MAZU ngakali ngenanga ngo ngakukambika ndi Fumu yazeru Solomoni, ngakonkhoska mo ŵanthu avwiya mumtima. Mwaviyo, pakuti umoyu ngufupi kweniso nyifwa njambula kuthaŵika, nyengu zosi ŵanthu akhumbisiska kuja ndi umoyu utali. Mbiri yilongo kuti ŵanthu aja achiyesesa kufufuza nthowa zakujaliya ndi umoyu utali.

Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani zaku Gilgamesh yo wenga fumu yaku Sumeria. Pe nkhani zinandi zaboza zo zingukambika zakukwaskana ndi umoyu waki. Yimoza mwa nkhani zenizi, yisanirika mu Ndakatulu yaku Gilgamesh. Ndakatulu iyi yikamba kuti, iyu wangwenda ulendu wakofya kuluta kuchisambira vo munthu wangachita kuti waleki kufwa. Kweni wangutondeka kufiska vilatu vaki.

Mu vyaka va m’ma 300 B.C.E, asayansi a ku China angupanga munkhwala wamajimaji wo agomezganga kuti ungawovya munthu kuti waje ndi umoyu utali. Pakupanga munkhwala wenuwu, yiwu angusazga mekyule ndi poyizoni mukali. Kweni ŵanthu aŵanaŵana kuti munkhwala wo yiwu angupanga ungubayisa mafumu nganandi ku China. Mu vyaka vapakati pa 500 C.E. ndi 1500 C.E., asayansi anyaki ku Europe angupanga munkhwala kutuliya ku golidi. Yiwu agomezganga kuti asani munthu wamwa munkhwala wenuwu, wangaja ndi umoyu utali chifukwa golidi we ndi vinthu vinyaki vo vichitiska kuti waleki kunangika ndi ulosu.

Mazuŵa nganu, asayansi anyaki wo afufuza vinthu vamoyu kweniso wo afufuza va majini nga ŵanthu, atesesa kufufuza kuti asaniyi cho chichitiska kuti ŵanthu akotengi. Wenuwu mbukaboni wakulongo kuti mpaka sonu, ŵanthu ŵeche kufufuza nthowa zakuti alekengi kukota ndi kufwa. Kweni kumbi yiwu asaniyanji?

Asayansi wo afufuza va maselu nga ŵanthu, akonkhoska vinthu vakujumpha 300 vo vichitiska kuti ŵanthu akotengi kweniso kufwa. Mu vyaka vo vajumpha, asayansi akusaniya nthowa zo zingawovya kuti maselu nga ŵanthu kweniso nyama ngajengi kwa nyengu yitali. Chifukwa cha venivi, ŵanthu anyaki akukhupuka, apereka ndalama kwa asayansi kuti ziŵawovyi pakufufuza “chifukwa cho taŵanthu tifwiya.” Kweni kumbi yiwu afiska nadi venivi?

Kuyesesa kutalikisa umoyu. Asayansi anyaki aŵanaŵana kuti taŵanthu tikota chifukwa cha vo vichitika ndi tinthu tinyaki to tidanika kuti thalomiyesi, to te kukumaliya kwa ma kulomozomu ngidu. Mathalomiyesi ngavikiliya ulongozgi wakukwaskana ndi majini ngo nge m’maselu ngidu asani ngagaŵikana. Kweni asani venivi vichitika, mathalomiyesi ngafupika. Pavuli paki, maselu ngaleka kugaŵikana ndipu venivi vichitiska kuti taŵanthu tikotengi.

Elizabeth Blackburn wangulonde mphotu pa ntchitu yaki yasayansi mu 2009. Iyu pamoza ndi ŵanthu anyaki wo  wagwira nawu ntchitu angusaniya kuti pe tinthu tinyaki to tichitiska kuti mathalomiyesi ngalekengi kufupika liŵi. Venivi vichitiska kuti maselu ngakotengi. Kweni mu lipoti lawu, yiwu azomereza kuti mathalomiyesi ngenanga “ngangachitiska cha kuti ŵanthu ajengi ndi umoyu utali kuphara vyaka vo ŵanthu aja ndi umoyu.”

Kusintha mo maselu ngagwiriya ntchitu ndiyu nthowa yinyaki yo ŵanthu agwiriskiya ntchitu kuti amalani ndi ukoti. Asani maselu ngo ngaja muliŵavu lidu ngakota ukongwa, ngatumiza mauthenga ngambula kwenere muliŵavu. Ivi vichitiska kuti munthu watupengi, wavwengi urwirwi kweniso watamengi. Pambula kuswera, asayansi anyaki ku France anguchita kafukufuku pa nkhani yeniyi. Yiwu anguto maselu muliŵavu la ŵanthu akukota ndipu angungasintha mo ngagwiriya ntchitu. Anyaki mwa ŵanthu ŵenaŵa ŵenga a vyaka vakujumpha 100. Pulofesa Jean-Marc Lemaître, yo walongozganga pa kafukufuku mwenuyu, wangukamba kuti vo anguchita vingulongo mo ‘angaweze maselu ngakukota kuti ngaje nge mo ngenge pakwamba.’

Asayansi anyaki akoliyana cha ndi fundu yakuti munkhwala wo utovya kuti ŵanthu alekengi kukota, ungachitiska nadi kuti ŵanthu ajengi ndi umoyu utali. Mbuneneska kuti kwamba mu vyaka va m’ma 1800, ŵanthu ajaku ndi umoyu utaliku. Kweni ivi vichitika chifukwa chakuti ŵanthu atijiphwere, pe munkhwala wo utovya ŵanthu kuti alekengi kutamatama kweniso munkhwala wo uchiza matenda ngakupambanapambana. Asayansi anyaki wo afufuza va majini nga ŵanthu agomezga kuti ŵanthu angaja ndi umoyu utali pamwenga ufupi, mwakupambana ndi vyaka vo munthu wakhumbika kuja ndi umoyu.

Pafufupi vyaka 3,500 vo vajumpha, Mosese yo wangulembaku Bayibolu wangukamba kuti: “Mazuŵa nga umoyu widu ngaja ŵaka vyaka 70. Ndipu asani munthu we ndi nthazi, wangaja vyaka 80. Kweni vyaka venivi vija va masuzgu ndi chitima. Viswera cha kumala ndipu tiluta mwaliŵiliŵi.” (Sumu 90:10) Chinanga kuti ŵanthu atesesa kufufuza nthowa zakusazgiyaku umoyu, kweni uneneska ngwakuti taŵanthu tija waka nge mo Mosese wangukambiya.

Kweni pe vakulengeka vinyaki vo vija ndi umoyu kwa nyengu yitali. Mwakuyeruzgiyapu, kanyama ko kasanirika mu nyanja yiyera, ko kadanika urchin pamwenga mtundu unyaki wa nkhonu wo udanika quahog clam, vingaja kwa vyaka vakujumpha 200. Ndipu vimiti vinyaki nge chimiti cha mulambe vingaja kwa vyaka masauzandi. Mwaviyo, asani tingayeruzgiya vyaka vo taŵanthu tija ndi umoyu ndi unandi wa vyaka vo vakulengeka vinyaki vija, mphakuvwika kujifumba kuti, ‘Kumbi umoyu uwu wa vyaka 70 pamwenga 80 ngwenuwu pe wo ulipu?’