“Ndinguma pafupi ndi thireni yo yatchimbiyanga ukongwa. Mo mtima wangu watchimbiriyanga, vachitisanga kuti ndiluweku masuzgu ngangu.”—Leon. *

“Ndayanjanga kudukiya m’maji kutuwa pamalu ngo nge pachanya ukongwa. Asani ndichita viyo, ndavwanga umampha ukongwa kwa kanyengu kamanavi. Ndakondwanga ukongwa kuchita saza lenili kweni nyengu zinyaki ndachitanga mantha.”—Larissa.

Mwakuyanana ndi Leon kweniso Larissa, achinyamata anandi achita masaza ngo ngaŵika umoyu wawu pa ngozi ndi chilatu chakuti akondwengi. Kumbi nyengu zinyaki namwi mukhumbira kuchitaku masaza ngaviyo? Asani ndi viyo, nkhani iyi yikuwovyeningi.

Munthu yo wachita masaza ngenanga, wakhumba kuti wangachitengi mwakuwerezawereza. Asani uchita masaza ngenanga, ungavwa umampha ukongwa mumtima kwa kanyengu kamanavi ŵaka ndipu ungakhumba kuti ungachiti so. Mwakuyanana ndi Leon yo tamuzumbuwa pakwamba, Marco nayu wachitanga saza lakuma pafupi ndi thireni. Iyu wangukamba kuti: “Lenga saza lakofya ukongwa. Ndakondwanga kwa kanyengu kamanavi ŵaka. Kweni ndakhumbanga kuti ndichiti mwakuwerezawereza.”

Justin wayanjanga kuvwala sapatu za mateyala ndipuso wakonga galimotu yo yatchimbiyanga ukongwa. Iyu wangukamba kuti: “Chifukwa chakuti saza ili landinoziyanga, ndakhumbanga kuti ndilichitengi mwakuwerezawereza. Ndakhumbanga kuti ŵanthu andikhumbirengi kweni ndingumaliya muchipatala.”

Kuchichizgika ndi anyinu kungachitisa kuti muleki kusankha umampha. Mnyamata munyaki zina laki Marvin wangukamba kuti: “Anyangu angundichichizga kuti ndikweri nyumba yitali ukongwa ndipu akambanga kuti: ‘Kwera, ungachifika pa.’ Ndinguchita mantha ukongwa ndipu ndanjekemiyanga ndichikwera chimati.” Larissa yo tamuzumbuwa kukwamba wangukamba kuti: “Ndachitanga vosi vo anyangu achitanga. Palivi cho ndakanangaku.”

Vinthu vo ŵanthu anyaki alemba pamwenga kuŵika pa Intaneti, vingalongo nge kuti masaza ngenanga ngamampha ndipu munthu wangapwetekeka cha. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanthu anandi angawonere mavidiyo ngo ngalongo ŵanthu anyaki wo achita masaza ngaviyo. Venivi vingapangisa achinyamata anyaki kuti akayesi.

Mwakuyeruzgiyapu, mavidiyo nganyaki ngo ngaŵikika pa Intaneti ngalongo ŵanthu atchimbiya, aduka ndipuso akwera muvimati pamwenga masitepusi kwambula kuvwala vinthu vo vingaŵavikiliya.  Ivi vingachitisa kuti muŵanaŵanengi kuti: (1) Mungapwetekeka cha. (2) Ndivu weyosi wachita. Umaliru waki, namwi mungakhumba kuti mukachiti masaza ngo ngangaŵika umoyu winu pa ngozi.

Pe masaza nganandi ngamampha ngo mungachita. Bayibolu likamba kuti: “Masaza ngatovya kamanavi.” (1 Timote 4:8) Kweniso Malemba ngatititcheŵeska kuti, “tijengi ndi maŵanaŵanu ngamampha.” (Tito 2:12) Kumbi mungachita wuli venivi?

Ziŵani masuzgu ngo mungakumana nangu. Bayibolu likamba kuti: “Munthu wakuchenje wachita vinthu mwazeru, kweni muzereza walongo uzereza waki.” (Nthanthi 13:16) Mwechendasankhi saza lo mukhumba kuchita, ŵanaŵaniyani dankha masuzgu ngo mungakumana nangu. Jifumbeni kuti, ‘Kumbi saza lo ndikhumba kuchita lichitisengi kuti ndifwi pamwenga ndipwetekeki ukongwa?’—Lemba lakovya: Nthanthi 14:15.

Sankhani mabwezi ngo ngawona kuti umoyu ngwakuzirwa. Mabwezi ngamampha, ngangakuchiskani cha kuti muchiti vinthu vo vingaŵika umoyu winu pa ngozi pamwenga kukukambiyani kuti muchiti vinthu vo imwi muwona kuti vamampha cha. Larissa wangukamba kuti: “Mabwezi ngamampha ngangundiwovya kuti ndisankhengi masaza ngamampha. Ndati ndasankha mabwezi ngamampha, umoyu wangu nawu ungusintha.”—Lemba lakovya: Nthanthi 13:20.

Muchitengi masaza ngo ngaleka kuŵika umoyu winu pa ngozi. Buku linyaki lakukwaskana ndi achinyamata likamba kuti asani munthu wakuwa, “wasambira fundu zo wangayende pa umoyu waki, kweniso waja ndi vinthu vinyaki vo wakhumba cha kuvichita.” (Adolescent Risk Behaviors) Mutenere cha kuchita masaza pamalu ngo mungaŵika umoyu winu pa ngozi, kweniso mutenere kulondo ulongozgi ndi kuvwala vinthu vo vingakuvikiliyani.

Mujipasengi ulemu. Ŵanthu angakutumbikani asani awona vo muchita pa nyengu yo mwakumana ndi masuzgu ngakulungakulu. Kweni angakutumbikani cha asani muchita masaza ngakuŵika umoyu pa ngozi. Larissa wangukamba kuti: “Ndingwamba kuchita saza la kudukiya m’maji kutuliya pa malu ngapachanya ukongwa. Pavuli paki ndingwamba so kuchita vinthu vinyaki vo vaŵikanga umoyu wangu pa ngozi. Ndatingi ndikumanengi ndi masuzgu cha asani ndakananga.”

Fundu yakukhumbika njakuti: M’malu mwakuchita masaza ngo ngangaŵika umoyu winu pa ngozi, mutenere kulongo kuti muŵanaŵana umampha mwa kusankha masaza ngamampha.—Lemba lakovya: Nthanthi 15:24.