1. Kumbi uchimi wa mu Bayibolu utitiwovya kuziŵanji?

KUMBI ndi vinthu wuli vo vichitikiyengi ŵanthu aku Yehova pambula kuswera yapa? Tingaziŵa kwamuka kwa fumbu lenili chifukwa Bayibolu lititiwovya kuziŵa vinthu vapade vo vitichitikiyengi. Uchimi wa mu Bayibolu utitiwovya kuziŵa vo maboma nganyaki nga nthazi ngachitengi pacharu chapasi. Uchimi uwu ukulembeka mu Danyele chaputala 11, ndipu ukamba va mafumu ngaŵi ngo ngalimbana. Ndipu mafumu ngaki, ndi fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera. Chigaŵa chikulu cha uchimi wenuwu chikufiskika kali. Mwaviyo tisimikiza kuti chigaŵa cho chajaku nachu chifiskikengi.

2. Nge mo pakambiya pa Chiyambo 3:15 ndi Chivumbuzi 11:7; 12:17, kumbi tikhumbika kuziŵanji asani tiŵerenga uchimi waku Daniyeli?

² Kuti tivwisi uchimi wa mu Danyele chaputala 11, tikhumbika kuziŵa kuti chaputala chenichi chikamba vakukwaskana ndi mafumu kweniso maboma ngo ngalimbana ndi ŵanthu aku Chiuta. Chinanga kuti pacharu chapasi ŵanthu aku Yehova alipu amanavi ŵaka kweni kanandi maboma ngatiŵatombozga. Chifukwa wuli? Chifukwa chakuti Satana ndi charu chaki akhumba kumala ŵanthu wo ateŵete Yehova ndi Yesu. (Ŵerengani Chiyambo 3:15 ndi Chivumbuzi 11:7; 12:17.) Kweniso kuti tivwisi umampha uchimi waku Daniyeli tikhumbika kuwona kuti ukoliyana wuli ndi mauchimi nganyaki ngo nge mu Mazu ngaku Chiuta.

3. Kumbi tikambiskanengenji mu nkhani iyi kweniso ya sabata ya mawa?

³ Mu nkhani iyi tikambiskanengi lemba la Danyele 11:25-39. Tiwonengi kuti fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya  kumwera ŵenga ayani kwambiya mu 1870 mpaka 1991. Tiwonengi so chifukwa cho tikambiya kuti mphakwenere kusintha mo tavwiyanga uchimi wenuwu. Mu nkhani yo tazamusambira sabata ya mawa, tazamukambiskana lemba la Danyele 11:40–12:1. Tazamukambiskana kusintha kwa fundu zinyaki za uchimi uwu, ndipu fundu zaki zikwaska vo vaja vichichitika kwambiya mu 1991 mpaka pa nkhondu ya Aramagedoni. Muchisambira nkhani zosi ziŵi zenizi, mungachita umampha kuwona tchati cha mutu wakuti, “Mafumu Ngaŵi Ngalimbana mu Mazuŵa Ngakumaliya.” Kweni chakwamba tikhumbika kuziŵa mafumu ngaŵi nga mu uchimi waku Daniyeli.

4. Kumbi ndi vinthu vitatu nivi vo vingatiwovya kuziŵa fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera?

⁴ Pakwamba mazu ngakuti “fumu ya kunkhondi,” ngamiyanga wakulamuliya wa vigaŵa va kunkhondi kwa charu cha Isirayeli. Ndipu mazu ngakuti “fumu ya kumwera,” ngamiyanga wakulamuliya wa vigaŵa va kumwera kwa charu cha Isirayeli. Ntchifukwa wuli tikamba viyo? Chifukwa mungelu wangukambiya Daniyeli kuti: “Ndaza kuti ndizikuwovyi kuvwisa vinthu vo vazamuchitikiya ŵanthu ŵaku (ŵanthu aku Chiuta) mu mazuŵa ngakumaliya.” (Danye. 10:14) Kuzifika pa Pentekositi wa mu 33 C.E., Ayisirayeli ndiwu ŵenga ŵanthu aku Chiuta. Kwambiya pa nyengu yeniyo, Yehova wangulongo kuti akusambira aku Yesu ndiwu ŵenga ŵanthu ŵaki. Mwaviyo, vinthu vinandi vo vikulembeka mu Danyele chaputala 11 vikwaska mtundu chayiwu cha wa Ayisirayeli kweni vikwaska akusambira aku Khristu. (Machi. 2:1-4; Aro. 9:6-8; Aga. 6:15, 16) Ulamuliru wa fumu ya kunkhondi ndipuso wa fumu ya kumwera wasinthangasinthanga. Kweni maulamuliru ngenanga ngayanananga pa vinthu vinyaki. Chakwamba, ngalamuliyanga muvyaru vo mwajanga ŵanthu aku Chiuta kweniso ngaŵatombozganga. Chachiŵi, vo achitiyanga ŵanthu aku Chiuta valongonga kuti atinkhanga Yehova, Chiuta wauneneska. Ndipu chachitatu, maulamuliru ngaŵi ngenanga ngalimbananga.

