KUMBI mungafiska kuŵerenga Chihebere cho angugwirisiya ntchitu pakulemba Bayibolu? Vakukayikisa. Panyaki so mwechendaliwonepu Bayibolu la Chihebere. Chinanga kuti ve viyo, asani mungaziŵa vinandi vakukwaskana ndi Elias Hutter ndipuso Mabayibolu ngaŵi nga Chihebere ngo wangufwatuliya, muwonengi kuti Bayibolu lo mwenalu ndakuzirwa ukongwa. Iyu wengaku mu vyaka va m’ma 1500.

Elias Hutter wanguwiya mutawuni yimana ya Görlitz mu chaka cha 1553. Tawuni iyi, yekufupi ndi mphaka ya charu cha Germany, Poland ndi Czech Republic. Hutter wangusambira vakukwaskana ndi vineneru pa yunivesite ya Lutheran ku Jena. Wati wakwanisa waka vyaka 24, wangusankhika kuja pulofesa wa Chihebere ku Leipzig. Pavuli paki, wangujula sukulu ku Nuremberg. Kusukulu iyi ŵanthu asambiranga Chihebere, Chigiriki, Chilatini kweniso Chijeremani kwa vyaka vinayi pe. Pa nyengu iyi, pengavi sukulu yinyaki pamwenga yunivesite yo yafiskanga venivi.

Mu chaka cha 1587, Hutter wangufwatuliya Bayibolu la malemba ngo ngaziŵika kuti Chipanganu Chakali. Bayibolu lenili laziŵikanga kuti Derekh ha-Kodesh. Zina ili lingutuwa pa lemba la Yesaya 35:8 ndipu lang’anamuwanga kuti “Nthowa Yakupaturika.” Peji lakwamba la Bayibolu ili lenga ndi mazu ngakuti “chechosi chilongo unkhankhu wa Bayibolu lenili.” Kweni cho chinguchitisa kuti Bayibolu ili lije lakukhumbika ukongwa ntchakuti lawovyanga ŵanthu kusambira Chihebere mwambula kusuzga.

Kuti muvwisi chifukwa cho tikambiya kuti Bayibolu la Chihebere laku Hutter lenga lakovya ukongwa, ŵanaŵaniyani masuzgu ngaŵi ngo ŵanthu wo asambiranga Chihebere akumananga nangu asani aŵerenga Bayibolu la chineneru ichi. Chakwamba, vilembu va Chihebere vipambana ukongwa ndi vilembu va vineneru vinyaki. Chachiŵi, vilembu ngo nyengu zinyaki aŵika kukwamba ndi kukumaliya kwa mazu ngachitisa kuti munthu wasuzgiki kungaziŵa mazu ngo. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani mazu nga Chihebere ngo atingafwatuliya kuti ne’phesh ( נפשׁ), ngo ngang’anamuwa “umoyu.” Pa lemba la Ezekiele 18:4, kukwamba kwa mazu ngenanga akusazgiyaku kachilembu kakuti ha (ה), vo vikuchitisa kuti pa lemba ili paje mazu ngakuti han·ne’phesh (הנפשׁ). Munthu yo wechendasambirepu Chihebere, wangawona nge kuti mazu ngakuti han·ne’phesh, (הנפשׁ) ngapambana ndi mazu ngakuti ne’phesh (נפשׁ).

