1-2. Kumbi tingusambiranji mu nkhani yajumpha, nanga tisambirengenji mu nkhani iyi?

MU NKHANI yajumpha, tinguwona ulongozgi unyaki wakovya wo we mu Levitiko chaputala 19. Mwakuyeruzgiyapu, nge mo tinguwone muvesi 3, Yehova wangulamula Ayisirayeli kuti atumbikengi apapi ŵawu. Tingukambiskana mo isi mazuŵa nganu tingagwiriskiya ntchitu ulongozgi wenuwu pakuphwere apapi ŵidu mwakuliŵavu, mwauzimu pamwenga kuŵachiska. Mu vesi lenili so, Chiuta wangukumbusa ŵanthu ŵaki kuti asungengi Sabata. Tingusambira kuti chinanga kuti isi mazuŵa nganu tisunga dangu la Sabata cha, tingagwiriskiya ntchitu fundu ya mu dangu lenili asani zuŵa lelosi tipatuwa nyengu yakuchitiya vinthu vauzimu. Asani tichita viyo, tilongongi kuti tikhumbisiska kuja atuŵa nge mo pakambiya pa Levitiko 19:2 kweniso 1 Peturo 1:15.

² Mu nkhani iyi, tilutirizgengi kukambiskana Levitiko chaputala 19. Kumbi tingasambiranji mu chaputala ichi pa nkhani yakuŵanaŵaniya ŵanthu wo ŵe ndi vilema, kuchita vinthu mwauneneska pa bizinesi kweniso kuŵalongo chanju anyidu? Tikhumba kuja atuŵa pakuti Chiuta ndi mtuŵa. Mwaviyo, tiyeni tiwoni vo tingasambira.

3-4. Mwakukoliyana ndi Levitiko 19:14, kumbi Ayisirayeli akhumbikanga kuchita wuli vinthu ndi ŵanthu ambula kuvwa kweniso achibulumutiya?

³ Ŵerengani Levitiko 19:14. Yehova wakhumbanga kuti ŵanthu ŵaki aŵanaŵaniyengi wo ŵenga ndi vilema. Mwakuyeruzgiyapu, Ayisirayeli akhumbikanga cha kutemba munthu wambula kuvwa. Kutemba kwenuku kwasazgangapu kuwofyeza munthu pamwenga kumunena. Chenichi chenga chinthu chiheni ukongwa kuchitiya munthu wambula kuvwa! Iyu wavwanga cha  vo vakambikanga, mwaviyo wenga wakuti wangajivikiliya cha.

⁴ Kusazgiyapu yapa, muvesi 14 tisambira kuti ateŵeti aku Chiuta akhumbikanga cha ‘kuŵika chinthu panthowa kuti munthu wachibulumutiya waguŵemu.’ Pakukamba za ŵanthu wo ŵe ndi vilema, buku linyaki lingukamba kuti: “Kali ku Isirayeli, [ŵanthu ŵenaŵa] aŵachitiyanga vinthu mwambula urunji kweniso nkhaza.” Munthu wankhaza watenere kuti waŵikanga chinthu panthowa chakuti munthu wachibulumutiya waguŵemu kuti chimupweteki pamwenga akhumbanga kuti asekengi asani wawa. Zenizi zenga nkhaza zikulu ukongwa! Yehova pakupereka dangu ili, wangovya ŵanthu ŵaki kuti awonengi kuti akhumbikanga kuŵalongo lisungu ŵanthu wo ŵenga ndi vilema.

