1-2. Kumbi Ayuda wo ŵenga ku Babiloni akhumbikanga kusankha pa nkhani yakukhumbika niyi? (Ezara 1:2-4)

 FUMU yingupharazga kuti Ayuda wo angukoleka ukapolu ku Babiloni kwa vyaka 70 ŵe ndi wanangwa wakuti angawere kwawu ku Isirayeli. (Ŵerengani Ezara 1:2-4.) Ndi Yehova yo wanguchitiska venivi. Ntchifukwa wuli tikamba viyo? Kanandi Ababiloni aŵafwatuwanga cha akapolu ŵawu. (Yesa. 14:4, 17) Kweni pa nyengu iyi ndipu Ababiloni athereskeka. Ndipu fumu yasonu, ndiyu yingukambiya Ayuda kuti angatuwamu mucharu ichi. Venivi vinguchitiska kuti Myuda weyosi ukongwa mitu ya mabanja yisankhi vakuchita, kutuwaku ku Babiloni pamwenga kuja kwenuku. Kusankha pa nkhani iyi kwenga kupusu cha. Chifukwa wuli?

² Pa nyengu iyi Ayuda anandi atenere kuti ŵenga akukota, ndipu venga vakusuzga kwenda ulendu utali. Kweniso chifukwa chakuti Ayuda anandi anguwiya mucharu chenichi cha Babiloni, anguziŵiriya umoyu wa kwenuku pe mbwenu. Mwaviyo, yiwu awonanga kuti charu cha Isirayeli ntcha apapi ŵawu. Kweniso Ayuda anyaki ŵenga akukhupuka ukongwa ku Babiloni. Mwaviyo, vatingi viŵengi vakusuzga kusiya nyumba zawu zamampha pamwenga mabizinesi ngawu ndi kuchija ku charu cho anguchiziŵiriya cha.

3. Kumbi Yehova watingi wakaŵatumbikengi wuli Ayuda akugomezgeka wo anguwere ku Isirayeli?

³ Ayuda akugomezgeka awonanga kuti kuwere ku Isirayeli chenga chinthu chakukhumbika ukongwa kuluska chechosi cho atingi asiyengi ku Babiloni. Yehova watingi wakaŵatumbikengi ukongwa chifukwa cha kumusopa. Chinanga kuti ku Babiloni  kwenga nyumba zakusopiyamu angoza zakujumpha 50, kweni mutawuni yeniyi mwengavi nyumba yakusopiyamu Yehova. Kwengavi so guŵa lasembi lakuti Ayisirayeli aperekiyengepu sembi, nge mo Dangu laku Mozesi lakambiyanga kweniso kwengavi asembi akuti aperekengi sembi zenizi. Mutawuni yeniyi, mwenga ŵanthu anandi wo asopanga achiuta aboza kuluska wo atumbikanga Yehova pamwenga kulondo fundu zaki. Mwaviyo, Ayuda masawuzandi nganandi wo awopanga Yehova akhumbisiskanga kuwere kucharu chawu kuti akaweziyepu kusopa kwauneneska.

4. Kumbi Yehova wanguŵalayizganji Ayuda wo aweriyanga ku Isirayeli?

⁴ Ulendu wakusuzga wakutuwa ku Babiloni kuluta ku Isirayeli, watingi utongi myezi 4. Kweni Yehova wangulayizga kuti wakuŵatuzgiyamu chechosi munthowa chakutondekeska kuchifika ko alutanga. Yesaya wangukamba kuti: “Nozgani nthowa yaku Yehova! Pangiyani Chiuta widu msewu ukulu wakunyoloka wakujumpha muchipalamba. . . . Malu ngakutundumukatundumuka ngayanisiki, ndipu malu ngavibokuboku ngaje chidika.” (Yesa. 40:3, 4) Yeruzgiyani kuti muwona msewu ukulu wo ujumpha muchipalamba, cho ntchidika cha fulati. Ŵanthu wo ajumpha mu msewu wenuwu angakondwa kwendamu. Chingaŵa chipusu kwaku yiwu kwenda mu msewu wenuwu kuluska kukwera mapiri, mitunthu kweniso vidika. Yiwu angachifika so liŵi ko aluta.

5. Kumbi msewu ukulu wakuyeruzgiya wakutuwa ku Babiloni kuluta ku Isirayeli ungupaskika zina wuli?

⁵ Mazuŵa nganu misewu yinandi yikuluyikulu, yija ndi mazina pamwenga nambala. Ndipu msewu wakuyeruzgiya wo Yesaya wangukamba, nawu we ndi zina. Iyu wangukamba kuti: “Kwazamuja msewu ukulu, msewu wo, wazamudanika kuti Msewu Wakupaturika. Munthu wakufipiskika wazamukwendamu cha.” (Yesa. 35:8) Kumbi layizgu lenili laŵakwaskanga wuli Ayisirayeli, nanga isi lititikwaska wuli mazuŵa nganu?

