Nozgekiyani Masuzgu

“Ndingusankha kuti ndileki kukweŵa chifukwa chakuŵanaŵaniya mwana widu yo wanguwaku waka. So ndinguŵika chikwangwani chakuti ‘Kukweŵa cha’ munyumba yidu. Kweni pati pajumpha waka ora limoza, chibaba chingukwera ukongwa nge maji ngakusapaliya ndipu ndingubuska foja.”—Yoshimitsu, Japan.

ŴANTHU wo aleka kukweŵa foja akumana ndi masuzgu nganandi nge mo nkhani yaku Yoshimitsu yilongore. Kweniso kafukufuku walongo kuti ŵanthu wo athera mpaka kufika pa kukweŵa ndudu yimoza pavuli pakuti asankha kali kuti aleka, atamba so kukweŵa foja. Mwaviyo, asani mukhumba nadi kuleka kukweŵa foja, mutenere kunozgeke masuzgu ngo mungakumana nangu. Kumbi ndi masuzgu nanga ngo anandi akumana nangu?

Chibaba chakuti mukweŵi: Chibaba chakuti mukweŵi so foja chikwera ukongwa asani pajumpha mazuŵa ngatatu kutuliya po munguleke kukweŵa, ndipu chizika asani pajumpha pafufupi masabata ngaŵi. Munthu munyaki yo wakuleka kukweŵa wangukamba kuti, “pa nyengu yeniyi chibaba chichita nkhuza, nkhuleka.” Anyaki aja mbwenu ndi chibaba chakuti akweŵi chinanga pangajumpha vyaka vinandi. Asani venivi vachitika, mungachitanga vinthu mwakupupuluma cha. Mukhumbika kulindizgapu waka kwa maminisi pafufupi ngankhondi, mbwenu chibaba chimala.

Masuzgu nganyaki ngo ngaŵapu: Mu myezi yakwamba, ŵanthu wo aleka kukweŵa foja asuzgika kuti aje masu, maŵanaŵanu ngawu ngajalikiskika cha kweniso atutuŵa ukongwa. Nyengu zinyaki liŵavu lawu liphwanya, linyenye, atuwa vuchi, akhosomo, atondeka kuwuko mtima, aswera cha kukwiya ndipuso asuzgika maŵanaŵanu. Kweni vinandi mwa vinthu venivi, vimala asani pajumpha masabata nganayi pamwenga 6.

Pa nyengu yakusuzga yeniyi pe vinthu vinyaki vo vingakuwovyani. Mwakuyeruzgiyapu:

● Mugonengi mwakukwana.

● Mumwengi maji pamwenga juwisi munandi. Muryengi chakurya chamampha.

● Muchitengeku masaza.

● Mututiyengi muchanya ndi kuyeruzgiya kuti muwona mphepu yakutowa yichisere mumapapu mwinu.

Vinthu vinyaki vo vingachitiska kuti mukweŵi: Pe vakuchitika kweniso vinthu vinyaki vo vingachitiska kuti mukweŵi. Mwakuyeruzgiyapu, panyaki mwakweŵanga asani mutumwa vakumwa vakupambanapambana. Asani ndi viyo, mukhumbika kuleka kuja nyengu yitali muchimwa vakumwa. Asani pajumpha nyengu, mungaziyamba so kumwa vakumwa pa nyengu yo mungayanja.

Chinyaki ntchakuti wongu winu ungatuma liŵavu linu kuti lichiti vo likuziŵiliya chinanga pangajumpha nyengu kutuliya po mukuleke kukweŵa. Torben yo tamuzumbuwapu kali wangukamba so kuti, “Pati pangujumpha vyaka 19 kutuliya po ndinguleke kukweŵa, liŵavu langu landichichizganga kuti ndikweŵi asani nditumwa khofi pa nyengu yakupumuwa.” Chinanga kuti ve viyo, asani pajumpha nyengu, kanandi wongu winu uluwa kuti mukhumbika kukweŵa asani muchita vinthu vinyaki ndipuso suzgu lenili limaliya limu.

Kweni asani mwamwanga moŵa ndi kukweŵa foja nyengu yimoza, vija vakusuzgiyapu. Kuti mufiski kuleka kukweŵa, mukhumbika kupumuwapu dankha kumwa moŵa ndipuso mukhumbika cha kuluta kumalu ngo agulisaku moŵa chifukwa vikhoza kuchitika kuti muyambi so kukweŵa asani mutumwa. Ntchifukwa wuli ve viyo?

● Moŵa chinanga ungaŵa umanavi ukongwa, ungachitiska kuti muyambi kukhumbisiska kukweŵa.

● Kanandi ŵanthu wo amwiya moŵa mumalu ngo agulisamu moŵa, akweŵa so.

