1. Kumbi azichi atovya wuli gulu laku Yehova, nanga akumana ndi masuzgu wuli? (Wonani chithuzi cho che pachikonkhombi.)

TIWONGA ukongwa kuti te ndi azichi anandi wo agwira ntchitu mwaphamphu mumpingu. Mwakuyeruzgiyapu, yiwu amuka ndi kukamba nkhani pa maunganu kweniso agwira ntchitu yakupharazga ndi kusambiza uthenga wamampha. Azichi anyaki atovya pa ntchitu yakunozga so Nyumba za Ufumu kweniso alongo kuti aŵanaŵaniya abali ndi azichi. Chinanga kuti veviyo, yiwu akumana ndi masuzgu. Anyaki aphwere apapi ŵawu akukota. Anyaki asuskika ndi achibali ŵawu wo Mbakaboni cha. Ndipu azichi anyaki alera ŵija ŵana ndipu agwira ntchitu mwaphamphu kuti aphwere ŵana ŵawu.

2. Ntchifukwa wuli tikhumbika kuchiska ndi kovya azichi?

² Ntchifukwa wuli tikhumbika kuchiska ndi kovya azichi? Chifukwa chakuti ŵanthu mucharu ichi atiŵatumbika cha anthukazi. Kweniso Bayibolu lititichiska kuti tiŵawovyengi. Mwakuyeruzgiyapu, wakutumika Paulo wangukambiya mpingu waku Roma kuti ulondere Febi ndi ‘kumupaska chovyu chechosi cho wangakhumbika.’ (Aro. 16:1, 2) Pa nyengu yo Paulo wenga Mfarisi, watenere kuti waŵatumbikanga cha anthukazi nge mo Afarisi achitiyanga. Kweni wati waja Mkhristu, iyu wayezganga Yesu ndipu waŵatumbikanga anthukazi kweniso wachitanga nawu vinthu mwalisungu.—1 Akori. 11:1.

3. Kumbi Yesu wachitanga nawu wuli anthukazi, nanga waŵawonanga wuli anthukazi wo achitanga khumbu laku Chiuta?

³ Yesu watumbikanga anthukazi wosi. (Yoha. 4:27) Iyu wapambananga ukongwa ndi Ayuda wo ŵenga alongozgi a visopa, wo aŵatumbikanga cha anthukazi. Buku linyaki likukamba kuti: “Palivi cho Yesu wangukambapu cho chilongo kuti waŵatumbikanga cha anthukazi.” Iyu waŵatumbikanga ukongwa anthukazi wo achitanga khumbu la Awisi. Chakukondwesa ukongwa ntchakuti  wachizumbuwa ŵanthu wo waŵawonanga nge banja laki lauzimu, wanguzumbuwa anthulumi ndi anthukazi.—Mate. 12:50.

4. Kumbi tikambiskanengenji mu nkhani iyi?

⁴ Nyengu zosi Yesu wawovyanga anthukazi wo ateŵetiyanga Chiuta. Iyu waŵawonanga kuti mbakukhumbika ndipuso waŵavikiliyanga. Tiyeni tikambiskani mo tingayezge Yesu pa nkhani yakuŵanaŵaniya azichi.

5. Ntchifukwa wuli azichi anyaki vitiŵasuzga kuti achezengi ndi anyawu?

⁵ Tosi abali ndi azichi tikhumba kuti tichezengi ndi anyidu. Nyengu zinyaki azichi vitiŵasuzga kuti asaniyi ŵanthu akucheza nawu. Chifukwa wuli? Wonani vo anyaki akukamba. Mzichi munyaki zina laki Jordan * wangukamba kuti, “Chifukwa chakuti ndikuyirwa cha ndiwona kuti nkhwakusuzga kusaniya ŵanthu akucheza nawu mumpingu kweniso ndiwona kuti nde wambula kukhumbika.” Mpayiniya munyaki yo wakuluta ko kukhumbika apharazgi anandi zina laki Kristen wangukamba kuti, “Asani wafika mumpingu wasonu utijiwona kuti we wija.” Abali anyaki nawuso atijivwa viyo. Ŵanthu wo aja ndi abali ŵaki wo Mbakaboni cha, angajivwa kuti atanjika cha ndi ŵanthu a mu banja lawu kweniso kuti ŵe kutali ndi abali ndi azichi. Azichi anyaki angachita phukwa chifukwa chakuti atama ndipu angatuwapu cha panyumba. Venivi ndivu vichitikiya so wo atamiza mubali wawu. Annette wangukamba kuti, “Ndafiskanga cha kuluta kuchicheza ndi abali chifukwa ini ndini ndaphweriyanga ama.”

