1-3. Kumbi akusambira aku Yesu angukumana ndi masuzgu nanga pa nchitu yakupharazga uthenga wamampha ku “mitundu yosi”?

 NCHITU yo Yesu Khristu wangutuma akusambira ŵaki yenga yikulu ukongwa. Iyu wanguŵatuma kuti: “Lutani, sambizani mitundu yosi.” Ŵati ayamba kugwira nchitu iyi, “evangeli wenuwu wa Ufumu [watingi] umemezekengi mu charu chosi chapasi uli mbukaboni ku mitundu yosi.”​—Mat. 24:14; 28:19.

² Akusambira ayanjanga Yesu kweniso uthenga wamampha. Ndipu aŵanaŵaniyanga ukongwa mo atingi afiskiyengi nchitu yo angulangulika chifukwa chakuti ŵenga amanavi. Pa nyengu iyi, Yesu yo amupharazganga ku ŵanthu kuti ndi Mwana waku Chiuta ndipu wafwa kali. Ŵanthu aŵawonanga nge “ŵambula kusambira ndi ŵaŵaka.” (Mac. 4:13) Kweni yiwu akhumbikanga kupharazga uthenga wakupambana ndi vo alongozgi akutchuka wo angusambira midawuku yakali asambizanga. Kweniso atumbikikanga cha m’charu chawu. Ndipu Ufumu wa Roma wawuwonanga kanthu cha mtundu wa Yisraele.

 ³ Yesu wangukambiya akusambira ŵaki kuti azamutinkhika, kutombozgeka ndipu anyaki azamubayika. (Luka 21:16, 17) Yiwu atingi aperekekengi, kususkika ndi achimi aboza ndipuso kulimbana ndi uchikana marangu. (Mat. 24:10-12) Chinanga kuti ŵanthu anandi atingi avwisiyengi uthenga wawu, kumbi atingi afiskengi wuli kupharazga mpaka “ku vigoti va panupasi”? (Mac. 1:8) Masuzgu yanga ngatingi ngaŵafipiskengi mtima ukongwa.

4. Kumbi akusambira aku Yesu angukumana ndi vinthu vakukondwesa nivi pa nchitu yawu yakupharazga?

⁴ Akusambira aku Yesu apharazganga uthenga wamampha mwaphamphu chinanga kuti afipanga mtima ndi masuzgu ngo atingi akumanengi nangu. Yiwu apharazganga mu Yerusalemu, Samaria ndipuso kwekosi ko kwasanirikanga ŵanthu pa nyengu yeniyo. Chinanga kuti akumananga ndi masuzgu kweni vechendamali vyaka 30, uthenga wamampha ungumemezeka “mu ulengi wosi wa pasi pakuchanya” ndipu ‘mu charu chosi ungupasiya vipasi ndi kukuwa.’ (Ŵakol. 1:6, 23) Mwakuyeruzgiyapu, chifukwa cha vo wakutumika Paulo wangukamba ndi kuchita pa chilwa cha Kupro, kazembi wa Roma Sergio Paulo “wanguvwana, pakurwita pa chisambizu cha Ambuya.”​—Ŵerengani Machitidu 13:6-12.

5. (a) Kumbi Yesu wanguŵalayizganji akusambira ŵaki? (b) Kumbi ŵanthu anyaki angukambanji chifukwa cha vo vachitikanga Chikhristu chichiyamba ŵaka?

⁵ Akusambira aku Yesu aziŵanga kuti nchitu yakupharazga angayifiska cha pakuŵija. Yesu wangukamba kuti waŵengi nawu ndipuso kuti mzimu wakupaturika uŵawovyengi. (Mat. 28:20) Kweni vinthu vinyaki vo vachitikanga pa nyengu iyi vawovyanga pa nchitu yakupharazga Ufumu. Buku linyaki lakukonkhoska va nchitu ya Akhristu a mu nyengu ya akutumika, likamba kuti Chikhristu chingwamba pa nyengu yamampha ukongwa. Likamba so kuti pakufika m’chaka cha 100 C.E., Akhristu anyaki akambanga kuti Chiuta ndiyu wangunozga vinthu m’charu ichi kuti Chikhristu chiyambi umampha.

6. Kumbi tikambiskanengenji (a) m’nkhani iyi? (b) m’nkhani yakulondopu?

⁶ Bayibolo likonkhoska cha vo Chiuta wanguchita m’nyengu ya akutumika kuti nchitu yakupharazga yiyendi umampha. Kweni fundu yo tiziŵa njakuti Yehova wakhumbanga kuti uthenga wamampha upharazgiki chinanga kuti Satana wakhumbanga cha. Nkhani iyi yitiwovyengi kuwona vinthu vinyaki vo vinguwovya ukongwa pa nchitu yakupharazga m’nyengu ya akutumika. Ndipu m’nkhani yakulondopu, tazamukambiskana vinthu vinyaki vo vitovya kuti mazuŵa nganu uthenga wamampha ufiki pacharu chosi chapasi.

