1. Kumbi Akusambira Bayibolo angukumana ndi masuzgu wuli pa nchitu yakupharazga?

 AKUSAMBIRA Bayibolo a ŵati ayamba kupharazga uthenga wamampha vyaka 130 vajumpha, angukumana ndi masuzgu nganandi. Nawu apharazganga uthenga wo ŵanthu anandi alekanga kuwuyanja nge mo venge m’nyengu ya akutumika. Yiwu ŵenga amanavi ndipu ŵanthu aŵawonanga kuti mbambula kusambira. Pavuli paki, angwamba kutombozgeka chifukwa Satana Diabolo wenga ndi “kandundu kakulu” wati wadikiskika kuchanya. (Chiv. 12:12) Kutuwa nyengu iyi, angulutirizga kupharazga “mu mazuŵa ngakumaliya” ngo ngaziŵika kuti “nyengu zizitu.”​—2 Tim. 3:1.

2. Kumbi Yehova watitovya wuli pa nchitu yakupharazga mazuŵa nganu?

² Yehova wakhumba kuti ŵanthu ŵaki apharazgi uthenga wamampha pacharu chosi ndipu palivi cho chingatondekeska nchitu iyi. Iyu wangutaska Ayisraele ku Babiloni ndipu mazuŵa nganu napu wataska ateŵeti ŵaki ku “Babiloni Mukulu,” yo wamiya visopa vosi  vaboza. (Chiv. 18:1-4) Yehova watitisambiza kuti vinthu vitiyendiyengi umampha, watitipaska chimangu kweniso watitovya kuti tisambizengi ŵanthu. (Ŵerengani Yesaya 48:16-18.) Chinanga kuti watitilongozga pa nchitu yakupharazga, kweni ving’anamuwa kuti wasintha vinthu cha m’charu ichi kuti tipharazgengi kwambula masuzgu ngengosi. Mbuneneska kuti vinthu vinyaki vo vichitika m’charu vatovya kuti nchitu yakupharazga yiyendi umampha. Kweni titombozgeka ndipuso tikumana mbwenu ndi masuzgu nganyaki. Chinanga kuti ve viyo, Yehova watitovya ukongwa kukunthiyapu masuzgu ngo ngachitiska kuti tisuzgikengi kupharazga.​—Yes. 41:13; 1 Yoh. 5:19.

3. Kumbi uchimi waku Danyele wafiskika wuli?

³ Yehova wangukambiya mchimi Danyele kukambiya limu kuti m’mazuŵa ngakumaliya, ŵanthu azamuziŵa uneneska wa m’Bayibolo. (Ŵerengani Danyele 12:4.) Yehova wangovya Akusambira Bayibolo kuvwisa fundu zauneneska za m’Malemba ndi kuti akani visambizu vaboza. Mazuŵa nganu, iyu wagwiriskiya nchitu ateŵeti ŵaki kuti awovyi ŵanthu anyaki kuziŵa uneneska pacharu chosi. Ndipu sonu tiwona kufiskika kwa uchimi waku Danyele. Ŵanthu pafupifupi 8,000,000 asambira uneneska wa m’Bayibolo ndipu atiwupharazga pacharu chosi. Kumbi ndi vinthu wuli vo vaŵawovya kuti apharazgengi umampha pacharu chosi?

4. Kumbi Bayibolo lingufwatulikiya mu vineneru vilinga mu vyaka va m’ma 1800?

⁴ Mazuŵa nganu, ŵanthu anandi ŵe ndi Bayibolo ndipu ivi vititovya kuti tipharazgengi uthenga wamampha. Kweni kali venga viyo cha. Kwa vyaka mahandiredi nganandi, alongozgi avisopa vachikhristu akanizganga ŵanthu kuŵerenga Bayibolo ndipu abayanga ŵanthu anyaki wo alifwatuliyanga. Kweni mu vyaka va m’ma 1800, mawupu nganyaki ngangufwatuliya Bayibolo losi lamphumphu ndipuso vigaŵa vinyaki mu vineneru 400. Kuzifika mu chaka cha 1900, ŵanthu anandi ŵenga ndi Bayibolo kweni aziŵanga cha vo lisambiza.

