1, 2. (a) Kumbi nchawanangwa wuli cho Chiuta wangupaska Adamu? (b) Nchifukwa wuli Chiuta wangumupangiya munthukazi Adamu? (Wonani chithuzi cho che pachanya.)

 YEHOVA wakupanga charu chapasi ndi chilatu. Iyu “wanguchichitiya kujamu.” (Yes. 45:18) Wangwamba kulenga Adamu yo wenga munthu wakufikapu ndipu wangumuŵika m’munda wa Edene, ngo ngenga malu ngamampha ukongwa kujamu. Adamu watenere kuti wakondwanga ukongwa ndi vimiti vamampha, misinji ya maji ngo ngayendanga kamanakamana ndipuso nyama zo zachitanga saza. Kweni wasoŵanga chinthu chinyaki chakukhumbika ukongwa. Yehova waguchivumbuwa po wangukamba kuti: “Nkhwamampha cha kuti munthu yo waje yija; ndikamuchitiyanga wakumovya, wakulingana nayu.” Pavuli paki, Chiuta wangugonesa Adamu tulu takufwa natu, wangutoku mbaŵala yimoza kuliŵavu laki ndipu ‘wangupangiya munthukazi.’ Adamu watenere kuti wangukondwa ukongwa wati wayuka ndi kuwona muwolu waki mwakuti wangukamba kuti: “Uyu sonu nchiwanga cha viwanga vangu ndi nyama ya nyama yangu; wakadanikanga Munthukazi, chifukwa wangutoleka kutuwa mu munthurumi.”​—Chiy. 2:18-23.

² Chiuta wangupaska Adamu munthukazi wakufikapu kuti wamuwovyengi. Munthukazi mwenuyu wenga ndi mwaŵi wakubala ŵana.  Ndichu chifukwa chaki, Adamu “wangudana zina la muwolu waki Eva, chifukwa wenga nyina wa amoyu wosi.” (Chiy. 3:20) Ivi vilongore limu kuti Chiuta wangupaska banja lakwamba chawanangwa chamampha ukongwa. Yiwu ŵenga ndi mwaŵi wakubala ŵana akufikapu. Nthowa iyi yatingi yiwovyengi kuti charu chapasi cha paradayisu chizazi ndi ŵanthu akufikapu wo atingi alongozgengi vinthu vosi vamoyu.​—Chiy. 1:27, 28.

3. (a) Kumbi Adamu ndi Eva akhumbikanga kuchitanji kuti Chiuta waŵatumbiki, kweni nchinthu wuli cho chinguchitika? (b) Kumbi ndi mafumbu nanga ngo tikambiskanengi?

³ Kuti alonde vitumbiku vo Yehova wanguŵasungiya, Adamu ndi Eva akhumbikanga kuvwiya ndipuso kuzomerezga kuti iyu ndiyu ngwakwenere kuwusa. (Chiy. 2:15-17) Asani anguchita ivi, atingi afiskengi khumbu laku Chiuta. Kweni vakuchitiska chitima kuti angunyengeka ndi “njoka yo yamwaka,” Satana, ndipu angubudiya Chiuta. (Chiv. 12:9; Chiy. 3:1-6) Kumbi kugaruka kwenuku kwaŵakwaska wuli anthukazi? Kumbi ndi vinthu wuli vo anthukazi akopa Chiuta anguchita mu nyengu yakali? Nchifukwa wuli anthukazi achikhristu a mazuŵa nganu angakambika kuti ndi gulu la “anthukazi anandi”?​—Sumu 68:11.

4. Kumbi ndiyani yo wakambika kuti wangubuda pakati paku Adamu ndi Eva?

⁴ Pa nyengu yo Adamu wafumbikanga za kugaruka kwaki, iyu wangupereka vifukwa vakujimiya ndipu wangukamba kuti: “Munthukazi yo mungundipaska kuŵa nani, ndiyu wandipaska chipasi cha muti wo, ndipu ndarya.” (Chiy. 3:12) Adamu wakutiyanga munthukazi kweniso Chiuta wachanju yo wangumupaska munthukazi kuti ndiwu angunanga. Wosi ŵaŵi, Adamu ndi Eva angunanga, kweni Adamu ndiyu wakambika kuti wangubuda. Ndichu chifukwa chaki wakutumika Paulo wangulemba kuti, ‘Wuli ndimo mwa munthu yumoza [Adamu] ulakwi unguserere mu charu, ndi nyifwa pa chifukwa cha ulakwi wo.’​—Ŵar. 5:12.

