Pa chipilala chaku Titus akujobapu vithuzi vo vilongo vinthu vinyaki vo vinguchitika mu nyengu yakali vo ŵanthu anandi ativiziŵa umampha. Chinanga kuti ŵanthu anandi aziŵa cha, kweni chakukondwesa ntchakuti pe kukoliyana pakati pa chipilala chenichi ndi uchimi unyaki wo we m’Bayibolu. Chipilala chaku Titus mbukaboni wambula kususkika wakuti mauchimi nga m’Bayibolu ngafiskika nadi.

Chichifika chaka cha 30 C.E., Ufumu wa Roma walamuliyanga chigaŵa chikulu kwambiya ku Britain ndi ku Gaul (ko sonu kuziŵika kuti France) mpaka kuchifika ku Egypt. Ufumu wenuwu, ungukhupuka ukongwa ndipuso mwenga chimangu chikulu kuphara kuvuli kosi. Kweni Aroma akondwanga cha ndi chigaŵa cha Yudeya cho chenga kumuzi.

Buku linyaki lo likonkhoska vakukwaskana ndi Ufumu wa Roma likamba kuti: “Penga vigaŵa vinyaki vo valamulikanga ndi Ufumu wa Roma vo vakondwanga cha ndi ulamuliru wenuwu ndipu Aroma nawu avitinkhanga nge mo venge ndi chigaŵa cha Yudeya. Ayuda aŵatinkhanga ukongwa Aroma chifukwa chakuti ayitumbikanga cha midawuku yawu. Chifukwa chakuti Aroma awonanga kuti Ayuda ŵenga ndi mtafu, aŵachitiyanga nkhaza ukongwa.” (Encyclopedia of Ancient Rome) Ayuda agomezganga kuti kuzengi mulongozgi yo watingi waŵataskengi m’manja mwa Aroma ndipu watingi wanozgengi charu cha Yisirayeli kuti chije nge mo chenge pakwamba. Kweni mu chaka cha 33 C.E., Yesu Khristu wangukamba kuti Yerusalemu wazamubwangandulika.

Yesu wangukamba kuti: “Mazuŵa ngakuziyengi ngo arwani ŵaku azakukuzingilizga ndi mpanda wakukho wa vinthu vakusongoka ndipu azakukuzunguliya ndi kukuyukiya kutuliya kuvigaŵa vosi. Yiwu azakukuwisiya pasi pamoza ndi ŵana ŵaku wo ŵe mwaku yiwi, ndipu azamulekapu cha paku yiwi mwa pachanya pa mwa unyaki.”—Luka 19:43, 44.

Akusambira aku Yesu anguzizwa ukongwa ndi vo iyu wangukamba. Pati pajumpha mazuŵa ngaŵi, yiwu anguwona nyumba yakusopiyamu ku Yerusalemu, ndipu yumoza wa akusambira ŵaki wangukamba kuti: “Msambizi, awonani kutowa kwa mya kweniso nyumba izi!” Ŵanthu anyaki akamba kuti mya yinyaki yo anguzenge nyumba yakusopiyamu yenga mamita 11 mu utali, mamita 5 mu usani ndipu kutuwa pasi kufika pachanya yenga yitali mamita ngatatu. Kweni Yesu wangukamba kuti: “Vinthu ivi vo muwona, mazuŵa ngatuza penipo pazamuŵavi mwa wakulekeka pachanya pa unyaki kwambula kuwisikiya pasi.”—Mariko 13:1; Luka 21:6.

Yesu wanguŵakambiya so kuti: “Asani mwawona kuti Yerusalemu wazungulizgika ndi asilikali, ndikuti muziziŵi kuti we pafupi kubwangandulika. Wo ŵe mu Yudeya aziyambi kuthaŵiya kumapiri, wo ŵe mukati mwa tawuni yo azituwemu, ndipu wo ŵe kumizi yakubwalu kwa Yerusalemu angaziserengamu cha.” (Luka 21:20, 21) Kumbi vo Yesu wangukamba vingufiskika nadi?

Pati pajumpha vyaka 33, Ayuda asuzgikanga mbwenu ndi ulamuliru wa Aroma, kweni yiwu akondwanga cha ndi venivi. Mu chaka cha 66 C.E., nduna yachiroma, Gessius Florus yo walamuliyanga chigaŵa cha Yudeya, wanguto ndalama munyumba yakusopiyamu. Venivi vinguŵakwisiya ukongwa Ayuda. Mwaviyo, yiwu anguluta ku tawuni ya Yerusalemu ndipu angubaya asilikali achiroma wo ajanga mutawuni yeniyi. Pavuli paki,  angukamba kuti ayamba kujilamuliya ŵija.