● Chifukwa cha moŵa, mungatondeka kusankha umampha vinthu ndipuso kujikanizga. Pa fundu iyi, Bayibolu likamba kuti: ‘Vinyu wachitiska kuti munthu waleki kuja ndi mtima wakukhumba kuchita cho ntchamampha.’—Hoseya 4:11.

Mabwezi: Musankhengi mabwezi mwakwenere. Mwakuyeruzgiyapu, mukhumbika cha kuchita vinthu ndi ŵanthu wo akweŵa pamwenga wo angakuchitiskani kuti mukweŵi. Kweniso mukhumbika kukhwecha wo atikunenani chifukwa chakuti mukuleka kukweŵa.

Kusuzgika maŵanaŵanu: Pa kafukufuku munyaki, ŵanthu ŵaŵi pa ŵanthu atatu wo angukweŵapu wati aleka kali, angukamba kuti kusuzgika maŵanaŵanu ndipuso ukali ndivu vinguŵachitiska. Sonu asani chinthu chinyaki cho chachitika chitikuchitiskani kuti mukhumbisiski kukweŵa, mujitangwanisengi waka ndi vinthu vinyaki nge kumwa maji, kutafunya babogamu pamwenga kuluta kuchiyenda. Muyesesengi kuŵanaŵaniya vinthu vamampha, panyaki mungapemphera kwaku Chiuta kuti wakuwovyeni pamwenga mungaŵerenga Bayibolu.—Salimo 19:14.

Maŵanaŵanu Ngakujigowoke ngo Mukhumbika Kumalana Nangu

● Ndiguzengepu waka kamoza pe.

Fundu yauneneska: Asani mwaguzapu waka kamoza pe ndudu, muwongu winu musere nikotini yo wangaja kwa maora ngatatu. Venivi vingachitiska kuti mumalizi ndudu yosi.

● Kukweŵa kutindiwovya kuti ndimalani ndi masuzgu.

Fundu yauneneska: Kafukufuku walongo kuti kukweŵa kuchitiska waka kuti wongu utimbanyizgiki ukongwa. Mwaviyo, munthu yo wakuleka kukweŵa asani wangayamba so kukweŵa, wangajivwa umampha kwa kanyengu kamanavi waka po wakweŵa, kweni asani wamala waka wasuzgika mbwenu maŵanaŵanu

● Ndikwamba ndi kali, ndingafiska cha kuleka.

Fundu yauneneska: Kukayika nkhwakofya ukongwa. Bayibolu likamba kuti: “Asani walopwa pa zuŵa la soka, nthazi zaku zijengi zimana.” (Nthanthi 24:10) Mwaviyo, mukhumbika cha kujikayikiya. Munthu weyosi yo wakhumba kuleka kukweŵa foja, ndipu watesesa kulondo fundu zakovya, nge zo zalembeka m’magazini iyi, wangafiska.

● Ndikumana ndi masuzgu nganandi chifukwa chakuleka kukweŵa.

Fundu yauneneska: Mbuneneska kuti munthu ukumana ndi masuzgu nganyaki ngo ukhumbika kulimbana nangu asani waleka kukweŵa, kweni masuzgu yanga ngamala asani pajumpha waka masabata ngamanavi. Mwaviyo, kutaya mtima cha! Asani mukoleka mbwenu ndi chibaba chinanga kuti pajumpha myezi pamwenga vyaka kutuwa po mukuleke kukweŵa, kumbukani kuti chibaba cho chimalengi asani pajumpha waka maminisi ngamanavi. Sonu ukoni mtima, kubusa ndudu cha.

● Nditama matenda ngakusuzgika maŵanaŵanu.

Fundu yauneneska: Asani mutama matenda ngakusuzgika maŵanaŵanu, pemphani adokotala kuti akuwovyeni kuti muleki kukweŵa. Yiwu angaŵa akunozgeka kukuwovyani, panyaki angasintha munkhwala wo atikupaskani kuti ukoliyani ndi mo liŵavu linu ligwiriyengi ntchitu asani mwaleka kukweŵa.

● Asani ndingazisanirika kuti ndakweŵa so, ndazakujiwona kuti nde wakutondeka.

Fundu yauneneska: Ŵanthu anandi wo akhumba kuleka foja, asanirika kuti akweŵa so pavuli pakuti asankha kali kuti aleki. Mwaviyo, asani namwi vazikuchitikiyani va nge ivi, kuzitaya mtima cha. Mumalu mwaki, muzilutirizgi waka kuyesesa. Kuwa waka pasi kamoza, ving’anamuwa kuti mwe akutondeka cha. Kweni mungalongo kuti muzomereza kuti mwe akutondeka asani mukhumba cha kuyuka pavuli pakuti mwawa. Chakukhumbika nkhulutirizga kuyesesa ndipu pakumaliya mupundengi!