5. Kumbi pe ukaboni wuli wakulongo kuti ŵanthu angafiska cha kujiwusa?

⁵ Ŵanthu ŵaŵi akwamba angunyengeka kuti awonengi nge kuti Yehova ngakwanere cha kuŵawusa. Ivi vingwambisa nkhani yikulu yakuti: Kumbi ndiyani yo ngwakwenere kuwusa? Kuti fumbu ili limukiki, Chiuta wanguzomerezga kuti ŵanthu alutirizgi kujiwusa kwa nyengu yitali. Iyu wanguziŵa kuti vakuchita va ŵanthu vatingi vilongongi kuti angafiska cha kujiwusa. Kwa vyaka vinandi, muwusu wa ŵanthu wachitiska kuti ŵanthu akumani ndi masuzgu nganandi. Mu vyaka 100 vo vajumpha, ŵanthu pafupifupi 100,000,000, ŵafwa pa nkhondu. Chiŵerengeru ichi chisazgapu anthurumi, anthukazi ndipuso ŵana ambula kunanga. Ivi vilongore limu kuti “nkhwa munthu yo watenda cha kunyoroska menderu ngaki.” (Yer. 10:23) Asani tivwisa fundu yeniyi, ndikuti tizomerezga kuti Yehova ndiyu ngwakwenere kuwusa.​—Ŵerengani Nthanthi 3:5, 6.

6. Kumbi ŵana anthukazi atiŵawona wuli muvigaŵa vinyaki?

⁶ M’charu ichi cho chiwusika ndi Satana, ŵanthu achitiya nkhaza anthukazi ndi anthurumi. (Wak. 8:9; 1 Yoh. 5:19) Kweni anandi achitiya nkhaza anthukazi. Vilongo kuti pacharu chosi chapasi, anthukazi pafupifupi 30 pa anthukazi 100 ŵewosi akamba kuti arumu ŵawu atachitiya nkhaza. Muvyaru vinyaki, ŵana anthurumi ndiwu awoneka kuti mbakukhumbika ukongwa kuluska anthukazi chifukwa agomezga kuti zina la mtundu wawu limalengi cha ndipuso azamuphwere apapi ŵawu akukota kweniso ambuyawu. Kweniso m’malu nganyaki ŵana anthukazi awoneka kuti mbakukhumbika ukongwa cha ndipu anandi atuzga nthumbu asani aziŵa kuti mwana yo abalengi ndi munthukazi.

7. Kumbi Chiuta wanguchita wuli kuti ŵanthu wosi akondwengi?

⁷ Chiuta wakondwa cha kuti ŵanthu achitiyengi nkhaza anthukazi. Iyu watiŵatumbika ukongwa anthukazi ndipuso watiŵachitiya vinthu mwaurunji. Tiziŵa mo Yehova wachitiya vinthu ndi anthukazi. Yehova wangupanga Eva kuti waje wakufikapu ndipuso wangumulenga kuti  wangajanga kapolu cha kweni wawovyengi Adamu. Venivi vilongo kuti watiŵatumbika nadi ukongwa anthukazi. Ndichu chifukwa chaki pakumaliya pa zuŵa la nambala 6 lo wangumalizgiya kulenga vinthu, Chiuta “wanguwona chosi cho wanguchita, ndipu chenga chamampha ukongwa.” (Chiy. 1:31) Hinya, “chosi” cho Yehova wangupanga “chenga chamampha” nadi! Mwaviyo, iyu wakhumbanga kuti ŵanthu ajengi umoyu wamampha ukongwa.

8. (a) Kambani vinthu vo ŵanthu anandi achita. (b) Kumbi Chiuta walongo kuti watanja ŵanthu naŵa kwamba kali?

⁸ Anthukazi ndi anthurumi anandi akwamba kali kuchita vinthu viheni kwambiya po Adamu ndi Eva angugarukiya. Mu nyengu ya akutumika, vinthu venga so viheni ukongwa kuluska kali. Bayibolo lingukambiya limu kuti mijalidu yiheni yazamusanirika peposi mu “mazuŵa ngakumaliya.” Mazuŵa nganu napu vinthu viheni vichitika peposi ndipu venivi mbukaboni wakuti te mu “nyengu zizitu.” (2 Tim. 3:1-5) Kweni “Ambuya” [Yehova] akwamba kali kulongo kuti atanja anthurumi ndi anthukazi wo atimugomezga, kuvwiya marangu ngaki kweniso kuziŵa kuti iyu ndiyu ngakwenere kuŵawusa.​—Ŵerengani Sumu 71:5.