6. Ntchifukwa wuli msewu uwu wadanikanga kuti wakupaturika?

⁶ Msewu ukulu wakuyeruzgiya ungupaskika zina lamampha ukongwa lakuti “Msewu Wakupaturika.” Ntchifukwa wuli msewu wenuwu ungudanika kuti wakupaturika? “Munthu wakufipiskika” watingi wakazomerezekengi cha kuja mucharu cha Isirayeli, kung’anamuwa Myuda yo wachita ureŵi, yo wasopa angoza pamwenga yo wachita maubudi nganyaki ngakulungakulu. Ayuda wo atingi aweriyengi ku Isirayeli atingi akajengi “ŵanthu akupaturika” kwaku Chiuta wawu. (Doto. 7:6) Venivi vang’anamuwanga kuti Ayuda wo angutuwa ku Babiloni akhumbikanga mbwenu kusintha vinthu vinyaki kuti akondwesi Yehova.

7. Kumbi Ayuda anyaki akhumbikanga kusintha vinthu nivi? Kambani chakuyeruzgiyapu.

⁷ Nge mo takambiyapu kali, Ayuda anandi wo anguwiya ku Babiloni atenere kuti angutoliyaku nkharu zinyaki za ŵanthu a kwenuku. Pati pajumpha vyaka vinandi kutuliya po Ayuda anguwere ku Isirayeli, Ezara wanguvwa kuti Ayuda anyaki ato anthukazi wo asopanga angoza. (Eki. 34:15, 16; Ezara 9:1, 2) Pavuli paki, nduna Nehemiya, yinguguŵa ukongwa yati yaziŵa kuti ŵana wo anguwiya ku Isirayeli achiziŵanga cha chineneru cha Ayuda. (Doto. 6:6, 7; Nehe. 13:23, 24) Pakuti mazu ngaku Chiuta ngangulembeka mu Chiheberi, chineneru cho ŵana yaŵa achivwanga cha vatingi viŵengi vakusuzga kuti amuyanjengi Yehova kweniso kumusopa. (Ezara 10:3, 44) Mwaviyo, Ayuda ŵenaŵa akhumbikanga kusintha vinthu vinyaki vikuluvikulu. Kweni venga vipusu kuchita venivi chifukwa ajanga ku Isirayeli, ko kusopa kwauneneska kwawezekiyangapu kamanakamana.​—Nehe. 8:8, 9.

8. Ntchifukwa wuli vinthu vo vinguchitika kali ukongwa vititikwaska isi mazuŵa nganu? (Wonani chithuzi cho che pachikonkhombi.)

 ⁸ Anyaki angajifumba kuti, ‘Kumbi vo vinguchitikiya Ayuda, vititikwaska isi mazuŵa nganu?’ Hinya, chifukwa vo tichita tingaviyeruzgiya ndi kwenda pa “Msewu Wakupaturika.” Kwali te Akhristu akusankhika pamwenga a “mbereri zinyaki,” tikhumbika kulutirizga kwenda pa “Msewu Wakupaturika” chifukwa venivi vitiwovyengi kulutirizga kusopa Yehova sonu ndipuso kunthazi tazamulonde vitumbiku vinandi mu Ufumu waku Chiuta. b (Yoha. 10:16) Kwamba mu 1919 C.E., ŵanthu mamiliyoni nganandi, anthulumi, anthukazi kweniso ŵana, atuwa mu Babiloni Mukulu yo wamiya visopa vosi vaboza ndipu ayamba kwenda pa msewu wakuyeruzgiya. Namwi mutenda pa msewu wenuwu. Chinanga kuti ŵanthu angwamba kwenda pa msewu wenuwu vyaka 100 vo vajumpha, kweni pe ŵanthu anyaki wo angwamba kunozga msewu wenuwu vyaka mahandiredi nganandi venivi vechendachitiki.

