Apapi ŵangu angusambira uneneska cha mu ma 1920, ŵechendatorani. Ini ndinguwa kukwambiriya kwa chaka cha 1939. Tichija ku England, ndalutanga ndi apapi ŵangu ku maunganu nga mpingu ndipu ndakondwanga ndi Sukulu ya Uteŵeti Waku Chiuta. Mpaka sonu, ndeche kukumbuka mo ndinguvwiya ndati ndakwera pa kampandu kuti nditalikiyeku ndi chilatu chakuti ndiŵawonengi umampha ŵanthu pa nyengu yo ndakambanga nkhani yangu yakwamba. Pa nyengu iyi ndenga ndi vyaka 6 ndipu ndenga ndi mantha kuwona ŵanthu arara wo avwisiyanga nkhani yangu.

Kuti ndipharazgengi, Ada angundilembe pa kadi mazu ngapusu ngo ndingakambiskana ndi ŵanthu mu uteŵeti. Ndikumbuka kuti kakwamba po ndinguluta ndija pa nyumba ya munthu ndipu nde ndi vyaka 8. Ndingukondwa ukongwa mweneku wa nyumba wati waŵerenga mazu ngo ngenga pa kadi langu ndipu nyengu yeniyo wanguzomera kulonde buku lakuti, “Mulungu Akhale Woona”! Ndingutchimbiriya ku nthowa kuchikambiya ada. Uteŵeti ndipuso maunganu, vandikondwesanga ukongwa ndipu vingundiwovya kuja ndi khumbu la kuteŵete Yehova.

Ndingwamba kuwuyanja ukongwa uneneska wa mu Bayibolu ada ŵati ayamba kundidanisiya magazini nga Chigongwi cha Alinda. Ndakondwanga ukongwa kuŵerenga magazini yeyosi asani yaza. Ndingwamba kumugomezga ukongwa Yehova ndipu venivi vingundichitiska kuti ndijipereki kwaku iyu.

Mu 1950, banja lidu linguluta ku unganu wadera wo unguchitikiya ku New York wa mutu wakuti, Theocracy’s Increase. Mutu wa unganu pa Chinayi, pa 3 August, wenga wakuti, “Missionary Day.” Pa zuŵa lenili, Mubali Carey Barber yo pavuli paki wanguteŵetiyapu mu Wupu Wakulongozga, wangukamba nkhani ya ubatizu. Pakumaliya pa nkhani yaki wati wafumba mafumbu ngaŵi kwaku isi tabatizikanga, ndingusoka ndipu ndingumuka kuti, “Hinya!” Pa nyengu  iyi ndenga ndi vyaka 11, kweni ndinguziŵa kuti ndasankha chinthu chakukhumbika ukongwa. Kweni ndawopanga kuluta mumaji chifukwa ndaziŵanga cha kusambira. Mwaviyo, ada amana ndiwu anguluta nani mudamu lo ndingubatizikiya ndipu angundisimikiziya kuti vosi viŵengi umampha. Yiwu aneneskanga nadi chifukwa vinguchitika mwaliŵi ukongwa ndipu maphazi ngangu ngangufika pasi padamu cha. Ndingwenda ŵaka mumanja mwa abali, munyaki wangundibatiza ndipu munyaki wangundinyamuwa kutuwa mudamu. Kutuliya pa zuŵa lo ndingubatizikiya, Yehova walutirizga kunyoloska nthowa zangu.

Ndakhumbanga kuchita upayiniya asani ndamaliza sukulu yangu ya sekondale kweni asambizi ŵangu angundichiska kuti ndiluti ku Yunivesite. Ndinguthera chifukwa chakundichichizga ndipu ndinguluta ku Yunivesite. Kweni pati pajumpha ŵaka nyengu yimanavi, ndinguziŵa kuti ndatingi ndilutirizgengi cha kuja wakukho mu uneneska pa nyengu yimoza pe kuŵika maŵanaŵanu ngangu pa masambiru. Mwaviyo, ndingusankha kuti ndileki ŵaka sukulu. Ndingumukambiya Yehova nkhani yeniyi mupempheru ndipu ndinguŵalembe kalata asambizi ŵangu ndi kuŵakonkhoske mwaulemu kuti ndilekengi sukulu kukumaliya kwa chaka cho ndingwambiya. Chifukwa chakuti ndamugomezganga ukongwa Yehova, ndati ndaweku ŵaka kusukulu, nyengu yeniyo ndingwamba kuchita upayiniya.