9. Kumbi mbalinga wo angutaskika pa nyengu ya Zandi, ndipu nchifukwa wuli angutaskika?

⁹ Mu nyengu yaku Nowa, ŵanthu amanavi ŵaka ndiwu angutaskika pa nyengu yo Chiuta wangubaya ŵanthu ankhaza mwakugwiriskiya nchitu Zandi. Asani aku ŵaki aku Nowa, avurwa ŵaki ndipuso azichi ŵaki ŵengaku pa nyengu iyi ndikuti nawu angufwa ndi zandi. (Chiy. 5:30) Chiŵerengeru cha anthukazi wo angutaskika chinguyanana ŵaka ndi cha anthurumi. Nowa, muwolu waki, ŵana ŵaki atatu ndipuso awolu ŵawu ndiwu angutaskika. Yiwu angutaskika chifukwa chakuti awopanga Chiuta ndipuso achitanga khumbu laki. Ŵanthu mabiliyoni wo alipu sonu pacharu akutuliya ku ŵanthu 8 ŵenaŵa wo Yehova wanguŵawovya.​—Chiy. 7:7; 1 Pet. 3:20.

10. Nchifukwa wuli Yehova wawovyanga awolu ŵa anthurumi akugomegzeka a mu nyengu yakali?

¹⁰ Pati pajumpha vyaka, awolu ŵa apapi ŵidu akugomezgeka a mu nyengu yakali ŵenga akopa Chiuta ndipu iyu waŵawovyanga. Chiuta watingi waŵawovyengi cha asani adandawulanga pa umoyu wawu. (Yuda 16) Sara, muwolu waku Abrahamu wenga waulemu ukongwa. Iyu wakudandawulapu cha kuti wangutuwa m’charu chakukhupuka cha Uru ndi kwamba kuja umoyu wakusamasama m’mahema m’charu chinyaki. M’malu mwaki, “Sara wangumuvwiya Abrahamu, pakumtamula mbuya.” (1 Pet. 3:6) Ŵanaŵaniyani so Rebeka yo wangutumbikika ndi Yehova ndipu pavuli paki wanguzija munthukazi wamampha ukongwa. Ndichu chifukwa chaki Yisaki “wangumwanja munthukazi. Viyo . . . wangusangaruskika pavuli pa nyifwa ya anyina.” (Chiy. 24:67) Tikondwa so ukongwa mazuŵa nganu kuti te ndi anthukazi wo atopa Chiuta nge mo Sara ndi Rebeka achitiyanga.

11. Kumbi azamba ŵaŵi achiheberi angulongo wuli chiganga?

¹¹ Pa vyaka vosi vo Ayisraele ŵenga ku ukapolu ku Egipiti, angwandana ukongwa ndipu Farao wangukamba kuti bonda weyosi munthurumi wa Aheberi wabayikengi. Kweni ŵanaŵaniyani azamba ŵaŵi achihebere, Shifara ndi Puwa. Yiwu angukana kubaya ŵana abonda chifukwa chakuti amuwopanga ukongwa Yehova. Mwaviyo, iyu wanguŵatumbika ukongwa limoza ndi mabanja ngawu.​—Chit. 1:15-21.

12. Kumbi Debora ndi Jaelu anguchita vinthu wuli?

¹² Mu nyengu ya ŵeruzgi, Chiuta wanguwovya so Debora yo wenga mchimi munthukazi. Iyu wanguchiska mweruzgi Baraki ndipuso wanguwovya Ayisraele kuti aleki kutombozgeka kweni wangumukambiya limu kuti ndiyu cha yo watumbikikengi asani Akanani apundika. M’malu mwaki, Chiuta waperekengi mura wa nkhondu, Sisera, “mu janja la munthukazi.” Ivi ndivu vinguchitika nadi po Jaelu, munthukazi yo wenga wachiyisraele cha, wangubaya Sisera.​—Ŵer. 4:4-9, 17-22.