5. Kumbi tingaŵalongo wuli lisungu ŵanthu wo ŵe ndi vilema?

⁵ Yesu waŵalongonga lisungu ŵanthu wo ŵenga ndi vilema. Kumbukani uthenga wo iyu wangutumiziya Yohane Mubatizi kuti: “Achibulumutiya awona sonu, akupunduka atenda, amakhati atoweseka, ambula kuvwa atuvwa, [ndipuso] akufwa ayuskika.” Ŵati awona vakuziziswa vo Yesu wanguchita, “ŵanthu wosi anguthamika Chiuta.” (Luka 7:20-22; 18:43) Akhristu akondwa kuyezga Yesu ndipu atiŵalongo lisungu ŵanthu wo ŵe ndi vilema. Mwaviyo, titiŵaŵanaŵaniya kweniso tichita nawu vinthu mwakuzikira ŵanthu ŵenaŵa. Mbuneneska kuti Yehova wakutipaska cha nthazi zakuchitiya vakuziziswa. Kweni te ndi mwaŵi wakukambiya ŵanthu ambula kuwona pamwenga wo mbachibulumutiya mwauzimu, uthenga wamampha wakukwaskana ndi paradayisu, mo ŵanthu wosi azamuja akufikapu kweniso azamuja pa ubwezi wamampha ndi Chiuta. (Luka 4:18) Uthenga wamampha wenuwu wawovya kali ŵanthu anandi kuti athamikengi Chiuta.

6. Kumbi Lemba la Levitiko chaputala 19, lititiwovya wuli kuvwisa umampha vo vikuzumbulika mu Marangu 10?

⁶ Mavesi nganyaki nga mubuku la Levitiko chaputala 19, ngatitiwovya kuvwisa vo vikuzumbulika mu Marangu 10. Mwakuyeruzgiyapu, dangu la nambala 8 likamba waka kuti: “Ungabanga cha.” (Eki. 20:15) Munthu munyaki wangaŵanaŵana kuti asani watesesa kuleka kuto chinthu cho ntchaki cha, ndikuti wavwiya dangu  lenili. Kweni iyu wangaŵa kuti watuba mu nthowa zinyaki.

7. Kumbi munthu yo wachita malonda wangaswa wuli dangu la nambala 8 lakukwaskana ndi kuba?

⁷ Munthu yo wachita malonda, wangamalika kukamba kuti ini ndechendatopu chinthu chakuti ntchangu cha. Kweni kumbi wachita vinthu mwauneneska asani wachita bizinesi? Nge mo pakambiya pa Levitiko 19:35, 36, Yehova wangukamba kuti: “Pakupima utali wa vinthu, uzitu pamwenga unandi, mungagwiriskiyanga ntchitu miyesu yachinyengu cha. Mugwiriskiyengi ntchitu masikelu ngauneneska, mwesu wauneneska wa uzitu wa vinthu, mwesu wauneneska wa vinthu vakumira ndipuso mwesu wauneneska wa vinthu vamaji.” Munthu wa malonda yo wagwiriskiya ntchitu mwesu pamwenga masikelu ngachinyengu ndi chilatu chakuti wapusiki makasitomala, ndikuti watiŵabiya. Mavesi nganyaki nga mubuku la Levitiko chaputala 19, ngakonkhoska so mwakuvwika umampha fundu yeniyi.

8. Kumbi fundu zo ze mu Levitiko 19:11-13, zinguŵawovya wuli Ayuda kuti agwiriskiyengi ntchitu fundu ya mu dangu la nambala 8, nanga isi lingatiwovya wuli?

⁸ Ŵerengani Levitiko 19:11-13. Lemba la Levitiko 19:11 litamba ndi mazu ngakuti: “Mungabanga cha.” Vesi 13 lilongo kuti pe kukoliyana pakati pa kuba ndi kuchita bizinesi mwachinyengu ndipu likamba kuti: “Mungamuryiyanga vinthu vaki cha munyinu.” Mwaviyo, kuchita malonda mwachinyengu nkhuba. Dangu la nambala 8 lakambanga ŵaka kuti kuba nkhuheni. Kweni vo vikonkhoskeka mubuku la Levitiko, vawovyanga Ayuda kuvwisa mo angagwiriskiya ntchitu fundu ya mu dangu lenili. Tingayanduwa asani tiŵanaŵaniya mo Yehova wawone chinyengu kweniso kuba. Tingajifumba kuti: ‘Asani ndiŵanaŵaniya vakukwaskana ndi lemba la Levitiko 19:11-13, kumbi pe chinthu chinyaki cho ndikhumbika kusintha pa umoyu wangu, ukongwa mo ndichitiya bizinesi pamwenga ntchitu?’