Mu July 1957, ndingwamba kuchita upayiniya wa nyengu zosi mutawuni ya Wellingborough. Ndingupempha abali a ku Beteli ya ku London asani pangasanirika mubali yo wakwamba kali upayiniya kuti tichitiyengi limoza. Mubali Bert Vaisey wangundiwovya ukongwa. Iyu wenga mupharazgi waphamphu ndipu wangundiwovya kuti ndipangi ndondomeku yamampha yakupharazgiya. Mu mpingu widu mwenga ini, Mubali Vaisey kweniso azichi 6 akukota. Kunozgeke maunganu ngosi kweniso kumukapu, kungundiwovya kuti ndimugomezgengi ukongwa Yehova kweniso kulongo chivwanu changu.

Pati pajumpha ŵaka nyengu yimanavi kutuliya po ndenga mujeri chifukwa cha kukana kusere usilikali, ndingukumana ndi mzichi munyaki yo wachitanga upayiniya wapade zina laki Barbara. Ini ndi Barbara tingutorana mu 1959, ndipu tenga akukhumbisisa kuluta kwekosi ko tingatumizika. Pakwamba angutitumiza ku Lancashire kunkhondi chakuzambwi kwa England. Pavuli paki, mu January 1961, angundikambiya kuti nkhasere Sukulu ya Uteŵeti wa Ufumu kwa mwezi umoza ku Beteli ya ku London. Kweni ndinguzizwa ukongwa kuti pakumaliya pa sukulu iyi, angundikambiya kuti nkhateŵetiyengi nge wakuwonere dera. Kwa masabata ngaŵi, ndingwende limoza ndi wakuwonere dera yo wanguteŵete kwa nyengu yitali mutawuni ya Birmingham ndipu Barbara angumuzomereza kuluta nani. Pavuli paki, tinguwere ku Lancashire ndi ku Cheshire ko tachitiyanga uteŵeti widu.

Te pa holidi mu August 1962, tingulonde kalata kutuliya ku ofesi ya nthambi. Mukalata iyi mwenga mafomu nga Sukulu ya Giliyadi. Tati tayipemphere nkhani yeniyi kwaku Yehova, ini ndi Barbara tingusayina mafomu ngenanga ndipu tingungatumiza ku ofesi ya nthambi mwaliŵi nge mo angukambiya. Pati pajumpha myezi 5, tingusoka kuluta ku Brooklyn, New York, kuti tikasere kilasi nambala 38, ya sukulu ya Giliyadi yo yachitikanga kwa myezi 10.

 Sukulu ya Giliyadi yingutisambiza vinandi vakukwaskana ndi Mazu ngaku Chiuta, gulu laki kweniso mo abali ndi azichi ateŵete Yehova pacharu chosi. Teche ndi vyaka va mu ma 20, tingusambira vinandi kwa anyidu wo tingusere nawu sukulu. Wenga mwaŵi wangu zuŵa lelosi kugwira ntchitu limoza ndi Mubali Fred Rusk yo wenga yumoza wa asambizi ŵidu. Fundu yakukhumbika ukongwa yo ndingusambira kwaku iyu njakuti, nyengu zosi tikhumbika kupereka ulongozgi mwaurunji kung’anamuwa kuti nyengu zosi tiwonesesengi kuti ulongozgi wo tipereka utuliya mu Malemba. Anyaki mwa ŵanthu wo angukamba nkhani pa sukulu yidu ŵenga abali akukhwima mwauzimu, nge Nathan Knorr, Frederick Franz, kweniso Karl Klein. Ndipu tingusambira vinandi kwa Mubali A. H. Macmillan, yo wenga wakujiyuyuwa. Nkhani yo wangukamba yingutisambiza mo Yehova wanguwovye ŵanthu ŵaki pa nyengu yo ayesekanga kwambiya mu 1914 mpaka kukwambiriya kwa chaka cha 1919!