13. Kumbi Bayibolo likambanji vaku Abigaili?

 ¹³ Abigaili nayu wenga so munthukazi wakopa Chiuta yo wengaku cha m’ma 1000 B.C.E. Iyu wenga ndi zeru kweni murumu waki Nabala, wenga mukali kweniso muzereza. (1 Sam. 25:2, 3, 25) Kwa nyengu yitali, Davidi ndi ŵanthu ŵaki anguvikiliya vinthu vaku Nabala kweni ŵati amupempha kuti waŵapaskeku, “iyu wanguŵakaripiya” ndipu wanguŵanola. Ivi vingumukwiyisa ukongwa Davidi ndipu wakhumbanga kubaya Nabala ndi ŵanthu ŵaki. Abigaili wati wavwa, wanguto vakurya ndi vakumwa kuti wakapaski Davidi ndi ŵanthu ŵaki. Iyu wanguchita ivi kuti aleki kuŵabaya. (1 Sam. 25:8-18) Pavuli paki, Davidi wangukambiya Abigaili kuti: “Atumbikiki Ambuya, Chiuta waku Yisraele, yo wakutuma kukumana nani zuŵa linu.” (1 Sam. 25:32) Nabala wati wafwa, Davidi wanguto Abigaili.​—1 Sam. 25:37-42.

14. Kumbi ndi nchitu wuli yo ŵana anthukazi aku Shalimi angugwiraku, ndipu ayanana wuli ndi anthukazi achikhristu mazuŵa nganu?

¹⁴ Pa nyengu yo Ababulo angubwanganduwa msumba wa Yerusalemu mu 607 B.C.E., anthurumi, anthukazi ndipuso ŵana anandi angufwa. Nehemiya wanguzenga so mpanda wa msumba wenuwu mu 455 B.C.E. Ŵana anthukazi aku Shalimi yo wenga mweruzgi wachigaŵa chinyaki cha msumba wa Yerusalemu nawu anguwovya pa nchitu yakunozga mpanda. (Neh. 3:12) Yiwu angujipereka kugwira nchitu yakusika yeniyi. Nasi tiwonga ukongwa kuti anthukazi achikhristu atovya pa nchitu zakuzenga zakupambanapambana mazuŵa nganu.

15. Kumbi Mariya wenga ndi mwaŵi wuli?

¹⁵ Viwoneka kuti mu nyengu ya akutumika, Yehova wangutumbika anthukazi anandi mwakuŵapaska mauteŵeti ngakupambanapambana. Yumoza waku yiwu wenga Mariya. Pa nyengu yo wenga pa chibwezi ndi Yosefe, mzimu wakupaturika ungumuchitiska kuti waje ndi nthumbu. Nchifukwa wuli Chiuta wangusankha Mariya kuti waje nyina waku Yesu? Tikayika cha kuti chenga chifukwa chakuti wawopanga Chiuta ndipu wenga ndi mijalidu yamampha yo yatingi yimuwovyengi kulera mwana waki kutuwa pa unamana mpaka pa ura. Uwu wenga mwaŵi ukulu ukongwa kuti waje nyina wa munthu wakuluska weyosi yo wakujaku pacharu chapasi.​—Mat. 1:18-25.

16. Konkhoskani chakuwoniyapu cho chilongo kuti Yesu watumbikanga anthukazi.

¹⁶ Yesu waŵatumbikanga ukongwa anthukazi. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani munthukazi yo wasuluwanga ndopa kwa vyaka 12. Iyu wanguporota m’chigulu cha ŵanthu ndipu wanguchiko chakuvwala chaku Yesu. M’malu mwakumukalipiya, Yesu wangumukambiya mwaulemu kuti: “Mwana munthukazi we, chivwanu chaku chakutaska; kanga mu chimangu, uchizgiki ku nthenda yaku.”​—Marko 5:25-34.

17. Nchinthu chakuziziswa nichi cho chinguchitika pa Pentekoste wa mu 33 C.E.?

¹⁷ Anthukazi anyaki ateŵetiyanga Yesu kweniso akutumika. (Luka 8:1-3) Pa Pentekoste wa mu 33 C.E., anthurumi ndi anthukazi pafupifupi 120 angulonde mzimu wakupaturika munthowa yapade. (Ŵerengani Machitidu 2:1-4.) Ivi vingukambikiya limu kuti: “[Ini Yehova] ndipunguliyengi mzimu wangu pa ŵanthu wosi; ndipu ŵana ŵinu anthurumi ndi ŵana ŵinu anthukazi achimengi . . . Ndipu so chinanga mpha ateŵeti ŵinu anthurumi ndi ateŵeti anthukazi mu mazuŵa ngo ndipunguliyengi mzimu wangu.” (Yoele 2:28, 29) Kutuliya pa vo vinguchitika pa Pentekoste, Chiuta wangulongo kuti waleka kuwovya Ayisraele a mu nyengu yakali ndipu wayamba kuwovya “Yisraele yo waku Chiuta” wo mbanthurumi ndi anthukazi. (Ŵag. 3:28; 6:15, 16) Anyaki mwa anthukazi achikhristu wo angugwiraku nchitu yakupharazga mu nyengu ya akutumika, ŵenga ŵana anthukazi anayi aku Filipu.​—Mac. 21:8, 9.