7. Kumbi ndi vinthu nivi vo vachitikanga mu Ufumu wa Roma vo vingovya Akhristu?

⁷ Vinthu vinyaki vo vinguchitika mu ufumu wa Roma vingovya ukongwa Akhristu. Mwakuyeruzgiyapu, ufumu uwu unguchitiska kuti m’vigaŵa vosi muje chimangu. Kweni nyengu zinyaki kwajanga “zinkhondu ndi mbiri za zinkhondu” chifukwa Yesu wangukambiya limu kuti ndivu vazamuchitika. (Mat. 24:6) Ndipu nkhondu zimanazimana zachitikanga m’mphaka za ufumu wa Roma kweniso asilikali achiroma angubwanganduwa msumba wa Yerusalemu mu 70 C.E. Kweni kwa vyaka pafupifupi 200 kutuliya mu nyengu yaku Yesu, m’vigaŵa va ufumu uwu mwenga chimangu. Buku linyaki likamba kuti: “Mu mbiri yosi ya ŵanthu, palivi so nyengu yinyaki yo ŵanthu anguja pa chimangu kwa vyaka vinandi kuluska nyengu iyi.”

8. Kumbi Akhristu akwambiriya anguyanduwa wuli ndi Chimangu cha Aroma?

 ⁸ Vyaka pafupifupi 300 kutuliya mu nyengu yaku Yesu, kaswiri munyaki zina laki Origen wangulemba vakukwaskana ndi chimangu. Iyu wangukamba kuti chifukwa chakuti ufumu wa Roma unguwusa kwa vyaka vinandi, akusambira aku Yesu atingi apharazgengi m’vigaŵa vosi va ufumu wenuwu. Kwengavi nkhondu ndipu ŵanthu ajanga mwachimangu. Origen waŵanaŵananga kuti ŵanthu avwisiyanga uthenga wa chimangu ndi wa chanju wo akusambira apharazganga chifukwa chakuti kwenga chimangu. Chinanga kuti akusambira aku Yesu atombozgekanga, nyengu iyi yinguŵapaska mwaŵi wakupharazga m’vigaŵa vosi va ufumu wa Roma.​—Ŵerengani Ŵaroma 12:18-21.

9, 10. Ndi vinthu nivi vo vingovya Akhristu akwamba kuti ayendi m’vigaŵa vinandi va Ufumu wa Roma?

⁹ Misewu ya mu ufumu wa Roma yinguŵawovya so ukongwa Akhristu. Ufumu uwu wenga ndi asilikali anandi anthazi wo avikiliyanga ŵanthu ŵaki. Kuti asilikali ayendengi liŵi, Aroma angulima misewu yamampha ukongwa. Misewu iyi yenga yakujumpha makilomita 80,000 ndipu yafikanga m’vigaŵa vosi va ufumu uwu. Misewu iyi yajumphanga m’matundu, mubozwa kweniso m’mapiri ndipu Akhristu ajumphanga mwenumu pakuluta kuchipharazgiya ŵanthu m’vigaŵa vakupambanapambana.

¹⁰ Aroma ajumphanga so mumisinji ndi m’ngalandi zamaji. Ndipu misinji ndi ngalandi izi vaŵawovyanga kuti ayendengi mtunda wa makilomita pafupifupi 27,000. Kweniso sitima zapamaji za Aroma zajumphanga munthowa pafupifupi 900, zo zalutanga m’majiti nganandi. Ivi vingovya ukongwa kuti Akhristu afikengi m’vigaŵa vinandi va ufumu wa Roma. Chinanga kuti masuzgu nganyaki ngaŵangapu, kweni Paulo ndi anyaki ayendanga m’vigaŵa vinandi kwambula mapasipoti. Kwengavi so asilikali akuja m’mphaka za vyaru. Vigeŵenga navu vasanirikanga cha m’misewu chifukwa vawopanga kulangika ndi boma la Roma. Ulendu wapamaji nawu wenga wambula kofya chifukwa chakuti asilikali a Roma ayendangayendanga panyanja. Mbuneneska kuti Paulo wangusuzgika chombu chati chasweka kweniso chifukwa cha vakofya vinyaki vapanyanja. Kweni Malemba ngakonkhoska viŵi cha kuti wangusuzgika chifukwa chakukumana ndi vigeŵenga.​—2 Ŵakor. 11:25, 26.