Chakukumaliya kwa sukulu yidu, Mubali Knorr wangukambiya Barbara ndi ini kuti atitumizengi ku Burundi ku Africa. Nyengu yeniyo tinguluta ku layibulare ya pa Beteli kuti tikawoni mu Buku Lapachaka chiŵerengeru cha apharazgi wo ŵenga ku Burundi pa nyengu iyi. Kweni tinguzizwa ukongwa chifukwa pengavi po alongonga kuti mucharu chenichi mwe apharazgi alinga. Yapa vinguwoneke limu kuti talutanga ku malu ngo ntchitu yakupharazga yenga yechendachitikeku ndipu taziŵanga vinandi cha vakukwaskana ndi charu chenichi. Eee, tingufipa mtima kasaza cha! Kweni kupemphera kwaku Yehova mwakutuliya pasi pa mtima, kungutiwovya kuti mitima yidu yisiki.

Ku uteŵeti widu wasonu, chechosi chenga chakupambana ukongwa ndi vo taziŵanga, nge nyengu, midawuku kweniso chineneru. Sonu takhumbikanga kusambira Chifurenchi. Takhumbikanga so kusaniya malu ngakuja. Pati pajumpha ŵaka mazuŵa ngaŵi po tingufikiya, Harry Arnott yo tingusere nayu limoza sukulu ya Giliyadi, wanguza kuzitiwona kutuwa ku Zambia ko wachitiyanga uteŵeti waki. Iyu wangutiwovya kuti tisaniyi nyumba yo yinguja nyumba yidu yakwamba ya umishonale. Kweni pati pajumpha ŵaka nyengu yimanavi, tingwamba kususkika ndi ŵanthu wo ŵenga ndi maudindu mu boma wo aziŵanga chechosi cha chakukwaskana ndi Akaboni aku Yehova. Ndipu tati tayamba ŵaka kukondwa ndi uteŵeti widu, arara a boma angutikambiya kuti tizomerezekengi cha kuja mucharu ichi kwambula vimakalata va ntchitu vakuzomerezeka. Vachitima kuti tingutuwaku ku Burundi ndi kuluta ku Uganda.

 Tafipanga mtima kuluta ku Uganda kwambula makalata ngakwende, kweni kugomezga Yehova kungutiwovya. Mubali munyaki waku Canada yo wateŵetiyanga ku Uganda ko kwakhumbikanga apharazgi anandi, wangukonkhoske munthu yo wagwiranga ntchitu ku imigireshoni mo vinthu ve nge ndi isi. Ndipu iyu wangutikambiya kuti tijengi mucharu ichi kwa myezi yimanavi mpaka po tatingi tisaniriyengi vimakalata vakutizomereza kuja mucharu chenichi. Venivi vingutiwovya kuziŵa kuti Yehova watiwovyanga.

Mo vinthu ve nge ku Uganda venga vakupambana ukongwa ndi ku Burundi. Pa nyengu iyi ntchitu ya Ufumu ndipu yayamba kali chinanga kuti mucharu chosi mwenga Akaboni 28 pe. Mu uteŵeti, tasaniyanga ŵanthu anandi wo aŵereŵetanga Chingelezi. Kweni kuti tifiski kovya ŵanthu anandi wo akhumbanga kuvwa vinandi kuti aluti panthazi, tinguziŵa kuti takhumbikanga kusambira chineneru chimoza pa vineneru vinandi vo ŵanthu a kwenuku aŵereŵetanga. Tingwamba kupharazga mu tawuni ya Kampala ko ŵanthu anandi aŵereŵetanga Chiluganda. Mwaviyo, tingusankha kusambira chineneru chenichi. Vingutitole vyaka vinandi kuti tichiziŵi umampha kweni venivi vingutiwovya kuti tiŵafikengi pa mtima ŵanthu asani tipharazga. Tingwamba kuvwisa umampha vinthu vo ŵanthu wo tasambiranga nawu Bayibolu akhumbikiyanga kuziŵa. Anandi angujula mitima yawu ndipu atikonkhoskiyanga mo avwiyanga ndi vo asambiranga.