Myezi pafufupi yitatu yati yajumpha, asilikali achiroma akujumpha 30,000 wo angulongozgeka ndi Seshasi Galasi anguluta ku Yerusalemu kuti akabayi Ayuda wo angugaruka. Aroma angusere mwaliŵiliŵi mu tawuni ya Yerusalemu ndipu anguwisa mpanda wakubwalu wa nyumba yakusopiyamu. Kweni pa chifukwa chambula kuziŵika umampha, yiwu anguwere kwawu. Ayuda akugaruka angukondwa ukongwa ndipu angwamba kulondo Aroma mwaliŵiliŵi. Chifukwa chakuti asilikali Achiroma kweniso Ayuda wo angugaruka angutuwamu mu Yerusalemu, Akhristu wo anguvwiya vo Yesu wanguŵatcheŵeska anguthaŵa ku Yerusulemu ndi kuluta kumapiri ndipu angujumpha Msinji wa Yorodani.—Mateyu 24:15, 16.

Pati pajumpha chaka chimoza, Aroma angwamba so kuyukiya chigaŵa cha Yudeya ndipu pa nyengu iyi, yiwu angulongozgeka ndi Nduna ya chiroma zina laki Vespasian ndi mwana waki Titus. Kweni Fumu Nero yati yafwa mu 68 C.E., Vespasian wanguwere ku Roma kuti wakahari ufumu. Ndipu ku Yudeya wangusiyaku mwana waki Titus ndi asilikali pafufupi 60,000 kuti abayi Ayuda wo angugaruka.

Mu June 70 C.E., Titus wangulamula asilikali ŵaki kuti akatemi vimiti vo venga kubwalu kwa chigaŵa cha Yudeya. Vimiti venivi anguvisongo kunthazi ndipu angujinthiya mpanda wo wenga utali makilomita 7 kuzunguliya tawuni ya Yerusalemu. Kufika mu September chaka chenichi, Aroma anguto vinthu mu Yerusalemu ndipu anguwotcha tawuni yosi, kusazgiyapu nyumba yakusopiyamu. Yiwu anguwisiya pasi mya yosi yo anguzenge nyumba yakusopiyamu nge mo Yesu wangukambiya. (Luka 19:43, 44) Mwakukoliyana ndi kafukufuku munyaki yo wanguchitika, “ŵanthu pafufupi 500,000 angubayika mu Yerusalemu ndi mu chigaŵa cha Yudeya.”

Mu chaka cha 71 C.E., Titus wanguwere ku Italy ndipu ŵanthu a ku Roma angumulonde mwakukondwa ukongwa. Ŵanthu wosi mutawuni yeniyi angukondwa ukongwa ndi kugiya chifukwa kenga kwamba kupunda nkhondu yaviyo.

Ŵanthu angukondwa ukongwa pa nyengu yo awonanga vinthu vo asilikali ŵawu anguto ku Yerusalemu achizunguliya navu mumisewu yaku Roma. Yiwu awonanga vinthu nge timaboti timanatimana, vithuzi vo valongonga asilikali ŵe ku nkhondu kweniso vinthu vinyaki vo anguto munyumba yakusopiyamu ku Yerusalemu.

Mu chaka cha 79 C.E., Titus wanguja fumu m’malu mwa awisi a Vespasian. Kweni pati pajumpha vyaka viŵi, Titus wangufwa mwamabuchibuchi. Mwaviyo, mvurwa waki Domitian ndiyu wanguja fumu. Pavuli paki, iyu wanguzenga chipilala kuti wapereki ulemu kwaku Titus.

Mazuŵa nganu, ŵanthu anandi akondwa kuwona Chipilala chaku Titus asani aluta mutawuni ya Rome. Asani awona chipilala chenichi, anyaki awona kuti chikuzengeka mwalusu ukongwa. Anyaki awona kuti chilongo kuti ufumu wa Roma wenga wanthazi ukongwa penipo anyaki chitiŵakumbusa kubwangandulika kwa Yerusalemu kweniso nyumba yakusopiyamu.

Kweni ŵanthu wo aŵerenga Bayibolu awona kuti Chipilala chaku Titus chitiŵasambiza fundu yinyaki yapade. Chipilala chenichi, chitiŵasimikiziya kuti mauchimi nga m’Bayibolu ngauneneska ndipu ngafiskika nadi kweniso ngakukambirika ndi Chiuta.—2 Peturo 1:19-21.