Ntchifukwa Wuli Tikhumbika Kuja ndi Chilindizga?

KUMBI ntchinthu wuli chatingi chichitikengi asani Daniel yo tamuzumbuwa mu nkhani yakwamba yo watamanga nthenda ya khansa wanguleka kutaya mtima? Kumbi watingi wachirengi? Kumbi mphanyi weche ndi umoyu mpaka sonu? Chinanga mbanthu wo agozga fundu yakuti chilindizga chitovya kuti munthu wachiri, nawu angatondeka kumuka mafumbu yanga. Penapa sonu ndipu pagona fundu yakukhumbika ukongwa yakuti, munthu wakhumbika cha kugozga kuti chilindizga che ndi nthazi ukongwa. Chilindizga ndi munkhwala wa masuzgu ngosi cha.

Wachimuka mafumbu pa CBS News, Dr.  Nathan Cherney wangutcheŵeska kuti asani tikambiskana ndi munthu yo watama ukongwa, mbumampha cha kugozga kuti chilindizga chitovya kuti munthu wachiri. Iyu wangukamba kuti: “Tawonapu anthulumi achinena awolu ŵawu kuti ataya mtima liŵi mumalu mwakuja ndi maŵanaŵanu ngakwenere.” Dr. Cherney wangukamba so kuti: “Fundu yeniyi yichitiska kuti ŵanthu aŵanaŵanengi kuti munthu wangachira khansa asani wangaleka kutaya mtima. Kweni asani khansa yikuliyakuliya, yiwu aŵanaŵana kuti munthu yo watama wataya mtima. Kweni maŵanaŵanu ngenanga ngaheni ukongwa.”

Uneneska ngwakuti ŵanthu wo atama matenda ngakulungakulu asuzgika nangu ukongwa. Mwaviyo, abali ŵawu wo atiŵaphwere akhumbika cha kuŵasazgiyaku chigwinini. Sonu kumbi venivi vilongo kuti chilindizga chilivi ntchitu?

Awa, veviyo cha. Mwakuyeruzgiyapu, dokotala yo tamuzumbuwapu kali watovya ŵanthu wo atama kuti avwengeku umampha mumalu mwakulimbana ndi matenda ngo atama pamwenga kulimbana ndi kuti aje umoyu utali. Madokotala ngo ngatovya ŵanthu munthowa yeniyi ngawona kuti kuwovya ŵanthu wo atama kuti akondwengi nkhwakukhumbika ukongwa. Pe ukaboni ukulu wo ulongo kuti chilindizga chingawovya ukongwa pa nkhani yeniyi.

Chilindizga Ntchakukhumbika Ukongwa

Mtolankhani munyaki zina laki Dr. W. Gifford-Jones wangukamba kuti: “Chilindizga ndi munkhwala wanthazi ukongwa.” Iyu wanguŵerenga nkhani zinandi za kafukufuku yo madokotala nganguchita kuti ngawoni asani pe phindu lelosi kuchiska ŵanthu wo atama ukongwa. Iyu wangukamba kuti kuŵachiska kutiŵawovya kuti aleki kutaya mtima kweniso kuti awonengi vinthu mwakwenere. Pa kafukufuku yo wanguzichitika so mu 1989 angusaniya kuti ŵanthu wo awovyeka munthowa yeniyi ndiwu ajaku ndi umoyu utaliku. Kweni ŵati afufuza so pambula kuswera yapa, palivi ukaboni wakusimikizika wo angusaniyanipu pa nkhani iyi. Kweni pa kafukufuku wakupambanapambana yo wachitikapu walongo kuti ŵanthu anandi wo awovyeka munthowa iyi asuzgika ukongwa cha ndi maŵanaŵanu kweniso urwirwi nge mo achitiya akutama anyaki.