18, 19. (a) Kumbi Chiuta wapereka mwaŵi wuli kwa anthurumi ndi anthukazi pa nkhani yakusopa kwauneneska? (b) Kumbi wakulemba sumu wangukambanji vakukwaskana ndi anthukazi wo apharazga uthenga wamampha?

¹⁸ Kukumaliya kwa vyaka va m’ma 1800, anthurumi ndi anthukazi amanavi angulongo kuti akhumbanga kusopa kwauneneska. Yiwu agwiranga nchitu yo Akhristu mazuŵa nganu achita yo Yesu wangukambiya limu kuti: “Ndipu evangeli wenuwu wa ufumu umemezekengi mu charu chosi chapasi uli mbukaboni ku mitundu yosi; pavuli ndipu ukazanga umari wo.”​—Mat. 24:14.

¹⁹ Kali kwenga kagulu kamanavi ka Akusambira Bayibolo kweni sonu kwe Akaboni aku Yehova 8,000,000. Ŵanthu akujumpha 11,000,000 atanja Bayibolo kweniso nchitu yidu yakupharazga ndipu atuza ku Chikumbusku cha nyifwa yaku Yesu cho chichitika chaka chechosi. Muvigaŵa vinandi, anthukazi ndiwu asanirika ukongwa pa Chikumbusku. Kusazgiyapu pa fundu yeniyi, anthukazi 1,000,000 achita uteŵeti wa nyengu zosi wakupharazga Ufumu pacharu chosi chapasi. Kukamba uneneska, Chiuta waŵapaska mwaŵi ukulu anthukazi wakufiska nawu mazu ngo wakulemba sumu wangukamba. Iyu wanguti: “Ambuya angulangula ndipu anthukazi anandi angupinga makani.”​—Sumu 68:11.

20. Kumbi ndi nkhani nizi zo tingasambira?

²⁰ Tingafiska cha kukonkhoska vosi vakukwaskana ndi anthukazi akugomezgeka wo akulembeka m’Bayibolo. Kweni tosi tikhoza kuŵerenga nkhani za ŵanthu ŵenaŵa m’Mazu ngaku Chiuta ndipuso m’magazini ngidu. Mwakuyeruzgiyapu, tikhoza kuŵerenga nkhani yakugomezgeka kwaku Ruti. (Ruti 1:16, 17) Asani tiŵerenga buku la Fumukazi Estere ndipuso nkhani zakukwaskana ndi iyu m’mabuku ngidu, kungatovya kuti tije ndi chivwanu chakukho. Tingayanduwa ukongwa asani tichita viyo Pakusopa kwa Pabanja. Tikhoza kusambira so nkhani zenizi pa sambiru lapakutija.

21. Kumbi anthukazi akopa Chiuta alongo wuli kuti mbakujipereka kwaku Yehova mu nyengu yasuzgu?

²¹ Yehova watumbika nchitu yakupharazga yo anthukazi achikhristu achita kweniso watiŵawovya asani ayeseka. Mwakuyeruzgiyapu, Chiuta wanguwovya anthukazi wo angulutirizga kuja akugomezgeka po angusuzgika ukongwa ndi chipani cha Nazi, mwakuti anyaki angufwa chifukwa chakukhumba kuvwiya Chiuta. (Mac. 5:29) Mazuŵa nganu napu, azichi ŵidu ndipuso Akhristu anyaki azomerezga kuti Chiuta ndiyu ngwakwenere kuwusa nge mo anguchitiya akali. Nge mo wanguchitiya ndi Ayisraele mu nyengu yakali, Yehova watiŵako pa janja lamaryi ndipu wakamba kuti: “Ungopanga cha, ndikakovyanga.”​—Yes. 41:10-13.

22. Kumbi tilindizga vitumbiku wuli kunthazi?

²² Pambula kuswera yapa, anthurumi ndi anthukazi asinthengi charu kuti chije paradayisu ndipu azamuwovya ŵanthu mamiliyoni wo azamuyuskika kuti azisambiri vakukwaskana ndi chilatu chaku Yehova. Mwaviyo, kaya ndisi munthurumi pamwenga munthukazi, tiyeni tosi tilutirizgi kukondwa ndi mwaŵi wo tenawu wakuteŵete Yehova “ndi mtima umoza” mpaka po vinthu vazamusinthiya.​—Zef. 3:9.