6. Nge mo pakambiya pa Luka 10:38-42, kumbi Yesu wanguŵawovya wuli Marita ndi Mariya?

⁶ Yesu wasaniyanga nyengu yakucheze ndi azichi wo asopanga Yehova ndipu iyu wenga munyawu. Mwakuyeruzgiyapu, iyu wachezanga ndi Mariya kweniso Marita wo viwoneka kuti ŵenga ambula kuyirwa. (Ŵerengani Luka 10:38-42.) Vo wakambanga ndi kuchita vaŵawovyanga kuti afwatukengi nayu. Mwakuyeruzgiyapu, Mariya wangufwatuka kuja kumaphazi ngaki nge yumoza mwa akusambira ŵaki. * Kweniso Marita wangufwatuka kukambiya Yesu maŵanaŵanu ngaki wati wawona kuti Mariya watimuwovya cha. Pa nyengu iyi, Yesu wanguwovya anthukazi wosi ŵaŵi mwauzimu. Ndipu Yesu wangulongo kuti watiŵaŵanaŵaniya anthukazi ŵenaŵa pamoza ndi mzichi wawu Lazaro, chifukwa chakuti waŵayendiyanga so nyengu zinyaki. (Yoha. 12:1-3) Mwaviyo, Lazaro wati watama ukongwa, Marita ndi Mariya angumuziŵisa Yesu chifukwa aziŵanga kuti wangamuwovya.—Yoha. 11:3, 5.

7. Kumbi ndi nthowa yimoza niyi yo tingachiskiya azichi?

⁷ Azichi anyaki awona kuti ku maunganu ndiyu nthowa yimoza yo asaniriya mwaŵi wakucheze ndi anyawu. Mwaviyo, tikhumbika kuŵalondere umampha, kucheza nawu kweniso kuŵalongo kuti titiŵaŵanaŵaniya. Jordan yo tamukambapu kali wangukamba kuti: “Ndichiskika ukongwa asani abali ndi azichi atindiwonga chifukwa chakumukapu pa maunganu, alutiya nani limoza mu uteŵeti kweniso asani alongo kuti atindiŵanaŵaniya mu nthowa zinyaki.” Mwaviyo, tikhumbika kuŵalongo azichi kuti titiŵawona kuti mbakuzirwa. Kia wangukamba kuti, “Asani ndaja pe ku maunganu, ndiziŵiya limu kuti abali ndi azichi andimbiyengi foni kuti aziŵi asani ndeumampha. Venivi vilongore limu kuti abali ndi azichi atindiŵanaŵaniya.”

8. Kumbi ndi nthowa zinyaki nizi zo tingayezge Yesu?

⁸ Nge mo Yesu wachitiyanga, nasi tingasaniya nyengu yakucheze ndi azichi ŵidu. Panyaki  tingaŵadana kuti tikaryiyi nawu limoza chakurya pamwenga kuchichita nawu masaza. Pa nyengu yeniyi, tikhumbika kukamba vinthu vakuchiska. (Aro. 1:11, 12) Ŵara angachita umampha kuchita vinthu nge mo Yesu wachitiyanga. Yesu waziŵanga kuti kuja wambula kuto pamwenga kuyirwa kungaja ndi masuzgu ngaki. Kweni wangulongore limu kuti kuto, kuyirwa pamwenga kuja ndi ŵana, ndiku cha kungachitiska kuti munthu wakondwengi. (Luka 11:27, 28) Kweni likondwa chayilu liŵapu asani munthu wawona kuti kuteŵete Yehova nkhwakukhumbika ukongwa pa umoyu waki.—Mate. 19:12.