Ŵanaŵaniyani so kafukufuku munyaki yo wanguchitika kuti awoni mo kutaya mtima ndipuso kuleka kutaya mtima kungakwaskiya munthu yo watama matenda nga misipi ya mumtima. Pa kafukufuku mwenuyu angusankha anthulumi akujumpha 1,300 kuti aŵawoni asani ataya mtima liŵi pamwenga cha. Pati pajumpha vyaka 10 angusaniya kuti ŵanthu 156 pa gulu ili angutama matenda nga mtima. Pa gulu lenili, ŵanthu wo atayanga mtima liŵi ŵenga anandi kuphara wo alekanga kutaya mtima liŵi. Pulofesa Laura Kubzansky, yo wawona va umoyu ndipuso mo ŵanthu awone vinthu pa Harvard School of Public Health wangukamba kuti: “Pe ukaboni ukulu wo usimikiziya kuti ‘kuwona vinthu mwakwenere’ kutovya kuti munthu waje ndi umoyu wamampha. Kafukufuku uyu yo wanguchitika wapereka ukaboni wakuti kuleka kutaya mtima liŵi kutovya pa matenda nga mtima.”

Kafukufuku munyaki walongo kuti ŵanthu wo awona kuti liŵavu lawu leumampha achira liŵi asani achitika opaleshoni kuluska wo atijikayikiya. Kweniso ŵanthu wo aleka kutaya mtima liŵi aja umoyu utali. Kafukufuku munyaki wangulongo mo ŵanthu akukota akwaskikiya asani awona ukoti mwakwenere pamwenga cha. Ŵanthu akukota angwamba kwenda mwanthazi ŵati awona mauthenga ngakulongo kuti ukoti mbukaboni wakuti ŵe ndi zeru zinandi ndipuso kuti aziŵa vinthu vinandi. Nthazi zo angusaniya pa kafukufuku uyu zayanananga waka ndi zo atingi asaniyengi pavuli pakuchita masaza kwa masabata 12.

Ntchifukwa wuli chilindizga, kuleka kutaya mtima liŵi kweniso kuwona vinthu mwakwenere kutovya kuti munthu waje ndi umoyu wamampha? Asayansi kweniso madokotala atondeka kumuka mwakuvwika umampha fumbu lenili chifukwa avwisa mbwenu cha mo maŵanaŵanu kweniso liŵavu la munthu vigwiriya ntchitu. Chinanga kuti veviyo, akaswiri wo afufuza nkhani yeniyi angasachizga waka mwakukoliyana ndi vo awona. Mwakuyeruzgiyapu, pulofesa munyaki yo wawona va wongu wangukamba kuti: “Munthu watuvwa umampha mumtima asani wakondwa kweniso asani we ndi chilindizga. Asani munthu wakondwa wafipa mtima cha ndipuso waja ndi liŵavu lamampha ukongwa. Asani ŵanthu akhumba kuja umoyu wamampha, akhumbika kuyesesa kuchita venivi.”

Madokotala ndipuso asayansi anyaki angawona kuti fundu yeniyi njachilendu, kweni ndimu viliri cha ndi wo asambira Bayibolu. Vyaka pafufupi 3,000 vo vajumpha fumu yazeru Solomoni yingulemba kuti: “Mtima walikondwa ndi munkhwala wamampha, kweni mzimu wakutekenyeka utumwa nthazi za munthu.” (Nthanthi 17:22) Wonani kuti lemba ili lazumbuwa cha matenda ngo mtima walikondwa ungachizga kweni lakamba waka kuti “mtima walikondwa ndi munkhwala wamampha.”

Kukamba uneneska, pangaŵa pakuvwika kufumba kuti, asani chilindizga chenga munkhwala, kumbi walipu dokotala yo watingi watondekengi kumulembe munkhwala wenuwu munthu yo watama? Kweniso, chilindizga chitovya munthowa zinyaki zinandi.