9. Kumbi lemba la Yesaya 57:14, likamba kuti “Msewu Wakupaturika” ungunozgeka wuli?

⁹ Yehova wanguwonesesa kuti waŵatuzgiyamu chakuguŵisa chechosi munthowa Ayuda wo atuwanga ku Babiloni. (Ŵerengani Yesaya 57:14.) Nanga wuli vakukwaskana ndi “Msewu Wakupaturika” wa mazuŵa nganu? Kwa vyaka vinandi chechendafiki chaka cha 1919, Yehova wangugwiriskiya ntchitu anthulumi wo awopanga Chiuta kunozga nthowa yakutuliya mu Babiloni Mukulu. (Yeruzgiyani ndi Yesaya 40:3.) Anthulumi akugomezgeka ŵenaŵa, angufwiyapu kugwira ntchitu yakunozga nthowa kuti ŵanthu a mitima yamampha atuwi mu chisopa chaboza ndi kwamba kusopa Yehova limoza ndi ŵanthu ŵaki. Kumbi ntchitu “yakunozga nthowa” yasazganganjipu? Tiyeni tikambiskani vinthu vinyaki vo vinguchitika pa ntchitu yeniyi.

10-11. Kumbi ntchitu yakusindikiza kweniso kufwatuliya Bayibolu yinguwovya wuli kuti ŵanthu aziŵi uneneska wa mu Bayibolu? (Wonani so chithuzi.)

¹⁰ Kusindikiza. Kuzifika cha mu ma 1450, Bayibolu achitanga kulikope pamanja. Ntchitu yeniyi yatonga nyengu yitali, Mabayibolu ngasanirikanga viŵi cha ndipuso ngenga ngakudula ukongwa. Kweni ŵati ayamba kugwiriskiya ntchitu machini ngakusindikiziya, venga vambula kusuzga kupanga Mabayibolu nganandi kuti ngasanirikengi ndi ŵanthu anandi.

¹¹ Kufwatuliya. Kwa vyaka vinandi, Bayibolu lasanirikanga ukongwa mu chineneru cha Chilatini pe ndipu ŵanthu wo achiziŵanga ŵenga akusambira pe. Kweni machini ngakusindikiziya ngati ngayamba kuwanda ŵanthu wo awopanga Chiuta, angufwiyapu kugwira ntchitu yakufwatuliya Bayibolu mu vineneru vinyaki vinandi. Venivi vinguwovya ŵanthu wo aŵerenganga Bayibolu kuti apambanisengi vo asambizikanga ndi alongozgi avisopa ndi vo Bayibolu lisambiza.

12-13. Kambani chakuwoniyapu cho chilongo mo ŵanthu a mtima wamampha wo asambiranga Bayibolu mu vyaka va m’ma 1800 angwambiya kuvumbuwa vinthu vaboza vo visopa vasambizanga.

¹² Vinthu vakovya pakusambira Bayibolu. Ŵanthu wo asambiranga Bayibolu mwakuphwere angusambira fundu zinyaki zakukhumbika ukongwa kutuliya mu Mazu ngaku Chiuta. Kweni alongozgi a visopa angukwiya ukongwa ŵati aziŵa kuti wo asambiranga Bayibolu akambiyaku ŵanthu anyaki vo asambiranga. Mwakuyeruzgiyapu, mu vyaka va m’ma 1800 anthulumi a mitima yamampha, angwamba kusindikiza timapepala to tinguvumbuwa vinthu vaboza vo vasambizikanga mu matchalitchi.

¹³ Cha m’ma 1835 munthu wakopa Chiuta zina laki Henry Grew wangutuzga kapepala ko kakonkhoskanga mo akufwa alili. Mu kapepala kenaka iyu wangulongo kutuliya mu Malemba kuti umoyu wambula kufwa munthu watesa kuwa  nawu cha nge mo alongozgi a matchalitchi nganandi asambiziyanga, kweni ndi mphasu yakutuliya kwaku Chiuta. Mu 1837 George Storrs wangusaniya kapepala kenaka pa nyengu yo wenga mu sitima yapamtunda. Iyu wangukaŵerenga ndipu wangukhorwa kuti wasaniya uneneska wakuzirwa. Iyu wangwamba kukambiyaku anyaki vo wangusambira. Mu 1842 George Storrs wangukamba nkhani zinandi zo zenga ndi mutu wakuti, “Kufufuza—Kumbi Ŵanthu Aheni Ŵe Ndi Umoyu Wambula Kufwa?” Vo wangulemba George Storrs vingumuwovya ukongwa mnyamata munyaki zina laki Charles Taze Russell.

14. Kumbi Mubali Russell ndi anyaki anguyanduwa wuli ndi ntchitu yakunozga nthowa yauzimu yo yinguchitika vyaka vakuvuli? (Wonani so chithuzi.)