Kusazgiyapu pa likondwa lo tenga nalu chifukwa cha kusaniya ŵanthu akujiyuyuwa wo azomeranga kusambira uneneska, tingukondwa so ukongwa ŵati atikambiya kuti tiyambi kuwonere dera mucharu chosi cha Uganda. Ofesi ya nthambi ya ku Kenya, yingutipaska ulongozgi wo ungutiwovya pa nyengu yo tayendanga mumalu ngakupambanapambana, kuti tisaniyi malu ngo kwakhumbikanga kutumizaku apayiniya apade. Kanandi takumananga ndi ŵanthu wo ŵenga ŵechendakumanepu ndi Akaboni. Yiwu atilondiyanga umampha ndipu atinozgiyanga so chinanga ntchakurya.

Yingufika so nyengu yakuti tikawoni malu nganyaki. Kutuwa ku Kampala, ndingwenda mazuŵa ngaŵi pa sitima ya pamtunda kuchifika ku dowoku la Mombasa. Ndipu pavuli paki, ndingukwera sitima ya pamaji kuluta ku virwa va Seychelles vo ve munyanja yikulu ya Indian Ocean. Kutuwa mu 1965 mpaka mu 1972, tayendiyanga limoza ndi Barbara kuluta ku Seychelles. Pa nyengu yeniyi kwenga apharazgi ŵaŵi pe ndipu pavuli paki kangusambuka kagulu ndipu pakumaliya unguja mpingu ukulu. Nyengu yinyaki ndinguluta kuchiyende abali ku Eritrea, Ethiopia, ndi ku Sudan.

Ndali zingusintha ku Uganda asilikali ŵati ayamba kulamuliya boma. Vyaka vakusuzga venivi, vingundikumbusa kukhumbika kwakuvwiya ulongozgi wakuti, “perekani vinthu vaku Kayisara kwaku Kayisara.” (Mariko 12:17) Nyengu yinyaki ŵanthu wosi wo angutuliya ku vyaru vinyaki wo ajanga ku Uganda, akhumbikanga kulembesa ku ofesi ya apolisi yo yenga kufupi ndi ko ajanga. Nyengu yeniyo tinguvwiya. Pati pajumpha mazuŵa ngamanavi te pa galimotu tichiluta ku Kampala, apolisi wo achitanga vinthu mwachisisi angutimika ini ndi mumishonale munyaki. Mitima yidu yingumbwambwanthiya ukongwa! Yiwu angutimba mulandu kuti tafufuzanga charu, ndipu anguluta nasi ku polisi yikulu ko tinguŵakonkhoske kuti te amishonale achimangu. Vo tinguŵakambiya kuti tingulembesa kali ku polisi vinguvwika cha. Yiwu angutimanga ndipu wapolisi wanguluta nasi ku polisi yo yenga kufupi ndi nyumba ya amishonale. Kweni wapolisi munyaki wati watiŵanika kuti tingulembesa kali, mitima yidu yinguzika ndipu wangukambiya wapolisi yo wanguza nasi kuti watifwatuwi.

Pa nyengu yeniyi, kanandi takumananga ndi vinthu vakofya asani tijumpha mu marodibuloku mo  mwamanga asilikali, ukongwa asani asilikali wo amwanga ukongwa moŵa atimika. Chinanga kuti venga viyo, nyengu zosi tapempheranga ndipu taŵanga ndi chimangu cha mumtima asani atizomereza kuti tijumphi umampha. Kweni vachitima kuti mu 1973, amishonale wosi akutuliya mu vyaru vinyaki anguŵalamula kuti atuweku ku Uganda.