5. Kumbi ndi vinthu wuli vo Akaboni aku Yehova achita pa nkhani yakufwatuliya Bayibolo?

⁵ Akusambira Bayibolo aziŵanga kuti akhumbikanga kukambiyaku anyawu vo Bayibolo lisambiza ndipu ivi ndivu achitanga. Pakwamba, ateŵeti aku Yehova agwiriskiyanga nchitu ma Bayibolo ngakupambanapambana ndipu agaŵiyanga so ŵanthu anyaki. Kweni kwamba mu chaka cha 1950, angufwatuliya Bayibolo losi ndipuso vigaŵa vinyaki va New World Translation of the Holy Scriptures, mu vineneru vakujumpha 120. Mu chaka cha 2013, angufwatuliya so Bayibolo la Chingelezi la New World Translation. Bayibolo ili ndambula kusuzga kuvwa ndi kufwatuliya. Ndipu asani tigwiriskiya nchitu Bayibolo lo ŵanthu angasuzgika cha kulivwa, visuzga cha kuŵasambiza uneneska.

6, 7. (a) Kumbi ndi nkhondu nizi zo zachitika mu vyaka 100 vajumpha? (b) Kumbi chimangu cha mu vyaru vinyaki chawovya wuli pa nchitu yakupharazga?

⁶ Mu vyaka 100 vajumpha, kwaja kuchichitika nkhondu zinandi nge nkhondu yakwamba ndi yachiŵi. Ŵanthu mamiliyoni nganandi angufwa. Mwaviyo tingajifumba kuti, ‘kumbi chimangu chingovya wuli ateŵeti aku Yehova kuti apharazgengi uthenga wamampha?’ Pa nyengu ya nkhondu yachiŵi, Nathan Knorr walongozganga Akaboni aku Yehova. Ndipu pa unganu wo unguchitika mu 1942, wangukamba nkhani ya mutu wakuti, “Kumbi Vingachitika Kuti Paje Chimangu Mpaka Muyaya?” Nkhani iyi yingukonkhoska uchimi wa muchaputala 17 cha buku la Chivumbuzi wakuti nkhondu yo yachitikanga yatingi yizisengi nkhondu ya Aramagedoni cha kweni nyengu ya chimangu.​—Chiv. 17:3, 11.

⁷ Nkhondu Yachiŵi yati yamala, ndi vyaru vosi cha vo venga pa chimangu. Kutuwa po Nkhondu Yachiŵi yingumaliya, ŵanthu  mamiliyoni nganandi afwa chifukwa cha nkhondu zinyaki zo zachitika kutuliya mu chaka cha 1946 mpaka 2013. Kweni mu vyaru vinandi mwenga chimangu ndipu ivi vinguchitiska kuti ŵanthu aku Yehova aleki kusuzgika kupharazga uthenga wamampha. Kumbi ivi vingovya wuli? Mu 1944, apharazgi a Ufumu ŵenga pafupifupi 110,000 pacharu chosi chapasi. Kweni sonu afika pafupifupi 8,000,000! (Ŵerengani Yesaya 60:22.) Kukamba uneneska, tiwonga ukongwa kuti tipharazga uthenga wamampha mwachimangu.

8, 9. Kumbi ndi vinthu nivi vo vawovya kuti ŵanthu ayendengi kwambula suzgu, nanga vawovya wuli pa nchitu yakupharazga?

⁸ Ŵanthu aku Yehova asuzgikanga ukongwa kwenda achiyamba ŵaka kupharazga ku United States. Mu 1900, pati pajumpha vyaka 21 kutuliya po angwambiya kusindikiza Chigongwi cha Alinda, ku United States kwenga magalimotu 8,000 pe ndipuso kwenga ŵaka misewu yimanavi yamampha. Kweni sonu, pacharu chosi pe magalimotu ngakujumpha 1 biliyoni ndipuso misewu yinandi yamampha. Ivi vititovya kuti tipharazgengi uthenga wamampha ku ŵanthu wo aja kumizi. Chinanga kuti ko tija kulivi magalimotu pamwenga misewu yamampha, tiyesesa kwenda mitunda yitali kuti tipharazgiyi ŵanthu kwekosi ko ŵali.​—Mat. 28:19, 20.

⁹ Tigwiriskiya so nchitu vinthu vinyaki vakwendamu vo vitovya pa nchitu yakupharazga. Mwakuyeruzgiyapu, titumiza ma Bayibolo ndi mabuku nganyaki pa mathiraki, masitima ngapamaji ndi ngapamtunda. Ivi vitovya kuti kwa masabata ngamanavi titumizengi mabuku kwa abali ndi azichi wo aja kumizi. Akuwonere madera, abali a mu Komiti ya Nthambi, amishonale kweniso abali ndi azichi anyaki atenda pa ndegi kuti akakambi nkhani pa maunganu ngakupambanapambana ndipuso kuti akachiski mipingu. Kweniso, abali a mu Wupu Wakulongozga ndi abali anyaki wo ateŵete ku likulu la Akaboni aku Yehova, atenda pa ndegi kuti akachiski ndi kusambiza abali a m’vyaru vinyaki. Mwaviyo, vakwendamu ivi vawovya ŵanthu aku Yehova kuti achitengi vinthu mwakukoliyana.​—Sumu 133:1-3.