5. Kumbi penga fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera pakati pa chaka cha 100 ndi 1870? Konkhoskani.

⁵ Pavuli pa chaka cha 100 C.E, Akhristu anandi aboza angusere mu mpingu wa Chikhristu. Yiwu angwamba kusambiza vinthu vaboza ndi kubisa uneneska wa mu Mazu ngaku Chiuta. Kutuliya pa nyengu yo mpaka kukumaliya kwa vyaka va mu ma 1800, pacharu chapasi pengavi gulu lakujalikiskika la ateŵeti aku Chiuta. Akhristu aboza anguyandana nge dondu la mumunda mwakuti kwenga kwasuzga kuziŵa Akhristu auneneska. (Mate. 13:36-43) Ntchifukwa wuli titenere kuziŵa venivi? Chifukwa vilongo kuti fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera ŵenga mafumu cha pamwenga maboma pakati pa chaka cha 100 ndi 1870. Chifukwa pa nyengu yo, pengavi gulu laku Chiuta lakuti atombozgi. * Kweni pavuli pa chaka cha 1870, penga pambula kusuzga kuti fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera yiziŵiki. Kumbi tiziŵa wuli?

6. Kumbi ŵanthu aku Chiuta angwamba zuŵanji kuziŵika? Konkhoskani.

⁶ Kwambiya mu 1870, ŵanthu aku Chiuta angwamba kuja ndi gulu lawu. Mwenga mu  chaka chenichi po Charles T. Russell ndi anyaki angwambisa kagulu ka akusambira Bayibolu. Mubali Russell ndi anyaki anguchita vinthu nge muthenga yo ‘wangunozga nthowa,’ Ufumu waku Mesiya wechendajalikiskiki. (Mala. 3:1) Mwaviyo, ŵanthu aku Chiuta angwamba so kuziŵika! Kumbi pa nyengu iyi lengapu boma lo latombozganga ateŵeti aku Chiuta? Tiyeni tiwoni.

7. Kumbi ndiyani yo wenga fumu ya kumwera kuzifika mu nyengu ya Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi chapasi?

⁷ Cha mu 1870, charu cha Britain chenga cha nthazi pacharu chosi chapasi ndipu chenga ndi asilikali anthazi ukongwa. Uchimi waku Daniyeli ukamba va sengwi limana lo linguthereska masengwi nganyaki ngatatu. Sengwi limana limiya charu cha Britain ndipu masengwi ngatatu ngamiya France, Spain, ndi Netherlands. (Danye. 7:7, 8) Mwaviyo, charu cha Britain chenga fumu ya kumwera mpaka pa nyengu ya Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi chapasi. Pa nyengu yeniyi, charu cha United States chingukhupuka ukongwa ndipu chingukoliyana ndi charu cha Britain.

8. Kumbi fumu ya kumwera ndiyani mu mazuŵa nganu ngakumaliya?

⁸ Pa Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi, charu cha United States ndi Britain vingukoliyana ndipu vinguja va nthazi ukongwa. Nge mo Daniyeli wangukambiya limu, fumu iyi yinguwunganisa “asilikali anandi ukongwa kweniso anthazi.” (Danye. 11:25) Mu mazuŵa nganu ngakumaliya, fumu ya kumwera, * ndi ulamuliru wa Britain ndipuso  America. Nanga fumu ya kunkhondi ndiyani?

9. Kumbi fumu ya kunkhondi yinguwoneka so zuŵanji, nanga uchimi wa pa Danyele 11:25 ungufiskika wuli?

⁹ Mu 1870, Russell ndi anyaki angupanga kagulu ka akusambira Bayibolu, ndipu mu 1871 fumu ya kunkhondi yinguwoneka so. Kumbi fumu ya kunkhondi yenga yani? Lenga boma la Germany. Mu chaka chenichi, Otto von Bismarck wangujalikiska ufumu wa Germany ndipu wenga wa nthazi ukongwa. Wilhelm I wa ku Prussia, ndiyu wanguja fumu ndipu wangusankha Bismarck kuti waje mulongozgi wa boma. * Pati pajumpha nyengu charu cha Germany chingwamba kulamuliya vyaru va ku Africa kweniso va ku Pacific Ocean ndipu chingwamba kulimbana ndi charu cha Britain. (Ŵerengani Danyele 11:25.) Ufumu wa Germany wenga ndi asilikali anthazi ukongwa nge mo ve nge ndi charu cha Britain. Pa nkhondu yakwamba ya pacharu chosi chapasi, charu cha Germany chingugwiriskiya ntchitu asilikali ŵenaŵa pakuchita nkhondu ndi arwani ŵaki.