Kuti wawovyi wo asambiranga Chihebere, Hutter wangugwirisiya ntchitu nthowa yambula kusuzga pakusindikiza Bayibolu laki. M’Bayibolu ili, vilembu vo asazgiyangaku kunthazi pamwenga kuvuli kwa mazu  avifipisanga cha. Kweni mazu ngo vilembu vo vasazgikiyangaku angafipisanga. Ivi vinguchitisa kuti wo asambiranga Chihebere achiziŵi mwambula kusuzga, chifukwa asuzgikanga cha kuziŵa mazu chinanga kuti angasazgiyaku vilembu vinyaki. Mazu ngamumphata m’Bayibolu la New World Translation of the Holy Scriptures—With References ngakulembeka so munthowa yeniyi. * Mazu ngo vilembu vasazgikiyaku akungafipisa, penipo vilembu vo asazgiyaku kunthazi pamwenga kuvuli kwa mazu akuvifipisa cha. Pa vithuzi, palongo mo nthowa yeniyi yikugwirisikiya ntchitu pa lemba la Ezekiele 18:4 m’Bayibolu la Chihebere laku Hutter ndipuso m’mazu ngamumphata pa lemba lenili mu Bayibolu la New World Translation of the Holy Scriptures—With References.

Hutter wangusindikiza so Bayibolu la Chipanganu Chasonu mu vineneru 12. Bayibolu lenili lingusindikizika ku Nuremberg, mu 1599, ndipu liziŵika kuti Nuremberg Polyglot. Hutter wakhumbisisanga kuti Bayibolu ili lije so mu Chihebere. Iyu wangukamba kuti chinanga kuti wenga wakunozgeka kulipira ŵanthu “ndalama zinandi” kuti agwiri ntchitu iyi, kweni pengavi yo watingi wafiskengi. * Mwaviyo, iyu wangufwatuliya yija Bayibolu la Chipanganu Chasonu kutuwa mu Chigiriki kuluta mu Chihebere. Pa nyengu yo Hutter wagwiranga ntchitu iyi, wangulekeza dankha ntchitu zinyaki zo wagwiranga. Ivi vinguchitisa kuti wamalizi kufwatuliya Bayibolu ili mu chaka chimoza pe!

Kumbi Bayibolu la Malemba Ngachigiriki Ngachikhristu laku Hutter lingufwatulika umampha? Cha m’ma 1800, Franz Delitzsch yo wachiziŵanga ukongwa Chihebere wangukamba kuti: “[Hutter] wakufwatuliya Bayibolu laki mwakuvwika umampha ndipu lipambana ndi Mabayibolu nganyaki ngo Akhristu afwatuliya. Mwaviyo, tikhumbika kuliŵerenga.”

Hutter wangusaniya ndalama zinandi cha chifukwa cha Mabayibolu ngo wangufwatuliya. Viwoneka kuti mabayibolu ngenanga ngangwenda malonda cha. Chinanga kuti ve viyo, iyu wakugwira ntchitu yakukhumbika ukongwa. Mwakuyeruzgiyapu, Bayibolu laki la Chihebere la Chipanganu Chasonu, lingunozgeka so ndikusindikizika ndi William Robertson mu chaka cha 1661. Venivi vinguzichitika so ndi Richard Caddick mu 1798. Pakufwatuliya malemba kutuwa ku Chigiriki chakwambiriya, po Hutter wasaniyanga zina la udindu lakuti Ambuya (Kyʹri·os) kweniso lakuti Chiuta (The·osʹ), walembangapu zina lakuti “Yehova” (יהוה, JHVH). Wachitanga ivi asani zina lo latuliya m’malemba nga Chihebere pamwenga asani wawona kuti lemba lo wafwatuliya likamba vakukwaskana ndi Yehova. Venivi vakukondwesa ukongwa chifukwa m’Mabayibolu nganandi akutuzamu zina laku Yehova mu malemba nga Chipanganu Chasonu. Bayibolu laku Hutter mbukaboni unyaki wo ulongo kuti mphakwenere nadi kuweze zina laku Chiuta mu malemba nga Chipanganu Chasonu.

Asani mwawona zina laku Chiuta lakuti Yehova mu Malemba nga Chigiriki nga Chikhristu pamwenga mu mazu ngamumphata mu Bayibolu la New World Translation of the Holy Scriptures—With References, kumbukani ntchitu yakufwatuliya yo Elias Hutter wangugwira kweniso Mabayibolu ngaki nga Chihebere.