Ntchifukwa wuli Mabayibolu ngalipu nganandi ukongwa mazuŵa nganu? Kumbi muwona kuti Mabayibolu ngo ngafwatulika sonu ngatovya kulivwisa umampha Bayibolu pamwenga cha? Kuziŵa ŵanthu wo angufwatuliya kweniso chifukwa chaki kukuwovyeningi kuti mungawonengi munthowa yakwenere.

Chakwamba, kumbi mbayani wo akulemba Bayibolu? Nanga likulembeka zukwanji?

Bayibolu le ndi vigaŵa viŵi. Chigaŵa chakwamba che ndi mabuku ngamanangamana ngakukwana 39. Mabuku ngenanga ngakonkhosa “mazu ngakupaturika ngaku Chiuta.” (Aroma 3:2) Chiuta wangugwirisiya ntchitu mzimu waki kuti wawovyi anthurumi akugomezgeka kulemba mabuku ngenanga. Yiwu angungalemba kwa vyaka pafupifupi 1,100 kutuwa mu 1513 B.C.E. mpaka cha m’ma 443 B.C.E. Nganandi mwa mabuku ngenanga ngangulembeka mu Chiheberi. Ndichu chifukwa chaki chigaŵa chenichi chidanika kuti Malemba nga Chiheberi ndipu chiziŵika so kuti Chipanganu Chakali.

Chigaŵa chachiŵi che ndi mabuku ngamanangamana ngakukwana 27. Nangu ndi “mazu ngaku Chiuta.” (1 Atesalonika 2:13) Chiuta wangugwirisiya ntchitu mzimu waki kuti wawovyi akusambira aku Yesu Khristu akugomezgeka kulemba mabuku ngenanga kwa vyaka vimanavi ŵaka. Angungalemba kwa vyaka pafupifupi 60, kutuwa mu 41 C.E. mpaka mu 98 C.E. Nganandi ngangulembeka mu Chigiriki. Ndichu chifukwa chaki chigaŵa chenichi chidanika kuti Malemba nga Chigiriki nga Chikhristu ndipu chiziŵika so kuti Chipanganu Chasonu.

Mabuku ngosi pamoza ngakwana 66, ndipu ngakulembeka mwakulongozgeka ndi Chiuta. Mabuku ngenanga ndingu ngapanga Bayibolu. Bayibolu ndi uthenga wo Chiuta wakambiya ŵanthu. Kweni ntchifukwa wuli Bayibolu lakwamba angulifwatuliya so mu vineneru vinyaki? Tiyeni tiwoni vifukwa vitatu.

• Kuti ŵanthu aŵerengengi Bayibolu mu chineneru chawu.

• Kutuzgamu vinthu vo ŵanthu wo akopanga Bayibolu angunangisa kuti lije nge po lingulembeke pakwamba.

•   Kulilemba mu mazu ngapusu ngo ŵanthu aŵereŵeta.

Wonani mo vinthu vitatu venivi vinguwovye pakufwatuliya Mabayibolu ngaŵi ngakwamba.

Kwa vyaka pafupifupi 300 Yesu wechendazi, akaswiri Achiyuda angwamba kufwatuliya Malemba nga Chiheberi kuluta mu Chigiriki. Bayibolu lo yiwu angufwatuliya lingwamba kuziŵika kuti Bayibolu la Chigiriki la Septuagint. Ntchifukwa wuli angufwatuliya Bayibolu lenili? Akhumbanga kuwovya Ayuda anandi wo alongoronga Chigiriki kuti angavwisengi umampha “malemba ngakupaturika.”—2 Timote 3:15.

Bayibolu la Septuagint linguwovya so ŵanthu anandi wo ŵenga Ayuda cha, wo aŵereŵetanga Chigiriki kuti asambiri vo Bayibolu likamba. Kumbi linguŵawovya wuli? Pulofesa W. F. Howard wangukamba kuti: “Kutuwa mu vyaka va m’ma 50 C. E. Bayibolu la Septuagint lingwamba kusanirika ukongwa ndi Akhristu. Amishonale ŵawu ayendanga m’masunagoge kuti ‘alongo ŵanthu ukaboni wakuti Yesu wenga Mesiya.’” (Machitidu 17:3, 4; 20:20) F. F. Bruce yo wakusambira vakukwaskana ndi Bayibolu wangukamba kuti, ndichu chifukwa chaki Ayuda anandi “anguleka kwanja Bayibolu la Septuagint.”