9. Kumbi dangu la pa Levitiko 19:13, laŵavikiliyanga wuli ŵanthu wo alembekanga ganyu?

⁹ Pe so chinthu chinyaki cho Mkhristu yo wachita bizinesi pamwenga walemba anyaki ntchitu, wakhumbika kuŵanaŵaniya. Lemba la Levitiko 19:13, limaliza ndi mazu ngakuti: “Munthu waganyu mungamukoliyanga cha malipiru ngaki usiku wosi mpaka mlenji.” Mu nyengu ya Ayisirayeli, ŵanthu wo aŵalembanga ganyu muminda yawu, aŵalipiranga kukumaliya kwa zuŵa. Kumukole malipiru ngaki munthu waganyu, kwatingi kuchitisengi kuti waŵevi ndalama zakuguliya vinthu vakukhumbika va banja laki pa zuŵa lo. Yehova wangukamba kuti: “Ngwakusuzgika ndipu umoyu waki uthemba pa malipiru ngaki.”​—Doto. 24:14, 15; Mate. 20:8.

10. Kumbi tingasambiranji pa Levitiko 19:13?

¹⁰ Mazuŵa nganu, ŵanthu anandi wo alembeka ntchitu alipirika kamoza pamwenga kaŵi pamwezi, zuŵa lelosi cha. Chinanga kuti ve viyo, fundu ya pa Levitiko 19:13 yeche kugwira ntchitu mazuŵa nganu. Mabwana nganyaki, ngatiŵaryiya masuku pamutu antchitu ŵawu mwakuŵapaska malipiru ngamana kuluska ngo akhumbikiya. Yiwu aziŵa kuti antchitu ŵawu angalutirizga mbwenu kugwira ntchitu chinanga kuti apaskika ndalama yimana. Yapa, tingakamba kuti mabwana ngaviyo, ‘ngatimukole malipiru ngaki munthu waganyu.’ Mkhristu yo walemba anyaki ntchitu wakhumbika kuchita nawu vinthu mwaurunji antchitu ŵaki. Sonu, tiyeni tiwoni so chinthu chinyaki cho tingasambira mu Levitiko chaputala 19.

11-12. Kumbi Yesu wadidimizgiyanga fundu niyi pa kuko mazu nga pa Levitiko 19:17, 18?

¹¹ Chiuta wakhumba kuti tichitengi vinandi kuluska waka kukhwecha kuchita vinthu vo vingapweteka anyidu. Tingawona venivi pa Levitiko 19:17, 18. (Ŵerengani.) Wonani dangu lakuvwika umampha ili lakuti: “Uyanjengi munyaku  nge mo utijiyanjiya wamweni.” Mkhristu wakhumbika kuchita venivi asani wakhumba kukondwesa Chiuta.

¹² Wonani mo Yesu wangudidimizgiya kukhumbika kwa dangu la pa Levitiko 19:18. Nyengu yinyaki Mfarisi wangufumba Yesu kuti: “Kumbi dangu likulu ukongwa mu Dangu ndi nili?” Yesu wangumuka kuti “dangu likulu ukongwa kweniso lakwamba” ndakuti tiyanjengi Yehova ndi mtima widu wosi, umoyu widu wosi, kweniso maŵanaŵanu ngidu ngosi. Pavuli paki, Yesu wanguko mazu nga pa Levitiko 19:18, ngakuti: “Lachiŵi lakuyanana nalu ndakuti: ‘Uyanjengi munyaku nge mo utijiyanjiya wamweni.’” (Mate. 22:35-40) Pe nthowa zinandi zo tingalongore kuti titanja anyidu, kweni tingasambira zinyaki mwa nthowa zenizi mubuku la Levitiko 19.