9. Kumbi ŵara angachita wuli kuti awovyi azichi?

⁹ Ŵara ndiwu akhumbika ukongwa kuwona anthukazi Achikhristu nge azichi ŵawu kweniso anyinawu. (1 Timo. 5:1, 2) Ŵara angachita umampha kusaniya nyengu maunganu ngechendayambi kweniso asani ngamala kuti akambiskanengi ndi azichi. Kristen wangukamba kuti, “Mura munyaki wawonanga kuti ndatangwanikanga ukongwa ndipu wakhumbanga kuziŵa mo ndondomeku yangu yenge. Ndinguwonga ukongwa chifukwa wangulongo kuti watindiŵanaŵaniya.” Asani nyengu zosi ŵara apatuwa nyengu kuti akambiskanengi ndi azichi mumpingu, alongo kuti atiŵaŵanaŵaniya. * Annette, yo tamukambapu kali wangukonkhoska  umampha wakukambiskana ndi ŵara kaŵikaŵi. Iyu wanguti: “Chifukwa chakuti ndikambiskana ndi ŵara kaŵikaŵi nditiŵaziŵa umampha ndipu nawu atindiziŵa umampha. Ndipu asani ndakumana ndi suzgu, vitindisuzga cha kuŵakambiya kuti andiwovyi.”

10. Kumbi ndi vinthu wuli vo vingawovya azichi kuti akondwengi?

¹⁰ Tosi, anthulumi ndi anthukazi, tikondwa asani ŵanthu anyaki awona malusu ngidu kweniso awonga vo tichita. Kweni tiguŵa asani ŵanthu aleka kuwonga vo tichita. Abigail yo ndi mpayiniya kweniso ngwambula kuyirwa, wangukamba kuti nyengu zinyaki ŵanthu atimutoliyaku kanthu cha. Iyu wangukamba kuti: “Atindiwona waka kuti ndini mubali waku ngana ndi ngana pamwenga mwana waka ngana ndi angana. Nyengu zinyaki ndiwona kuti ŵanthu alivi nani gugu.” Kweni wonani vo wangukamba Pam. Iyu wanguteŵete nge mumishonale kwa vyaka vinandi. Pavuli paki, wanguwere kwawu kuti wakaphweriyengi apapi ŵaki. Chinanga kuti pasonu panu we ndi vyaka va mu 70, kweni weche kuchita upayiniya. Pam wanguti, “Ndikondwa ukongwa asani ŵanthu anyaki atindiwonga chifukwa cha vo ndichita.”

11. Kumbi Yesu wangulongo wuli kuti wawonganga vo anthukazi akugomezgeka amuchitiyanga?

¹¹ Yesu wawonganga vo anthukazi akugomezgeka amuchitiyanga. Anthukazi ŵenaŵa amuteŵetiyanga “ndi chuma chawu.” (Luka 8:1-3) Iyu wanguzomereza kuti amuteŵetiyengi pe cha kweni wanguŵasambiza so uneneska wakukwaskana ndi Chiuta. Mwakuyeruzgiyapu, iyu wanguŵakambiya kuti wabayikengi ndipu pavuli paki wazamuyuka. (Luka 24:5-8) Yesu wanguŵakambiya so masuzgu ngo watingi wakumanengi nangu nge mo wangukambiya akutumika ŵaki. (Mariko 9:30-32; 10:32-34) Chinanga kuti akutumika anguthaŵa pa nyengu yo Yesu angumumanga, kweni anthukazi wo amuteŵetiyanga ŵengapu pa nyengu yo iyu wafwanga pachimiti chakutombozekiyapu.—Mate. 26:56; Mariko 15:40, 41.

12. Kumbi Yesu wanguŵapaska ntchitu wuli anthukazi?

¹² Yesu wanguŵapaska ntchitu yakukhumbika ukongwa anthukazi. Mwakuyeruzgiyapu, anthukazi wo awopanga Chiuta ndiwu angwamba kuziŵa kuti wayuskika. Iyu wangukambiya anthukazi ŵenaŵa kuti akakambiyi akutumika kuti wayuka kwa akufwa. (Mate. 28:5, 9, 10) Ndipu pa Pentekositi mu 33 C.E., anthukazi atenere kuti nawu ŵengapu pa nyengu yo akusambira angusankhika ndi mzimu wakupaturika. Asani ndi viyo, anthukazi ŵenaŵa ndikwesa angulonde mphasu yakulongoro vineneru vinyaki ndipu akambiyanga ŵanthu vakukwaskana ndi “vinthu vikulu vaku Chiuta.”—Machi. 1:14; 2:2-4, 11.