Tingulonde so uteŵeti unyaki wasonu ndipu pa nyengu iyi talutanga kuchiteŵete ku Côte d’Ivoire, Kuzambwi kwa Africa. Kwenuku kwenga kusintha kukulu ukongwa. Takhumbikanga kusambira mudawuku wasonu, kwamba so kuŵereŵeta Chifurenchi nyengu zosi kweniso kuziŵiliyana ndi amishonale anyaki akutuliya mu vyaru vakupambanapambana. Kweni yapa tinguwona so kuti Yehova watilongozganga, chifukwa ŵanthu a mtima wamampha wo ŵenga akujiyuyuwa asweranga cha kuvwisiya uthenga wamampha. Tosi pamoza, tinguwona mo kugomezga Yehova kunguchitiskiya kuti nthowa zidu zinyoloki.

Mwamabuchibuchi Barbara angumusaniya ndi kansa. Chinanga kuti talutanga kwidu kaŵikaŵi kuti wakalondiyengi chovyu cha munkhwala, kweni mu 1983, tinguziŵa kuti titeŵetiyengi so ku Africa cha. Venivi vingutiguŵiska ukongwa tosi taŵaŵi.

Matenda ngo Barbara watamanga ngangufika paheni ukongwa pa nyengu yo tateŵetiyanga ku Beteli ya ku London ndipu pakumaliya paki, wangufwa. Banja la Beteli lingundiwovya ukongwa. Ukongwa banja linyaki lingundiwovya kuti ndiziŵiliyi mo vinthu ve nge ndi kulutirizga kugomezga Yehova. Pati pajumpha nyengu, ndingukumana ndi Ann yo pakwamba wachitanga upayiniya wapade ndipu pa nyengu iyi wayendiyanga ku Beteli. Iyu wamuyanjanga ukongwa Yehova ndipu venivi valongonga kuti wenga munthu wauzimu. Ini ndi Ann tingutorana mu 1989, ndipu tateŵete pa Beteli ya ku London kutuliya pa nyengu yeniyi.

Kwambiya mu 1995 mpaka mu 2018, ndenga ndi mwaŵi wakuteŵete nge wakumiya likulu lidu ndipu ndingwenda mu vyaru pafufupi 60. Pa ulendu wewosi, ndawonanga mo Yehova watumbikiya ŵanthu ŵaki chinanga kuti akumana ndi masuzgu ngakupambanapambana.

Mu 2017, pa ulendu unyaki wakwende vyaru, ndinguluta so ku Africa. Ndingukondwa ukongwa kuluta ku Burundi ndi Ann kakwamba ndipu tosi taŵaŵi tinguzizwa kuwona ŵanthu anandi wo angusambira uneneska. Ku malu ngo ndapharazganga nyumba ndi nyumba mu 1964, sonu kwe Beteli yakutowa ukongwa ndipu mucharu chenichi mwe apharazgi akujumpha 15,500.

Mu 2018, ndingukondwa ukongwa ndati ndalonde pulogilamu ya vyaru vo ndatingi ndilutengeku. Pa pulogilamu yeniyi, charu chimoza cho ndatingi ndilutengeku chenga cha Côte d’Ivoire. Tati tafika mutawuni ya Abidjan, ndingujivwa nge kuti te kwidu. Ndati ndawona pepala la mafoni nambala nga abali wo ateŵetiyanga pa Beteli ya kwenuku, ndinguŵanika zina la Mubali yo chipinda chaki chenga pafupi ndi chidu kuti wenga Sossou. Ndingukumbuka kuti mubali mwenuyu wateŵetiyanga nge wakuwonere tawuni pa nyengu yo tenga ku Abidjan. Kweni ndingulanda, uyu wenga Sossou yo ini ndaziŵanga cha kweni wenga mwana waki.

Nyengu zosi Yehova wafiska vo wakamba. Masuzgu nganandi ngo ndakumana nangu ngandisambiza kuti asani tigomezga Yehova, iyu wanyoloska nadi nthowa zidu. Sonu, tikhumbisiska kulondo nthowa yamuyaya yo yilutirizgengi kuŵaliyaŵaliya mpaka kuzilonde umoyu mucharu chifya.—Nthanthi 4:18.