13. Kumbi nkhani yaku Yosefi, yititiwovya wuli kuvwisa ulongozgi wo unguzilembeka pa Levitiko 19:18?

¹³ Nthowa yimoza yakulongore kuti titanja anyidu, nkhugwiriskiya ntchitu ulongozgi wa pa Levitiko 19:18. Lemba ili likamba kuti: “Ungaweziyanga nduzga cha pamwenga kusungiya chifukwa.” Tanandi tiziŵapu ŵanthu anyaki wo angumusungiya chifukwa munthu yo agwiranga nayu ntchitu, yo asambiranga nayu sukulu pamwenga munthu wa mubanja lawu, ndipu panyaki anguchita venivi kwa vyaka vinandi! Kumbukani kuti aku ŵaki 10 aku Yosefi angumusungiya chifukwa, vo pakumaliya paki vinguchitiska kuti achiti chinthu cho chingulongo kuti amutinkhanga. (Gene. 37:2-8, 25-28) Kweni Yosefi wanguŵachitiya vinthu viheni cha! Pa nyengu yo wenga ndi mazaza watingi waŵaweziyengi aku ŵaki, kweni wanguŵalongo lisungu. Yosefi wangusunga chifukwa cha. Mumalu mwaki, iyu wanguchita vinthu mwakukoliyana ndi ulongozgi wo pavuli paki unguzilembeka pa Levitiko 19:18.​—Gene. 50:19-21.

14. Kumbi ndi vinthu wuli vo vilongo kuti fundu zo ze mu dangu la pa Levitiko 19:18, zeche kugwira ntchitu mazuŵa nganu?

¹⁴ Vo Yosefi wanguchita pakugowoke aku ŵaki mumalu mwakuŵasungiya vifukwa pamwenga kuŵaweze, ntchakuwoniyapu chamampha kwa Akhristu wo akhumba kukondwesa Chiuta. Venivi vikoliyana so ndi pempheru lakuwoniyapu, chifukwa Yesu wangutichiska kuti tigowokiyengi wo atinangiya. (Mate. 6:9, 12) Mwakuyanana waka, wakutumika Paulo wanguchiska Akhristu anyaki kuti: “Akwanjiwa, mungaweziyanga  mwija cha.” (Aro. 12:19) Iyu wanguŵachiska so kuti: “Lutirizgani kuzizipizgiyana kweniso kugowokiyana ndi mtima wosi chinanga munyaki wangaŵa ndi chifukwa chakudandawuliya vakukwaskana ndi munyaki.” (Ako. 3:13) Fundu zaku Yehova zisintha cha. Mwaviyo, fundu zo ze mu dangu la pa Levitiko 19:18, zeche kugwira ntchitu mazuŵa nganu.

15. Kumbi ntchakuyeruzgiyapu nichi cho chingatiwovya kuvwisa chifukwa cho tikhumbikiya kugowoka kweniso kuluwaku?

¹⁵ Tiyeni tiwoni chakuyeruzgiyapu ichi. Mo munthu wavwiya asani waguŵa, tingakuyeruzgiya ndi vilonda. Vilonda vinyaki vija vimanavimana penipo vinyaki vija vikuluvikulu. Mwakuyeruzgiyapu, asani ticheketa mphangwi chimayi chingaticheka kamanavi pa chikumbu. Tingavwa kupweteka, kweni kupweteka uku kungalutiriya kwa nyengu yitali cha. Asani pajumpha zuŵa limoza pamwenga ngaŵi, panyaki tingakumbuka so cha kuti tinguchekeka nampha. Mwakuyanana waka, vinthu vinyaki vo anyidu atitinangiya, vituŵa vimanavimana. Mwakuyeruzgiyapu, munyidu wangakamba pamwenga kuchita chinthu cho chingatiguŵiska, kweni visuzga cha kumugowoke. Kweni asani te ndi chilonda chikulu, dokotala wangakhumbika kuchisona kweniso kumangapu bandeji. Asani tingalutirizga kukopukopu tingajipweteka tija. Vachitima kuti munthu wangachita vinthu vakuyanana waka asani waguŵa ukongwa. Iyu wangaŵanaŵaniya kaŵikaŵi mo vitimupweteke ndipuso mo munthu munyaki wangumuguŵiskiya. Kweni wo asunga chifukwa atijipweteka waka ŵija. Mwaviyo, mbumampha kuvwiya ulongozgi wa pa Levitiko 19:18.