13. Kumbi anthukazi Achikhristu achitanji mazuŵa nganu, ndipu tingalongo wuli kuti tiwonga vo achita?

¹³ Azichi ŵidu akhumbika kuwongeka chifukwa cha vinthu vosi vo achita pakuteŵete Yehova. Uteŵeti wo achita usazgapu kuzenga ndi kunozga malu ngakusopiyapu, kupharazga ndi kagulu ka chineneru chinyaki kweniso atovya pa ntchitu zo zichitika pa Beteli. Yiwu atovya ko kwachitika masoka nga chilengedu, pa ntchitu yakufwatuliya mabuku ndipuso ateŵete nge apayiniya kweniso amishonale. Nge mo viŵiya ndi abali, azichi nawu asere sukulu ya apayiniya, Sukulu ya Apharazgi a Ufumu kweniso Sukulu ya Giliyadi. Kusazgapu yapa, anthukazi atovya alumu ŵawu kufiska maudindu ngo ŵe nangu mumpingu kweniso mu gulu laku Yehova. Abali yaŵa ndi “mphasu” ndipu achita vinandi pakovya abali ndi azichi. Kweni vingaŵa vakusuzga kufiska udindu wawu asani awolu ŵawu aleka kuŵawovya. (Aefe. 4:8) Kumbi mungasaniya nthowa zo mungawovye azichi ŵenaŵa chifukwa cha ntchitu yo agwira?

14. Mwakukoliyana ndi Sumu 68:11, kumbi ŵara azeru achitanji?

 ¹⁴ Ŵara azeru aziŵa kuti azichi ndi “mzinda ukulu” wa ateŵeti akujipereka ndipu kanandi yiwu ndiwu apharazga uthenga wamampha. (Ŵerengani Sumu 68:11.) Ndipu ŵara asambira vinandi kutuliya kwa azichi ŵenaŵa. Abigail, yo tamukambapu kali, wachiskika ukongwa asani abali atimufumba vo wachita kuti wayambi kukambiskana ndi ŵanthu mu uteŵeti. Iyu wanguti, “Venivi vitindiwovya kuziŵa kuti Yehova watindiwona kuti nde wakukhumbika mu gulu laki.” Kusazgiyapu yapa, ŵara aziŵa so kuti azichi akukhwima mwauzimu ndiwu atovya asungwana asani akumana ndi masuzgu. (Tito 2:3-5) Kukamba uneneska, azichi ŵidu akhumbika kuwongeka ukongwa!

15. Kumbi mphanyengu niyi po azichi angakhumbika kuŵavikiliya ndi kuŵawovya?

¹⁵ Nyengu zinyaki asani azichi akumana ndi masuzgu, akhumba kuti munthu munyaki waŵawovyi. (Yesa. 1:17) Mwakuyeruzgiyapu, choko pamwenga mzichi yo wakupatika, wangakhumba munthu munyaki kuti wamuvikiliyengi kweniso kumuwovya kugwira ntchitu zinyaki zo mulumu waki wagwiranga. Mzichi wakukota wangakhumba munthu munyaki kuti wamuwovyi kukambiskana ndi madokotala. Kweniso mzichi munyaki yo ndi mpayiniya ndipu wagwira ntchitu zinyaki mu gulu laku Yehova, wangakhumba munthu munyaki kuti wamuwovyi asani anyaki akamba kuti wachita vinandi cha nge apayiniya anyaki. Kumbi tingaŵawovya wuli azichi ŵidu wo ŵe ndi masuzgu nge yanga? Tiyeni tikambiskani so chakuyeruzgiyapu chaku Yesu.

16. Nge mo lemba la Mariko 14:3-9 likambiya, kumbi Yesu wangumuvikiliya wuli Mariya?

¹⁶ Yesu wasweranga cha kuvikiliya azichi wo asopanga Yehova asani ŵanthu atiŵanena. Mwakuyeruzgiyapu, Yesu wanguvikiliya Mariya pa nyengu yo Marita wamunenanga. (Luka 10:38-42) Iyu wangumuvikiliya so Mariya pa nyengu yo ŵanthu anyaki amunenanga kuti wasankha umampha cha vinthu. (Ŵerengani Mariko 14:3-9.) Yesu wanguvwisa chifukwa cho Mariya wanguchitiya viyo ndipu wangumuwonga. Iyu wanguti, “Wandichitiya chinthu chamampha ukongwa . . . Iyu wachita vo wangafiska.” Yesu wangukambiya so limu kuti ŵanthu azamukambanga vo Mariya wanguchita “kwekosi ko uthenga wamampha upharazgikengi pacharu chosi,” nge mo nkhani iyi yichitiya penapa. Vakukondwesa ukongwa kuti Yesu wangukamba kuti vo munthukazi uyu wanguchita chifukwa chakujipereka kwaki, vazamupharazgika pacharu chosi. Vo Yesu wangukamba vingumuchiska ukongwa Mariya ŵanthu ŵati amunena.

