KUMBI ŴANTHU ACHINANGIYENGI LIMU CHARU?
Nyanja
NYANJA zititipaska vakurya kweniso vinthu vinyaki vinandi vo tigwiriskiya ntchitu pakupanga munkhwala. Nyanja zipanga okusijini munandi ukongwa kweniso zigwiriskiya ntchitu mphepu ziheni pamwenga kuti kaboni yo taŵanthu tituza. Kusazgiyapu yapa, nyanja zitovya kuti nyengu zisinthi.
Ntchifukwa Wuli Tikhumbika Kuvikiliya Nyanja?
Kusintha kwa nyengu kuchitiska kuti vakume va munyanja, nkhonu, nkhanu kweniso vamoyu vinyaki vo visanirika munyanja vifwengi. Asayansi akamba kuti mu vyaka 30 vo vituza, nderi za mitundu yosi zo zitovya vamoyu va munyanja zingazimaliya limu.
Asayansi akamba kuti pa viyuni 90 pa 100 vo visaniya chakurya munyanja, vikuryapu mapulasitiki. Ndipu chaka chechosi vimapulasitiki vo visanirika munyanja vibaya vamoyu va munyanja mamiliyoni nganandi.
Mu 2022, sekilitale wa wupu wa UN, António Guterres wangukamba kuti: “Titiyiphwere cha nyanja ndipu msanawale ndingakamba kuti ‘Tichitepu Kanthu Mwaliŵi Kuti Tiyiphweriyengi Nyanja.’”
Charu Chikupangika Kuti Chije kwa Muyaya
Nyanja kweniso vinthu vamoyu vo ve mwenimo vikupangika kuti vilutirizgi kujiphwere vija chikulu ŵanthu aleka kuvinanga. Buku linyaki lingukamba kuti asani ŵanthu angaleka kunanga nyanja, “nyanja kweniso vamoyu vo ve mwenimo vingalutirizga kujiphwere kuti vije ndi umoyu wamampha ukongwa.” (Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation) Wonani vakuyeruzgiyapu ivi:
-
Vakume vinyaki vimanavimana ukongwa va mumaji (phytoplankton) vigwiriskiya ntchitu kweniso visunga mphepu ya kabonidayiokusayidi. Venivi vitovya kuti mphepu yiheni yeniyi yo yichitiska kuti nyengu yisinthengi pacharu yije yimana. Vakume venivi visunga kabonidayiokusayidi munandi yo wangayanana waka ndi yo vimiti, uteka kweniso vakume vosi pacharu chapasi visunga.
-
Tividononu timanatimana tamumaji titurya somba zakufwa zo zingananga nyanja. Ndipu tividononu teniti tijaso vakurya va vinthu vinyaki va munyanja. Ndipu mwakukoliyana ndi vo webusayiti yinyaki yingukamba, venivi vichitiska kuti “nyanja yijengi yakutowa”—Smithsonian Institution Ocean Portal.
-
Somba zinandi asani zigaya chakurya zisongono asidi yo wasanirika mumaji yo wangabaya nkhonu, nkhanu kweniso vamoyu vinyaki va mumaji.
Vo Ŵanthu Achita Kuti Amalisi Suzgu ili
Asani tigwiriskiya ntchitu tivikwama pamwenga mabotolu ngo ngangagwira ntchitu kwa nyengu yitali, vingawovya kuti munyanja muleki kusanilika mapulasitiki
Asani taŵanthu tingaleka kutayamu viswaswa munyanja, nyanja zingaja zakutowa. Asayansi achiska ŵanthu kuti agwiriskiyengi ntchitu mwakuwerezawereza majumbu, makontena kweniso vinthu vinyaki vapulasitiki mumalu mwakuvigwiriskiya ntchitu kamoza ndi kutaya.
Kweni pakhumbika mbwenu kuchita vinandi. Pambula kuswera yapa, wupu unyaki ungutondo viswaswa vakukwana matani 9,200, muvyaru 112 vo mayiŵa nganguvitutuzgiya mulikumba kutuwa munyanja. Kweni ivi venga viswaswa vimana ukongwa pakuviyeruzgiya ndi vo ŵanthu adira munyanja chaka chechosi.
TV yinyaki yingukamba kuti “vinthu vo taŵanthu tiponya [munyanja] vachitiska kuti maji ngaje ndi asidi munandi ndipu wangamala cha.” (National Geographic) Yingukamba so kuti “vo ŵanthu achita kuti apangi mafuta vachitiska kuti nyanja zinangiki ukongwa ndipu vamoyu va munyanja vitondeka kutowesa nyanja.”
Bayibolu Lititipaska Chilindizga
“Charu chapasi chazaza ndi vinthu vo yimwi mukupanga. Mukupanga so nyanja, ndipu njikulu kweniso njisani, mukati mwaki, mutendatenda vinthu vinandi vamoyu, vikuluvikulu kweniso vimanavimana.”—Salimo 104:24, 25.
Chiuta wakulenga nyanja munthowa yakuti yijitowesengi yija. Ŵanaŵaniyani fundu iyi: Pakuti Mlengi ndiyu wakupanga nyanja ndi vosi ve mwenimo, iyu wangatondeka cha kuziyinozga! Wonani nkhani yakuti “Chiuta Walayizga Kuti Vinthu Vazamuja Umampha Pacharu,” yo ye papeji 15.