Akusambira aku Yesu ŵati alonde mabuku nga Malemba nga Chigiriki nga Chikhristu, angungasazga pamoza ndi Bayibolu la Septuagint la Malemba nga Chiheberi. Lenili ndilu Bayibolu losi lamphumphu lo tenalu mazuŵa nganu.

Pati pajumpha vyaka pafupifupi 300 kutuliya po angumaliziya kulemba Bayibolu, Jerome yo wasambiranga vakukwaskana ndi visopa wangufwatuliya Bayibolu la Chilatini. Bayibolu lenili liziŵika kuti Vulgate. Mabayibolu nga Chilatini ngengapu kali, sonu ntchifukwa wuli Jerome wangufwatuliya Bayibolu linyaki? Buku linyaki likamba kuti Jerome wakhumbanga kunozga “vo angunangisa pakufwatuliya, fundu zinyaki zo angusazgamu pamwenga kutuzgamu.”—The International Standard Bible Encyclopedia.

Jerome wangunozga vinandi mwa vinthu venivi. Kweni pati pajumpha nyengu, alongozgi avisopa angutimbanyiza vinthu. Yiwu anguzomereza kuti ŵanthu agwirisiyengi ntchitu Bayibolu la Vulgate pe ndipu anguchita venivi kwa vyaka vinandi. M’malu mwakuti Bayibolu lenili liwovyi ŵanthu ambula kusambira kuvwisa uthenga waki, linguŵawovya cha chifukwa anandi achiziŵanga cha Chilatini.

Pati pajumpha nyengu, ŵanthu angulutiriza kufwatuliya Bayibolu mu vineneru vinyaki. Mwakuyeruzgiyapu, cha m’ma 400 C.E., angufwatuliya Bayibolu la Syriac Peshitta lo liziŵika ukongwa. Kweni chechendafiki chaka cha 1300, ŵanthu anguyesesa kufwatuliya Bayibolu kuti ŵanthu anandi ambula kusambira ukongwa aŵerengengi Malemba mu vineneru vawu.

Kukumaliya kwa vyaka va m’ma 1300, John Wycliffe wa ku England, wangutuza Bayibolu la Chingelezi kuti ŵanthu avwengi vo malemba ngakamba mu chineneru chawu. Pati pajumpha nyengu yimanavi, Johannes Gutenberg wangwamba kusindikiza mabuku. Ivi vingupasa mwaŵi ŵanthu anandi wo asambiranga vakukwaskana ndi Bayibolu, kuti ayambi kulifwatuliya ndi kusindikiza Mabayibolu mu vineneru vakupambanapambana va ku Europe.

Mabayibolu nga Chingelezi ngati ngayamba kufwatulika nganandi, ŵanthu anyaki angwamba kususa kuti palivi chifukwa chakufwatuliya Mabayibolu nganandi mu chineneru chimoza. Cha m’ma 1700, muliska munyaki zina laki John Lewis wangulemba kuti: “Chineneru chisintha ndipu vinthu vo vikulembeka kali visuzga kuvivwa. Mwaviyo, Mabayibolu ngo ngakufwatulika kali ngakhumbika kunganozga so kuti ngakoliyani ndi mo ŵanthu alongolore mazuŵa nganu kweniso avwengi mwambula kusuzga uthenga waki.”

Mazuŵa nganu, ŵanthu wo asambira vakukwaskana ndi Bayibolu asuzgika cha kuwona mo Mabayibolu ngo ngakufwatulika kali ngakulembeke. Yiwu atingavwisa umampha Mabayibolu nga vineneru vakwambiriya. Kweniso ŵe ndi mipukutu yakali yakuzirwa ukongwa yo yasanirika pambula kuswera. Venivi vitiŵawovya kufwatuliya Bayibolu mwakulondo nge mo lingulembeke pakwamba.

Mwaviyo, kuja ndi Bayibolu lo lafwatulika sonu nkhwakukhumbika ukongwa. Chinanga kuti ve viyo, tikhumbika kuphwere ndi Mabayibolu nganyaki. * Asani ŵanthu wo alinozga so Bayibolu atanja ukongwa Chiuta, Bayibolu lo afwatuliya lingatiwovya ukongwa tosi.