10. Nchifukwa wuli ŵanthu anandi agwiriskiya nchitu Chingelezi?

¹⁰ Mu nyengu ya akutumika, ŵanthu anandi mu Ufumu wa Roma alongoronga Chigiriki. Mazuŵa nganu, ŵanthu anandi alongoro Chingelezi.  Ndipu buku linyaki likamba kuti ŵanthu anandi alongoro ndi kuvwa Chingelezi. Ŵanthu anandi asambira chineneru ichi chifukwa chakuti chigwiriskikiya nchitu pa nkhani ya malonda, ndali, sayansi ndi mu vidya vamazuŵa nganu.

11. Kumbi Chingelezi chawovya wuli kuti ŵanthu asambiri uneneska?

¹¹ Chifukwa chakuti Chingelezi chigwiriskikiya nchitu pacharu chosi chapasi, vawovya kuti ŵanthu anandi asambiri uneneska. Kwa vyaka vinandi, Chigongwi cha Alinda ndi mabuku ngidu nganyaki ngasanirikanga mu Chingelezi pe. Ŵanthu anandi aŵerenganga mabuku ngenanga chifukwa chakuti Chingelezi chagwiriskikiyanga nchitu pacharu chosi chapasi. Mwakuyeruzgiyapu, ku likulu lidu, agwiriskiya so nchitu Chingelezi. Kweniso, masukulu ngidu ngachitika mu Chingelezi mutawuni ya Patterson ku New York.

12. Kumbi mabuku ngidu ngafwatulika mu vineneru vilinga, nanga mapulogilamu ngapakopyuta ngawovya wuli pa nchitu yakufwatuliya?

¹² Tifwatuliya mabuku ngidu mu vineneru pafupifupi 700 chifukwa chakuti te ndi udindu wakupharazga uthenga wamampha ku ŵanthu amitundu yosi. Nchitu yakufwatuliya yitenda umampha chifukwa cha makopyuta ndi mapulogilamu ngaki nge MEPS. Pulogilamu iyi yitovya kuti mabuku ngidu ngafwatulikengi mu vineneru vinandi. Ivi vitovya kuti tipharazgengi uthenga wa Ufumu kweniso kuti tichitengi vinthu mwakukolerana ndi abali ŵidu pacharu chosi. Kweniso, vachitiska kuti Akaboni aku Yehova pacharu chosi chapasi alongorongi chineneru chimoza cho chimiya uneneska wa m’Malemba.​—Ŵerengani Zefaniya 3:9.

13, 14. Kumbi marangu ndi vo akhoti asankha vaŵawovya wuli Akhristu mazuŵa nganu?

¹³ Nge mo tingusambiriya mu nkhani yaluta, dangu la Aroma lingovya ukongwa Akhristu pa nchitu yakupharazga. Mazuŵa nganu napu, mu vyaru vinandi mwe marangu ngo ngatitovya pa nchitu yakupharazga. Mwakuyeruzgiyapu, marangu nga boma la United States ngapaska ŵanthu wanangwa wakusankha chisopa, kukambiskana vo agomezga ndipuso kuwungana. Marangu yanga ngapaska abali ku United States wanangwa wakuwungana ndi kusambira Bayibolo kweniso kukambiyaku anyawu vo asambira. Kweni nyengu zinyaki asani nchitu yakupharazga yakanizgika, abali aluta kukhoti kuti aje ndi wanangwa wakupharazga. (Ŵaf. 1:7) Ndipu asani ŵeruzgi m’makhoti ngenanga akana  kupereka wanangwa, aluta ku makhoti ngakulu ko kanandi apunda.

¹⁴ Makhoti nga mu vyaru vinyaki ngatipaska so wanangwa wakuwungana ndi kupharazga pakweru. Asani taleka kupunda mumakhoti ngamanangamana, tiluta ku makhoti ngapacharu chosi. Mwakuyeruzgiyapu, kanandi talutapu ku khoti la ku Europe lakuwona va wanangwa wa ŵanthu. Kuzifika mu June 2014, tapunda milandu 57 mukhoti lenili ndipu vyaru vinandi va ku Europe vakhumbikanga kugwiriskiya nchitu vo khoti ili lingusankha. Chinanga kuti te “ŵakutinkhika ndi mitundu yosi,” marangu nga m’vyaru vinandi ngatitovya kuti tisopengi Yehova kwambula suzgu.​—Mat. 24:9.