11. Nchifukwa wuli akusambira aku Yesu agwiriskiyanga nchitu Chigiriki?

¹¹ Chigiriki cho ŵanthu anandi alongoronga chinguwovya kuti m’mipingu yachikhristu ŵanthu akambiskanengi mwambula kusuzga kweniso achitengi vinthu mwakukoliyana. Ŵanthu anandi alongoronga Chigiriki chifukwa chakuti Alekezandara Mura yo wenga mugiriki, wanguthereska vigaŵa vinandi vo ufumu wa Roma wawusanga. Ivi vinguwovya ateŵeti aku Chiuta kuti apharazgi uthenga wamampha ku ŵanthu amitundu yosi. Kweniso, pa nyengu iyi ndipu Ayuda wo ajanga ku Egipiti afwatuliya Malemba Ngachihebere mu Chigiriki. Bayibolo ili ladanikanga kuti Septuagint ndipu akusambira akwamba aku Yesu aligwiriskiyanga nchitu mwambula kusuzga. Kweniso, Akhristu agwiriskiyanga nchitu Chigiriki pakulemba mabuku nganyaki nga m’Bayibolo. Chigiriki chenga ndi mazu nganandi ngo angagwiriskiyanga nchitu asani akonkhoska fundu za m’Bayibolo zakusuzga kuvwisa.

12. (a) Kumbi mipukutu yapambananga wuli ndi mabuku ngo Akhristu angwamba kugwiriskiya nchitu? (b) Kumbi Akhristu angwamba zuŵanji kugwiriskiya nchitu mabuku?

 ¹² Kumbi Akhristu a m’nyengu ya akutumika agwiriskiyanga nchitu vinthu wuli pakusambiza ŵanthu Bayibolo? Pakwamba, agwiriskiyanga nchitu mipukutu. Kweni yenga yakusuzga kuyigwiriskiya nchitu ndipuso kuyipinga. Asani Mkhristu wapenja kuŵerenga lemba, wakhumbikanga kuwudambasuwa ndi kuwuzinga so. Kweniso, kanandi mipukutu iyi yalembekanga lwandi limoza pe. Ndipu buku la m’Bayibolo la Mateyu lakwananga mpukutu wamphumphu. Pavuli paki, mu vyaka va m’ma 100 C.E., ŵanthu angwamba kugwiriskiya nchitu buku la codex. Yiwu asuzgikanga cha kujula buku ili asani apenja kuŵerenga lemba. Akulemba mbiri akamba kuti Akhristu anguleka kugwiriskiya nchitu mipukutu ndi kwamba kugwiriskiya nchitu mabuku. Ndipu chaka cha 100 C.E. chati chajumpha, ŵanthu anandi agwiriskiyanga nchitu mabuku.

13, 14. (a) Kumbi Paulo wanguwugwiriskiya wuli nchitu uzika waki nge muRoma? (b) Kumbi dangu la Aroma lingovya wuli Akhristu?

¹³ Ŵanthu a m’vigaŵa vosi vo ufumu wa Roma wawusanga, agwiriskiyanga nchitu fundu za Aroma ndipu weyosi yo wenga zika ya ufumu uwu wajanga ndi wanangwa ukulu. Mwakuyeruzgiyapu, kanandi dangu la Aroma lamuvikiliyanga Paulo chifukwa chakuti wenga muRoma. Asilikali achiroma ŵati amumanga ku Yerusalemu, akhumbanga kumukhwechuwa kweni iyu wanguŵafumba kuti: “Kumbi kuyiyamu imwi kukhwechuwa munthu muRoma, kwambura kuti wasuskika?” Kukamba uneneska, dangu lazomerezganga cha ivi. Paulo wati wakamba kuti wanguwiya ku Roma, anthurumi “wo akhumbanga kumwesa, angumureka; kweni yingopa nduna yira yo, pakuziŵa kuti [Paulo] ndi muRoma, ndi kuti yingudankha chamumanga.”​—Mac. 22:25-29.

¹⁴ Chifukwa chakuti Paulo wenga zika ya ku Roma, vinguwovya kuti aleki kumuchitiya nkhaza ku Filipi. (Mac. 16:35-40) Ndipu ku Efeso, mlembi wa msumba wangugwiriskiya nchitu dangu la Aroma wati wachetamiska mzinda wo wayukiyanga Akhristu. (Mac. 19:35-41) Pavuli paki, pa nyengu yo Paulo wenga ku Kaesarea wangupempha kuti wakayeruzgiki ndi Kaisare mwakuyanana ndi dangu la Aroma. Ivi vinguwovya kuti wavikiliyi uneneska.  (Mac. 25:8-12) Mwaviyo, dangu la Aroma linguja nge “chiŵekeru ndi chikhozgeru va evangeli.”​—Ŵaf. 1:7.