Mo Kutaya Mtima Ndipuso Kuleka Kutaya Mtima Kungakwaskiya Umoyu Winu

Ŵanthu wo achita kafukufuku asaniya kuti wo aleka kutaya mtima ayanduwa ukongwa chifukwa chakuwona vinthu mwakwenere. Yiwu vinthu vitiŵayende umampha kusukulu, kuntchitu, kweniso asani achita masaza. Mwakuyeruzgiyapu, anguchita kafukufuku pa gulu la anthukazi wo achita masaza ngakutchimbiya. Makochi nga masaza ngenanga ngangukonkhoska vosi vo ngaziŵanga vakukwaskana ndi malusu ngo anthukazi ŵenaŵa ŵenga nangu pa masaza ngenanga. Anthukazi yaŵa angufumbika so kuti awoni asani weyosi we ndi chilindizga chakuti wangachita umampha pa masaza ngenanga. Pakumaliya pa kafukufuku uyu angusaniya kuti anthukazi wo ŵenga ndi chilindizga chikulu ndiwu vinthu vaŵayendiyanga umampha chinanga kuti anyaki mwaku yiwu ŵengavi lusu. Ntchifukwa wuli chilindizga che ndi nthazi ukongwa viyo?

Kufufuza vo vichitika asani munthu wataya mtima kwabowozga so vinandi. Ŵati achita kafukufuku munyaki mu vyaka va mu ma 1960 mwakugwiriskiya ntchitu nyama, angusaniya vakuziziswa ukongwa ndipu vinguchitiska kuti akambi kuti pe “kutaya mtima kwakuchita kusambira.” Pavuli paki angusaniya so kuti ŵanthu nawu angaja so ndi suzgu lenili. Mwakuyeruzgiyapu, anguto ŵanthu ndipu anguŵaŵika pamalu nganyaki po pavwikanga chiwawa chikulu ukongwa ndipu anguŵakambiya kuti angachilekesa asani angabofo mabitani nganyaki ngo anguŵalongo. Ŵanthu yaŵa angufiska nadi kulekeska chiwawa cho.

Anguto so gulu lachiŵi ndipu nalu angulikambiya vakuyanana waka, kweni chiwawa cho chinguleka cha chinanga kuti abofonga mabitani ngo anguŵakambiya. Chifukwa cha venivi, pa gulu lachiŵi ili ŵanthu anandi angutaya mtima. Ndipu ŵati aŵakambiya kuti ayesere so, yiwu amanga waka jo kwambula kubofo bitani lelosi. Yiwu agomezganga kuti palivi cho angachita kuti alekesi chiwawa cho.Kweni pa gulu lenili penga so ŵanthu anyaki wo angutaya mtima cha ndipu angulutirizga kubofo mabitani ngo anguŵakambiya.

Dr. Martin Seligman, yo wangupangaku kafufuku uyu, wanguzizwa ndi vo angusaniya ndipu kutuliya penapa wangwamba kugwira ntchitu yakufufuza vo vichitika asani munthu wataya mtima. Iyu wangufufuza mwakuphwere kuti waziŵi mo ŵanthu wo ataya mtima aŵanaŵaniya. Pakumaliya iyu wangukamba kuti ŵanthu wo atanja kutaya mtima adonda kuchita vinthu vinandi pa umoyu pamwenga atondeke limu kuvichita. Pa nkhani iyi Seligman wangukamba fundu yakuti: “Pavuli pa kufufuza nkhani iyi kwa vyaka 25, ndasaniya kuti vinthu vitiyendiyengi umampha cha kweniso titondekengi kuchita vinandi asani nyengu zosi tichitengi vinthu nge mo wachitiya munthu wakutaya mtima liŵi yo wajaliya kujimba mlandu asani vinthu vanangika ndipu wawona kuti visinthengi cha.”

Ŵanthu angawona so kuti fundu yo Seligman wangukamba njachilendu, kweni yingaŵakumbusa mazu nganyaki ŵanthu wo asambira Bayibolu. Wonani vo nthanthi iyi yikamba: “Asani walopwa pa zuŵa la soka, nthazi zaku zijengi zimana.” (Nthanthi 24:10) Bayibolu likonkhoska mwakuvwika umampha kuti kugongowa kweniso kutaya mtima, kungakumala nthazi ndipu ungatondeka kuchitapu kanthu. Sonu kumbi tingachitanji kuti tilekengi kutaya mtima, kuti tiwonengi vinthu mwakwenere kweniso kuti tije ndi chilindizga?

 [Chithuzi papeji 4, 5]

Chilindizga chingawovya ukongwa