15. Kumbi ndi vinthu nivi vo vasintha pa nchitu yakusindikiza, ndipu venivi vawovya wuli pa nchitu yakupharazga?

¹⁵ Nthowa zasonu zakusindikiziya mabuku zawovya so ukongwa pa nchitu yakupharazga yo yichitika pacharu chosi chapasi. Kwa vyaka mahandiredi nganandi, ŵanthu agwiriskiyanga nchitu makina ngakusindikiziya mabuku ngo ngangupangika ndi Johannes Gutenberg mu vyaka va m’ma 1450. Kweni mu vyaka 200 vajumpha, vinthu vasintha ukongwa pa nkhani yakupanga makina ngakusindikiziya mabuku. Sonu apanga makina ngakulu, ngakusindikiza mabuku mwaliŵi ndipuso ngapachanya ukongwa. Kweniso, mazuŵa nganu kupanga mapepala ndi mabuku nkhwakudula cha. Makina ngasonu ngasindikiza mabuku mwaliŵi ukongwa kuluska ngakali ndipuso ngatovya kuti mabuku ngajengi ndi vithuzi vakutowa. Vinthu ivi vawovya ukongwa pa nchitu yidu yakupharazga. Mwakuyeruzgiyapu, mu 1879, angusindikiza magazini nga Chigongwi cha Alinda chakwamba ngakukwana 6,000 ndipu chenga m’Chingelezi pe kweniso chengavi vithuzi. Kweni sonu magazini nga Chigongwi cha Alinda ngasindikizika mu vineneru vakujumpha 200 ndipu ngaja ndi vithuzi vakutowa ndipuso vamitundu yakupambanapambana. Ndipu magazini 50,000,000 nga Chigongwi cha Alinda cha mwezi wewosi ngasindikizika ndi kugaŵika.

16. Ndi vinthu nivi vo vatovya pa nchitu yakupharazga pacharu chosi? (Wonani chithuzi cho che papeji 24.)

¹⁶ Vinthu vo vapangika mu vyaka 200 vajumpha, vawovya ukongwa Akaboni aku Yehova pa nchitu yakupharazga. Tawona kuti sitima zapamtunda, magalimotu ndi ndengi vawovya ukongwa pa nchitu yakupharazga. Kweni, kwe so vinthu vinyaki nge njinga, makina ngakulembe, vidya vakusindikiziya mabuku nga ŵanthu ambula kuwona, matelegirafu, matelefoni, makamera, vidya vakujambuliya mazu ndi mavidiyo, mawayilesi, ma TV, vithuzi vakwenda, makopyuta ndi Intaneti. Vinthu ivi vatovya ukongwa kuti tifiski udindu widu wakusambiza ŵanthu. Kuti uchimi wakuti “mukawonkhanga mkaka wa mitundu” ufiskiki, tigwiriskiya nchitu mwazeru vinthu vasonu vo amitundu apanga kuti tifwatuliyi Bayibolo ndi mabuku ngakukonkhoska Bayibolo mu vineneru vinandi.​—Ŵerengani Yesaya 60:16.

17. (a) Kumbi vo takambiskana vilongonji? (b) Nchifukwa wuli Yehova watizomerezga kuti tigwirengi nayu nchitu yakupharazga?

¹⁷ Vo takambiskana vilongore limu kuti Chiuta watititumbika ukongwa. Tiziŵa kuti Yehova wathemba taŵanthu cha kuti wafiski vilatu vaki. Kweni iyu watizomerezga kugwira nayu nchitu yakupharazga chifukwa chakuti watitiyanja. Ivi vitovya kuti nasi tilongongi kuti titimwanja ndipuso titanja anyidu. (1 Ŵakor. 3:9; Marko 12:28-31) Kukamba uneneska, titimuwonga ukongwa Yehova chifukwa chakuti watitiwovya ndi kutitumbika kuti tigwiri nchitu yakupharazga uthenga wa Ufumu pacharu chosi chapasi. Mwaviyo, tiyesesengi kupharazga mwaphamphu uthenga wa Ufumu wo ngwakuzirwa ukongwa pacharu chapasi!