¹⁴ Kumbi Mubali Russell kweniso anyaki anguyanduwa wuli ndi ntchitu yakunozga nthowa yauzimu yo yinguchitika vyaka va kuvuli? Pakusambira Bayibolu yiwu afufuzanga mumadikishonale ngakupambanapambana nge lexicon, concordance kweniso Mabayibolu ngakupambanapambana ngo ngengaku pa nyengu yo. Yiwu anguyanduwa so ndi vo Henry Grew, George Storrs kweniso ŵanthu anyaki angufufuza vakukwaskana ndi Bayibolu. Mubali Russell ndi anyaki anguwovya ukongwa pakunozga nthowa yauzimu mwakupanga mabuku nganandi kweniso timapepala takukonkhoska vo Bayibolu likamba.

15. Kumbi ndi vinthu vakukhumbika nivi vo vinguchitika mu 1919?

¹⁵ Mu 1919, Babiloni Mukulu wanguleka kulamuliya ŵanthu aku Chiuta. Mu chaka chenichi, “kapolu wakugomezgeka ndi wazeru” wangwamba kugwira ntchitu yakuwovya ŵanthu a mitima yamampha kwamba kwenda pa “Msewu Wakupaturika.” (Mate. 24:45-47) Ntchitu yo ŵanthu anyaki anguchita kuvuli yakunozga msewu, yinguwovya ŵanthu anandi wo angwamba kwenda pa msewu ukulu kusambira vinandi vakukwaskana ndi Yehova kweniso vo wakhumba kuzichita munthazi. (Nthanthi 4:18) Yiwu angwamba so kusintha umoyu wawu kuti akoliyanengi ndi vo Yehova wakhumba. Yehova wangukhaza kuti ŵanthu ŵaki asinthengi vinthu vosi kamoza ndi kamoza pe cha. Mumalu mwaki, iyu waja wachiyengetuwa ŵanthu ŵaki kamanakamana. (Wonani bokosi lakuti, “ Yehova  Wayengetuwa Ŵanthu Ŵaki Kamanakamana.”) Tosi tazamukondwa ukongwa pa nyengu yo tazamufiska kukondwesa Chiuta widu pa chechosi cho tazamuchitanga!​—Ako. 1:10.

16. Kwambiya mu 1919, kumbi ntchitu yakunozga “Msewu Wakupaturika” yitenda wuli? (Yesaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Msewu wewosi ukhumbika kuwunozganga kaŵikaŵi. Kwambiya mu 1919, ntchitu yakunozga “Msewu Wakupaturika” yilutiriya kuti ŵanthu anandi atuwi mu Babiloni Mukulu. Mwaviyo kapolu wakugomezgeka ndi wazeru yo wangusankhika pa nyengu iyi, wangwamba kugwira ntchitu. Ndipu mu 1921, wangutuzga buku kuti wawovyi ŵanthu wo ayambanga ŵaka kusambira uneneska wa mu Bayibolu. Buku lenili lenga lakuti, Zeze wa Mulungu ndipu mabuku ngakukwana 6 miliyoni ngangusindikizika mu vineneru 36 mwakuti ŵanthu anandi angusambira uneneska mwakugwiriskiya ntchitu buku lenili. Pambula kuswera yapa, talonde buku lamampha ukongwa lakuchitisiya masambiru nga Bayibolu lakuti Kondwani ndi Umoyu Kwamuyaya! Mazuŵa nganu ngakumaliya, Yehova wagwiriskiya ntchitu gulu laki kupereka chakurya chauzimu kuti watiwovyi kulutirizga kwenda pa “Msewu Wakupaturika.”​—Ŵerengani Yesaya 48:17; 60:17.

17-18. Kumbi “Msewu Wakupaturika” utitilongozge pani?

¹⁷ Tingakamba kuti munthu weyosi yo wazomera kusambira Bayibolu ndikuti we ndi mwaŵi wakwamba kwenda pa “Msewu Wakupaturika.” Anyaki atenda ŵaka mtunda umanavi mbwenu atuwapu pa msewu ukulu. Penipo anyaki akhumbisiska kulutirizga kwenda pa msewu wenuwu mpaka po amaliziya ulendu wenuwu. Kumbi ulendu wenuwu umaliya pani?

¹⁸ Kwaku wo ŵe ndi chilindizga chakuluta kuchanya, “Msewu Wakupaturika” utiŵalongozge ku “paradayisu waku Chiuta” kuchanya. (Chivu. 2:7) Ndipu wo ŵe ndi chilindizga chakuzija pacharu chapasi, msewu ukulu wenuwu utiŵalongozge kukumaliya kwa vyaka 1,000 va ulamuliru waku Khristu pa nyengu yo weyosi wazamuja wakufikapu. Asani mazuŵa nganu mutenda pa msewu ukulu wenuwu, mungalereskanga kuvuli cha. Ndipu mungatuwangapu cha pa msewu wenuwu mpaka po mwamaliziya ulendu winu wakuchifika mucharu chifya! “Muyendi umampha” mosi!