16. Mwakukoliyana ndi Levitiko 19:33, 34, kumbi Ayisirayeli akhumbikanga kuchita nawu wuli alendu, nanga isi tisambiranjipu?

¹⁶ Yehova wachilamula Ayisirayeli kuti ayanjengi anyawu, wang’anamuwanga kuti akhumbikanga kwanja Ayisirayeli anyawu pe cha. Iyu wanguŵakambiya so kuti ayanjengi alendu wo ajanga pakati pawu. Wenuwu mbuthenga wakuvwika umampha wo we pa Levitiko 19:33, 34. (Ŵerengani.) Mulendu akhumbikanga kuchita nayu vinthu “nge mweneku charu” kweniso ‘kumuyanja’ nge mo ajiyanjiyanga ŵeneku. Mwakuyeruzgiyapu, Ayisirayeli akhumbikanga kuzomereza alendu ndipuso akavu kuti akatondongi muminda yawu. (Levi. 19:9, 10) Fundu yakukwaskana ndi kwanja alendu yigwira ntchitu kwa Akhristu mazuŵa nganu. (Luka 10:30-37) Mu nthowa wuli? Pe ŵanthu mamiliyoni nganandi wo asama kucharu chawu ndi kuchija kucharu chinyaki, ndipu anyaki mutenere kuti  muja nawu pafupi. Mwaviyo, mbumampha kuchita nawu vinthu mwaulemu ŵanthu ŵenaŵa kwali mbanthulumi, anthukazi kweniso ŵana.

17-18. (a) Kumbi lemba la Levitiko 19:2 ndi 1 Peturo 1:15, ngatitichiska kuchitanji? (b) Kumbi ndi ntchitu yakukhumbika niyi yo wakutumika Peturo wakutichiska kuti tichitengi?

¹⁷ Lemba la Levitiko 19:2 ndi 1 Peturo 1:15, ngosi ngachiska ŵanthu aku Chiuta kuti aje atuŵa. Mavesi nganandi nga mu Levitiko chaputala 19, ngangatiwovya kuziŵa vo tingachita kuti Yehova watiyanjengi. Takambiskana mavesi ngo ngalongo vinthu vinyaki vamampha vo tingachita kweniso vinthu viheni vo tikhumbika kukhwecha. * Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, ngalongo kuti Yehova wakhumba mbwenu kuti tigwiriskiyengi ntchitu fundu zenizi pa umoyu widu. Kweni wakutumika Peturo wangukamba so chinthu chinyaki.

¹⁸ Tingachita vinthu vauzimu vakupambanapambana ndipuso ntchitu zinandi zamampha. Kweni Peturo wangukamba chinthu chinyaki chakukhumbika ukongwa. Wechendatichiski kuti tije atuŵa mu vakuchita vidu vosi, iyu wangutichiska kuti: “Nozgekeresani maŵanaŵanu nginu kuti mugwiri ntchitu.” (1 Petu. 1:13, 15) Kumbi ndi ntchitu niyi? Peturo wangukamba kuti abali aku Khristu ‘azamupharazga kwekosi mijalidu yamampha ukongwa yaku Yo wakuŵadana.’ (1 Petu. 2:9) Ndipu Akhristu wosi mazuŵa nganu ŵe ndi mwaŵi wakugwiraku ntchitu yakukhumbika ukongwa yeniyi, yo yitovya ŵanthu anandi kuluska ntchitu yeyosi. Mwaviyo, isi nge ŵanthu atuŵa te ndi mwaŵi ukulu ukongwa wa kugwiraku kaŵikaŵi kweniso mwaphamphu ntchitu yakupharazga ndipuso kusambiza! (Mariko 13:10) Asani titesesa kugwiriskiya ntchitu fundu za mubuku la Levitiko chaputala 19, tilongo kuti titanja Chiuta widu ndipuso anyidu. Kweniso tilongo kuti tikhumba ‘kuja atuŵa’ mu vakuchita vidu vosi.