu 26:4, 5) Yehova waziŵa asani ‘titimutumbika ndi milomu yidu, kweni mitima yidu ye kutali ndi iyu.’ (Mariko 7:6) Vingaŵa umampha kuchita vo lemba la nthanthi likamba kuti: “Mtima waku ungachitiyanga sanji aheni cha, kweni uwopengi Yehova zuŵa losi.”—Nthanthi 23:17. *

16. Kumbi tikhumbika kumuka wuli mafumbu nga pafomu yakupemphe uteŵeti?

¹⁶ Tiyeruzgiyi kuti mukhumba kuchita upayiniya wa nyengu zosi pamwenga uteŵeti unyaki  wapade nge kuchiteŵete pa Beteli. Asani mwapaskika fomu kuti musayini, mutenere kumuka mafumbu ngosi mwauneneska. Mwakuyeruzgiyapu, mutenere kukamba uneneska asani mwe ndi suzgu linyaki muliŵavu, vakusangaluska vo mutanja ndi nkharu yinu. (Ahe. 13:18) Kweni wuli asani mukuchitapu mijalidu yinyaki yaukazuzi ndipu mukuŵakambiya cha ŵara? Mutenere kuŵakambiya kuti akuwovyeni. Venivi vingakuwovyani kuti muteŵetiyengi Yehova ndi njuŵi yamampha.—Aro. 9:1; Aga. 6:1.

17. Kumbi titenere kuchita wuli asani ŵaraŵara aboma atitifumba mafumbu ngakukwaskana ndi abali ndi azichi?

¹⁷ Kumbi mungachita wuli asani ŵaraŵara aboma akaniza ntchitu ya Ufumu mucharu chinu ndipu atikufumbani mafumbu ngakukwaskana ndi abali ndi azichi? Kumbi mukhumbika kuŵakambiya chechosi cho muziŵa? Kumbi Yesu wanguchita wuli po wafumbikanga mafumbu ndi nduna ya Roma? Mwakukoliyana ndi fundu ya mu Malemba yakuti pe “nyengu yakuja cheti ndi nyengu yakulongoro,” Yesu wangumuka cha mafumbu nganyaki. (Waku. 3:1, 7; Mate. 27:11-14) Pa vakuchitika nge ivi, mbumampha kuchita vinthu mwazeru kuti tileki kuŵika umoyu wa abali ŵidu pangozi.—Nthanthi 10:19; 11:12.

18. Kumbi tikhumbika kuchitanji asani ŵara atitifumba mafumbu ngakukwaskana ndi abali?

¹⁸ Nanga wuli asani munyaki mu mpingu wachita ubudi ndipu yimwi mwaziŵa? Ŵara wo ŵe ndi udindu wakovya kuti mpingu uje wakutowa, angakufumbani kuti mukambi vo muziŵa pa nkhani yo. Kumbi mungachita wuli asani yo wachita ubudi ndi munyinu pamwenga ndi mubali winu? “Yo wakamba ukaboni wakugomezgeka wakambengi uneneska.” (Nthanthi 12:17; 21:28) Mwaviyo, mwe ndi udindu wakukambiya ŵara vosi vo wanguchita ndipu mungabisanga kanthu cha pamwenga kusintha fundu zinyaki. Yiwu akhumbika kuziŵa fundu zosi kuti amuwovyi yo wachita ubudi kuti waje so paubwezi wamampha ndi Yehova.—Yako. 5:14, 15.

19. Kumbi tazamukambiskananji mu nkhani ya sabata yamawa?

¹⁹ Davidi wangupemphera kwaku Yehova kuti: “Yimwi mukondwa ndi uneneska wo we mukati mwa munthu.” (Sumu 51:6) Davidi waziŵanga kuti uneneska utuliya mumtima. Nyengu zosi Akhristu ‘akamba uneneska ndi anyawu.’ Nthowa yinyaki yo tingalongore kuti tipambana ndi ŵanthu amuvisopa vaboza, nkhusambiza ŵanthu uneneska wa mu Bayibolu. Mu nkhani ya sabata yamawa tazamukambiskana mo tingachitiya venivi mu uteŵeti.