10. Kumbi uchimi wa pa Danyele 11:25b, 26a ungufiskika wuli?

¹⁰ Mchimi Daniyeli wangukambiya limu vakukwaskana ndi ufumu wa Germany kweniso asilikali ŵaki. Uchimi ukamba kuti fumu ya kunkhondi ‘yazamumaku cha.’ Chifukwa wuli? ‘Chifukwa chakuti azakuyinozge viŵembu. Ndipu ŵanthu wo aturya vakurya vaki vamampha ndiwu azakuyiwisa.’ (Danye 11:25b, 26a) Mu nyengu yaku Daniyeli wo aryanga “vakurya vamampha va fumu” ŵenga amaudindu ngakupambanapambana wo ‘ateŵetiyanga fumu.’ (Danye. 1:5) Kumbi uchimi uwu ukwaska ayani? Ukwaska ŵanthu amazaza mu boma la Germany, kusazgapu asilikali. Chifukwa cha vo anguchita amazaza ŵenaŵa, fumu yingutuzgikapu pa udindu waki ndipu boma linyaki lingujalikiskika mucharu chenichi. * Uchimi uwu ungukamba so vo vinguchitika fumu ya kunkhondi yati yachita nkhondu ndi fumu ya kumwera. Pakukamba va fumu ya kunkhondi uchimi ukamba kuti: “Asilikali ŵaki azamupeyeke kutali, ndipu anandi azamubayika.” (Danye. 11:26b) Nge mo uchimi ungukambiya limu, pa nkhondu yakwamba ya pacharu chosi chapasi, asilikali a ku Germany ‘angupeyeke kutali’ ndipu ‘anandi angubayika.’ Pa nkhondu yeniyi ŵanthu anandi angubayika kuphara nkhondu zosi zo zinguchitika kuvuli.

11. Konkhoskani vo yinguchita fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera.

¹¹ Pa Danyele 11:27, 28 pakamba vo vinguchitika Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi yechendayambi. Lemba ili likamba kuti fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera ‘azamuja pathebulu limoza ndi kukambiskana maboza.’ Likamba so kuti fumu ya kunkhondi yazamuwunjika “katundu munandi.” Venivi ndivu vinguchitika nadi. Charu cha Germany ndi Britain vingukambiskana va chimangu, kweni ivi vinguwoneka kuti venga vaboza pa nkhondu ya mu chaka cha 1914. Chechendafiki chaka cha 1914, charu cha Germany chenga chakukhupuka ukongwa, ndipu chenga chachiŵi pa charu chosi chapasi pa nkhani ya kukhupuka. Pakufiska uchimi wa pa Danyele 11:29 kweniso vesi 30a, charu cha Germany chinguchita nkhondu ndi fumu ya kumwera kweni chinguthereskeka.

12. Konkhoskani vo yinguchita fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera pa nkhondu yakwamba ya pacharu chosi chapasi.

¹² Kwambiya mu 1914, mafumu ngaŵi ngalimbana ngijangija kweniso ngalimbana ndi ŵanthu aku Chiuta. Mwakuyeruzgiyapu, pa nkhondu yakwamba ya pacharu chosi, boma la Germany kweniso la Britain lingutombozga ateŵeti aku Chiuta wo akananga kuchita nkhondu. Ndipu boma la United States lingumanga wo alongozganga ntchitu yakupharazga. Venivi vingufiska uchimi wa pa Chivumbuzi 11:7-10.

13. Kumbi fumu ya kunkhondi yinguchitanji mu vyaka va mu ma 1930 kweniso pa nkhondu yachiŵi ya pacharu chosi chapasi?

¹³ Kwambiya mu 1933 kweniso pa nkhondu yachiŵi ya pacharu chosi chapasi, fumu ya kunkhondi yingutombozga ateŵeti aku Chiuta mwankhaza. Chipani cha Nazi chati chayamba kulamuliya ku Germany, Hitler ndi ŵanthu ŵaki angukaniza ntchitu ya ŵanthu aku Chiuta. Fumu ya kunkhondu yingubaya ŵanthu aku Yehova ndipu anyaki anandi yinguŵaŵika kumalu ngo alangiyangaku ŵanthu. Daniyeli wangukambiya limu venivi. Fumu ya kunkhondi ‘yingufipiska malu ngakupaturika’ ndipuso ‘yingutuzgapu sembi ya nyengu zosi’ chifukwa yingukaniza ntchitu yakupharazga ya ŵanthu aku Chiuta. (Danye. 11:30b, 31a) Hitler wangulapizga kuti wapulutuwengi ŵanthu aku Chiuta wosi ku Germany.