Ŵanaŵaniyani chakuwoniyapu chaku Romualdo yo wangukweŵa foja kwa vyaka 26 kweni wakuleka vyaka pafufupi 30 vo vajumpha. Iyu wangulemba kuti: “Ndikukweŵapu so kanandi waka pavuli pakuti ndasankha kali kuti ndileki. Ndipu nyengu yeyosi asani venivi vachitika, ndajiwonanga kuti nde wakumaliyapu. Kweni kusimikiza mtima kuti ndikhumba kuja pa ubwezi wamampha ndi Yehova Chiuta kweniso kupemphera kwaku iyu kaŵikaŵi, ndivu vingundiwovya kuti ndileke limu.”

Mu nkhani yakumaliya, tikambiskanengi so masachizgu nganyaki ngo ngangakuwovyani kuti muleki kukweŵa foja.

[Bokosi/​Chithuzi]

FOJA WABAYA

Ŵanthu agwiriskiya ntchitu foja mu nthowa zakupambanapambana. Nyengu zinyaki atimuŵika mu vakurya pamwenga mu minkhwala. Kweni wupu wa World Health Organization ukamba kuti, “Kwali ungaŵikika mu vinthu wuli, foja wabaya.” Foja watambisa matenda ngakupambanapambana ngo ngangabaya munthu, nge khansa kweniso matenda nga mtima. Anthukazi anthumbu wo akweŵa, angapwetekesa so ŵana ŵawu. Kumbi ŵanthu atanja kugwiriskiya ntchitu foja mu nthowa nizi?

Ndudu zakwesa kuzinga pamanja: Ndudu za mtundu uwu atanja kuzigwiriskiya ntchitu ukongwa muvyaru va ku Asia. Ndudu za mtundu uwu muja nikotini kweniso kaboni monokusayidi munandi kuluska ndudu za kufakitale.

Ndudu: Izi ndi ndudu zo apanga kufakitale ndipu mani nga foja atingaŵika mukati mwa mapepala ngo apanga kutuwa so ku mani nga foja. Pe so mtundu unyaki wa ndudu zenizi wo nikotini wangasere mbwenu muliŵavu la munthu, chinanga wangaziŵika waka pamulomu kwambula kuzibusa.

Ndudu zo asazgaku timbewu tinyaki takunukhira: Ndudu zaviyo zija ndi nitokitini, tara kweniso kaboni monokusayidi munandi ukongwa kuphara ndudu waka.

Foja wa mupayipi: Ŵanthu anyaki awona kuti kukweŵa foja wa mupayipi kulivi suzgu. Kweni ili ndi boza, chifukwa wo akweŵa foja uyu nawu angatama so khansa kweniso matenda nganyaki.

Foja wambula kutuzga josi: Foja uyu wasazgapu wakwesa kutafunya kweniso kubema. Nikotini wasere mbwenu mu ndopa kuziya mumulomu. Foja wa mtundu uwu nayu ngwakofya nge mo viliri ndi mitundu yinyaki.

Foja yo atimuyendesa mumapayipi ngo mwe maji (bongs, hookahs, narghiles, shishas): Mwakugwiriskiya ntchitu vipangizu ivi, foja atimuyendesa dankha mumaji ŵechandawumezi. Chinanga kuti ve viyo, foja wasukika mbwenu cha chifukwa ŵanthu atama mbwenu khansa kweniso nthenda ya mapapu.

[Bokosi/​Chithuzi]

KOVYA MUNTHU MUNYAKI KUTI WALEKI KUKWEŴA

● Mumuchiskengi. Kumuwonga munthu nkhwakovya ukongwa kuluska kumujuma kweniso kumukambiya vakuchita. Kumukambiya kuti, “ndiwona kuti ungakwaniska,” nkhwakovya ukongwa kuluska kukamba kuti, “nadi mbwe ukweŵa so?”

● Mugowokengi. Muyesesengi kugowoka waka asani munthu yo watesesa kuti waleki kukweŵa watikukwiyisani pamwenga kukuguŵiskani. Mugwiriskiyengi ntchitu mazu ngakulongo lisungu nge ngakuti, “ndiziŵa kuti vakusuzga, kweni ndiwonga kuti ndivu ukusankha kuchita.” Mungakambanga cha kuti, “Beteli so po mwenge mwendaleki kukweŵa!”

● Jani bwezi chayilu. Bayibolu likamba kuti: “Bwezi chayilu litanja nyengu zosi ndipu ilu ndi mubali yo wakubalika kuti wakuwovyi pa nyengu ya suzgu.” (Nthanthi 17:17) “Nyengu zosi” muyesesengi kuchita nayu vinthu wakuzikira kweniso mwachanju munthu yo watesesa kuti waleki kukweŵa foja.