17. Kambani chakuyeruzgiyapu cho chilongo nyengu yo tingavikiliya mzichi widu.

¹⁷ Kumbi mutiŵavikiliya azichi Achikhristu? Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani chakuchitika ichi. Apharazgi anyaki awona kuti mzichi yo mulumu waki ndi Kaboni cha wafika mwakuswera pa maunganu kweniso watuwapu mwaliŵi asani ngamala. Yiwu awona so kuti kanandi watuza yija kwambula ŵana ŵaki. Mwaviyo, yiwu atimunena kuti ntchifukwa wuli waleka kuchitapu kanthu kuti mulumu waki wamuzomerezgengi kuza ndi ŵana ŵaki ku maunganu. Kweni uneneska ngwakuti mzichi uyu watesesa kuchita vo wangafiska. Palivi cho iyu wangachita kuti wanozgi vinthu kweniso palivi cho iyu wangakamba pa nkhani ya ŵana ŵaki. Kumbi yimwi mungachita wuli? Asani mungamuwonga mzichi mwenuyu kweniso kukambiya ŵanthu anyaki vinthu vamampha vo iyu wachita, mungawovya kuti ŵanthu anyaki aleki kumunena.

18. Kumbi ndi nthowa zinyaki nizi zo tingawovye azichi ŵidu?

¹⁸ Tingalongo kuti titiŵaŵanaŵaniya azichi ŵidu asani titiŵawovya. (1 Yoha. 3:18) Mzichi  Annette yo waphwere anyina wo atama wangukamba kuti: “Anyangu anyaki azanga kuti aziphweriyeku ama ndipu nyengu zinyaki azanga ndi vakurya. Ndawonanga kuti atindiyanja kweniso kuti nde wakukhumbika mumpingu.” Mzichi Jordan nayu wanguwovyekapu. Mubali munyaki wangumusambiza mo wangaphwere galimotu yaki. Iyu wangukamba kuti: “Vakukondwesa ukongwa kuziŵa kuti abali ndi azichi akhumbisiska kuti ndije wakuvikilirika.”

19. Kumbi ŵara angaŵawovya so wuli azichi?

¹⁹ Ŵara nawu atesesa kusaniya nthowa zo angawovye azichi. Yiwu aziŵa kuti Yehova wakhumba kuti azichi ŵenaŵa awovyekengi. (Yako. 1:27) Ŵara ayezga Yesu ndipu aŵanaŵaniya anthukazi. Yiwu apanga marangu nganandi cha kweni atesesa kuja alisungu kweniso akuvwisa. (Mate. 15:22-28) Ŵara wo atesesa kuchitapu kanthu atovya kuti azichi ajivwengi kuti atanjika. Mura munyaki yo wawonere kagulu ka uteŵeti ko mzichi Kia walimu, wati wawona kuti Kia wasamiya ku nyumba yinyaki wanguwovya. Kia wanguti: “Vo mubali uyu wanguchita vingundiwovya kuti ndileki kusuzgika ukongwa maŵanaŵanu. Chifukwa chakuti angundichiska kweniso kundiwovya, ŵara angulongo kuti nde wakukhumbika mumpingu kweniso kuti nde ndija cha asani ndakumana ndi masuzgu.”

20-21. Kumbi tingalongo wuli kuti titanja azichi ŵidu wosi Achikhristu?

²⁰ Mazuŵa nganu, mu mipingu yidu mwe vakuwoniyapu vinandi va azichi aphamphu wo akhumbika chovyu chidu. Nge mo Yesu wachitiyanga, nasi tingawovya azichi asani tisaniya nyengu yakucheza nawu kweniso asani titesesa kuŵaziŵa umampha. Tingawonga vo achita pakuteŵete Chiuta. Ndipuso tingaŵavikiliya asani mphakwenere.

²¹ Kukumaliya kwa kalata yo wakutumika Paulo wangulembe Aroma, wanguzumbuwa mazina nga anthukazi 9 Achikhristu. (Aro. 16:1, 3, 6, 12, 13, 15) Tikayika cha kuti Anthukazi ŵenaŵa anguchiskika ukongwa ŵati avwa mazu ngakuchiska kweniso moni. Nasi titenere kovya azichi wosi mumpingu widu. Asani tichita viyo, tilongongi kuti titiŵayanja kweniso kuti mbakukhumbika ukongwa mu banja lidu lauzimu.