14. Kumbi ndiyani yo wanguja fumu ya kunkhondi pavuli pa nkhondu yachiŵi ya pacharu chosi chapasi? Konkhoskani.

¹⁴ Pavuli pa nkhondu yachiŵi ya pacharu chosi chapasi, ufumu wa Soviet Union ndi vyaru vinyaki ndiwu unguja fumu ya kunkhondi. Ufumu uwu ungwamba kulamuliya vigaŵa vikuluvikulu vo venga va charu cha Germany. Nge mo boma lankhaza la chipani cha Nazi linguchitiya, ufumu wa Soviet Union nawu ungutombozga ŵanthu wosi wo asopanga Chiuta wauneneska.

15. Kumbi fumu ya kunkhondi yinguchitanji pavuli pa Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi?

¹⁵ Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi yati yamala, fumu yasonu ya kunkhondi, ufumu wa Soviet Union ndi vyaru vinyaki angwamba kutombozga ŵanthu aku Chiuta. Mwakukoliyana ndi uchimi wa pa Chivumbuzi 12:15-17, fumu yeniyi yingukaniza ntchitu yidu yakupharazga ndipu yingudikisiya ŵanthu aku Yehova anandi ku Siberia. Mu mazuŵa ngakumaliya nganu, fumu ya kunkhondi yitombozga ukongwa ŵanthu aku Chiuta kweni yitondeka kumalisa ntchitu yawu. *

16. Kumbi ufumu wa Soviet Union ungufiska wuli uchimi wa pa Danyele 11:37-39?

¹⁶ Ŵerengani Danyele 11:37-39. Pakufiska uchimi wenuwu fumu ya kunkhondi ‘yingutumbika cha Chiuta wa apapi ŵaki.’ Kumbi yinguchita wuli venivi? Chifukwa chakuti ufumu wa Soviet Union wakhumbanga kutuzgapu visopa vosi, ungulonda mazaza nga visopa. Nyengu yinyaki mu 1918 boma la Soviet Union lingukamba kuti mu masukulu asambizengi kuti kulivi Chiuta. Kumbi fumu ya kunkhondi yeniyi yinguchita wuli kuti ‘yiperekengi unkhankhu kwaku chiuta wa malu ngakuvikilirika’? Boma la Soviet Union lingugwiriskiya ntchitu ndalama zinandi kuti lije ndi asilikali kweniso lingupanga vidya vakofya kuti lijivikiliyi. Fumu  ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera yenga ndi vidya vinandi vanthazi kuti yibayi ŵanthu mamiliyoni nganandi!

17. Kumbi “chinthu chakuseruska cho chisakaza” ntchinthu wuli?

¹⁷ Fumu ya kunkhondi yitovya fumu ya kumwera kuti achiti chinthu chimoza. Yiwu ‘aŵika chinthu chakuseruska cho chisakaza.’ (Danye. 11:31) Wupu wa United Nations ndiwu “chinthu chakuseruska.”

18. Ntchifukwa wuli wupu wa United Nations udanika kuti “chinthu chakuseruska”?

¹⁸ Wupu wa United Nations ndiwu “chinthu chakuseruska” chifukwa ukamba kuti ungachitiska kuti paŵi chimangu pacharu, penipo ndi Ufumu waku Chiuta pe wo ungachita venivi. Uchimi waku Daniyeli ukamba so kuti wupu wa United Nations ntchinthu chakuseruska “cho chisakaza” chifukwa wazamubwanganduwa visopa vosi vaboza.​—Wonani tchati cha mutu wakuti, “Mafumu Ngaŵi Ngalimbana mu Mazuŵa Ngakumaliya.”

19-20. (a) Ntchifukwa wuli tikhumbika kuziŵa fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera? (b) Kumbi mu nkhani ya sabata ya mawa tazamumuka fumbu nili?

¹⁹ Tikhumbika kuziŵa venivi chifukwa pe ukaboni wo ulongo kuti kwambiya mu chaka cha 1870 mpaka mu 1991, uchimi waku Daniyeli wakukwaskana ndi fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera ukufiskika. Mwaviyo, tigomezga kuti chigaŵa chinyaki cha uchimi cho chajaku nachu chifiskikengi.

²⁰ Ufumu wa Soviet Union ukumala mu chaka cha 1991. Sonu kumbi mazuŵa nganu fumu ya kunkhondi ndiyani? Nkhani yo tazamusambira sabata ya mawa yazamumuka fumbu lenili.