Wupu unyaki ungukamba kuti: “Mugonezi wo ulipu sonu ugwiriskiya ntchitu ukongwa vinthu vakupambanapambana vo kali kwengavi. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanthu anandi agwiriskiya ntchitu vipangizu vamazuŵa nganu, nthowa zakupambanapambana zakusaniriya ndalama kweniso sayansi nayu yaluta panthazi . . . Chinanga kuti ve viyo, ŵanthu anandi asuzgika ukongwa chifukwa cha [nkhani za ndali, chuma kweniso kunangika kwa chilengedu.]”​—The Global Risks Report 2018, World Economic Forum.

NTCHIFUKWA WULI ŴANTHU ANANDI WO AKUSAMBIRA AFIPA MTIMA NDI VO VICHITIKIYENGI ŴANTHU KWENISO CHARU CHAPASI KUNTHAZI? WONANI MASUZGU NGANYAKI NGO NGACHITIKA.

• VINTHU VAKOFYA VO VICHITIKA PA INTANETI: Nyuzipepala yinyaki ya ku Australia yikamba kuti: “Sonu, intaneti ndi malu ngakofya ukongwa kuti ŵanthu ayigwiriskiyengi ntchitu. Ndi malu ngo ŵanthu achitiyapu vinthu viheni nge, kukopeka ndi ŵana, kulemba mameseji ngakuguŵiska pamwenga ngakwambisa ndewu kweniso pasanirika ankhungu wo atuba vinthu vachisisi va ŵanthu anyaki kuziya pa kompyuta. Kuba vinthu vakukwaskana ndi ŵanthu anyaki nge zina la munthu pamwenga vinthu vinyaki vo vitimuziŵikisa kuchitika ukongwa pacharu chosi. . . . Ndipu malu ngenanga ngachitiska kuti ŵanthu asaniriyengepu mwaŵi wakuchita vinthu vachiwawa kweniso vankhaza.”

• KUKANDILIZGANA PA NKHANI ZA CHUMA: Mwakukoliyana ndi kafukufuku yo wanguchitika pambula kuswera ndi wupu wa Oxfam International, ŵanthu 8 akukhupuka ukongwa ŵe ndi ndalama zo zingakwana kugaŵiya hafu ya ŵanthu akavu ukongwa pacharu chosi. Wupu uwu ungukamba kuti: “Chifukwa chakuti nkhani za chuma zitenda umampha cha pacharu, vichitiska kuti ŵanthu akukhupuka akhupukiyengikhupukiyengi ndipu akavu akavukiyengikavukiyengi, ndipu anandi mwa ŵanthu akavu ŵenaŵa mbanthukazi.” Mwaviyo, ŵanthu anyaki aŵanaŵana kuti asani ŵanthu alutirizgengi kukandilizgana pa nkhani za chuma, vichitiskengi kuti ŵanthu agarukiyi boma.

• NKHONDU NDIPUSO KUTOMBOZGEKA: Mu 2018, wupu wa United Nations Refugee Agency ungukamba kuti: “Sonu, chiŵerengeru cha ŵanthu wo athaŵa kwawu chikwera ukongwa. Ŵanthu akujumpha 68 miliyoni, asiya nyumba zawu chifukwa cha nkhondu pamwenga kutombozgeka. Ivi ving’anamuwa kuti pafufupi munthu yumoza wachichizgika kusiya nyumba yaki pa masekondi ngaŵi ngengosi.”

• VINTHU VO VINANGA CHILENGEDU: Wupu wa The Global Risks Report 2018 ukamba kuti: “Vinyama kweniso vakume vinandi vimala ukongwa sonu. Ndipu kunangika kwa mphepu kweniso maji nga munyanja ndiku kuchitiska kuti umoyu wa ŵanthu uje pangozi ukongwa.” Mu vyaru vinyaki, chiŵerengeru cha tividononu tinandi chisika. Chifukwa chakuti tividononu nditu tichitiska kuti vakume vipasengi vipasu, asayansi akamba kuti asani tividononu teniti tingamaliya limu ndikuti “chilengedu chinangikiyengi limu.” Vinthu vamoyu vo visanirika mumaji, navu so ve pangozi. Ndipu asayansi asachizga kuti kwa vyaka 30 vo vajumpha, pafufupi hafu ya vinthu vamoyu vo visanirika mumaji vikufwa.

Kumbi tingafiska kusintha vinthu kuti tijengi mwakuvikilirika pacharu? Ŵanthu anyaki aŵanaŵana kuti ŵanthu akhumbika kusambira ukongwa. Asani ndi viyo, kumbi ndi masambiru nanga ngo ngangawovya ŵanthu kuti asinthi mo aŵanaŵaniya kweniso mo achitiya vinthu? Nkhani zakulondopu zimukengi mafumbu ngenanga.