15. Kumbi Ayuda a m’nyengu ya akutumika angusapaliya mu vyaru nivi?

¹⁵ Penga so chinthu chinyaki cho chingovya Akhristu kuti agwirengi umampha nchitu yakupharazga. Ayuda angusapaliya m’vigaŵa vakupambanapambana va ufumu wa Roma. Vyaka mahandiredi nganandi kuvuli, Asiriya ndi Ababiloni angutole Ayuda ku ukapolu. Kukwamba kwa vyaka va m’ma 400 B.C.E., Ayuda asanirikanga m’vigaŵa 127 va Ufumu wa Perese. (Est. 9:30) Pa nyengu yo Yesu wenga pacharu chapasi, Ayuda asanirikanga ku Egipiti, vigaŵa vinyaki va Kunkhondi kwa Africa kweniso ku Girisi, Asia Minor ndi Mesopotamiya. Kafukufuku walongo kuti pa ŵanthu 60,000,000, wo awusikanga ndi Ufumu wa Roma, ŵanthu akujumpha 4,000,000 ŵenga Ayuda. Kosi ko Ayuda alutanga, akambiyanga anyawu vo agomezganga.​—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Kumbi kusapaliya kwa Ayuda kungovya wuli kuti ŵanthu anyaki asambiri uneneska wa m’Malemba? (b) Kumbi vo Akhristu achita mazuŵa nganu viyanana wuli ndi vo Ayuda achitanga?

¹⁶ Chifukwa chakuti Ayuda asanirikanga m’vigaŵa vinandi, ŵanthu anandi wo ŵenga Ayuda cha angusambira Malemba Ngachihebere. Mwakuyeruzgiyapu, angusambira kuti kwe Chiuta wauneneska yumoza pe ndipu weyosi yo watimuteŵete watenere kuja ndi mijalidu yamampha. Kweniso, angusambira kuti Malemba Ngachihebere nge ndi mauchimi nganandi ngakukwaskana ndi Mesiya. (Luka 24:44) Ayuda ndi Akhristu avwananga kuti Bayibolo la Malemba Ngachihebere ndi Mazu ngaku Chiuta. Ivi vinguchitiska kuti Paulo wawovyi ŵanthu a mtima wamampha kuti aje arunji. Nyengu zosi, wakutumika Paulo waserenga mumasinagogi nga Ayuda ndi kukambiskana nawu fundu za m’Malemba.​—Ŵerengani Machitidu 17:1, 2.

¹⁷ Ayuda angwamba kuwungana mumasinagogi ndi m’malu nganyaki kuti asopengi Chiuta. Pa maunganu yanga, ambanga sumu, arombanga ndi kukambiskana fundu za m’Malemba. Ivi ndivu vichitika so m’mipingu yidu mazuŵa nganu.

18, 19. (a) Kumbi vinthu vo vinguchitika mu nyengu ya akutumika vingovya wuli? (b) Kumbi nkhani iyi yitikuwovyani kuziŵanji vakukwaskana ndi Yehova?

¹⁸ Mu nkhani iyi takambiskana kuti mu Ufumu wa Roma mwenga chimangu, ŵanthu anandi aŵereŵetanga chineneru chimoza, dangu la Aroma lavikiliyanga ŵanthu, menderu ngenga ngamampha ndipuso Ayuda angusapaliya m’vigaŵa vinandi. Ivi vingovya Akusambira aku Yesu kuti afiski nchitu yakupharazga yo Chiuta wanguŵapaska.

¹⁹ Kukwamba kwa vyaka va m’ma 300 B.C.E., wakuwona vachilengedu munyaki zina laki Plato wangukamba kuti: “Nchinthu chakusuzga ukongwa kusaniya munthu yo wakulenga vinthu ndipu chinanga tingamusaniya vingaja vakusuzga so ukongwa kukambiyaku ŵanthu anyaki vakukwaskana ndi iyu.” Kweni Yesu wangukamba kuti: “Vambula machitika ku ŵanthu vamachitika kwaku Chiuta.” (Luka 18:27) Mulengi wa vinthu vosi wakhumba kuti ŵanthu amusaniyi ndi kumuziŵa umampha. Yesu wangukambiya so akusambira ŵaki kuti: “Sambizani mitundu yosi.” (Mat. 28:19) Ndipu Yehova ndiyu wanguŵawovya kufiska nchitu iyi. M’nkhani yakulondopu tiwonengi mo isi tifiskiya nchitu iyi mazuŵa nganu.