KWA vyaka vinandi, Baibulo la Dziko Latsopano la Malemba Opatulika la Chingelezi lasinthika kananandi waka. Kweni lo likutuwa mu 2013 ndilu lasinthika ukongwa. Mwakuyeruzgiyapu, Bayibolu ili le ndi mazu ngamanavi kuluska lakali. Mazu nganyaki ngakusinthika. Sonu machaputala nganyaki ngakulembeka nge ndakatulu. Akusaziyaku so mazu ngamumphata kuti awovyi ŵanthu kuziŵa fundu zinyaki. Mu nkhani iyi, tingafiska cha kukonkhoska vosi vo vasintha, kweni tiyeni tiwonepu waka vimanavi.

Kumbi ndi mazu nanga mu Bayibolu ili ngo ngasintha? Nge mo nkhani yajumpha yakonkhoske, mazu ngaki ndi “Shelo,” “Hadesi” ndi mazu nga Chingelezi ngakuti “soul.” Kweni pe so mazu nganyaki ngo akungasintha.

Chakuyeruzgiyapu ndi Mateyu 20:19 ndi Mateyu 27:31. Pakukonkhoska mo Yesu angumubayiya, pakwamba mavesi yanga angungafwatuliya kuti “angumupayika pachimiti.” Kweni sonu akulemba kuti “angumubayiya pachimiti” pamwenga “angumukhome pachimiti.” Mazu yanga ngatovya kuti ŵanthu aleki kuja ndi maŵanaŵanu ngaboza pa nkhani ya mo Yesu wangubayikiya. Mazu ngo angungafwatuliya kuti “jalidu lakutayiliya” sonu akulemba kuti “kuchita jalidu liheni mwambula soni,” chifukwa ndivu mazu yanga mu Chigiriki ngang’anamuwa. Mazu ngo akungafwatuliya kuti “kuzikira,” mu Bayibolu lakali munthu wangavwa nge kuti ngang’anamuwa kusuzgika kwa nyengu yitali. Mwaviyo, sonu pe mazu nganyaki ngo ngavwika umampha. Pa Ŵagalatia 5:19-22, mazu ngo akungafwatuliya kuti “maphwandu nga viwawa” akungasintha chifukwa ngo ngengapu kali ngavwikanga umampha cha. Sonu akugwiriskiya ntchitu mazu ngambula kusuza kuvwa.

Mazu nganyaki ngo angungafwatuliya mwakuyanana mu mavesi ngosi, sonu akungafwatuliya mwakukoliyana ndi nkhani. Mwakuyeruzgiyapu, kali mazu nga Chihebere ngakuti ʽoh·lamʹ, angafwatuliyanga kuti “kutuwa mwaka.” Mazu yanga ngangang’anamuwa so “nyengu yambula kumala.”  Mwaviyo, pa Sumu 90:2, akugwiriskiya ntchitu mazu ngo ngang’anamuwa nyengu yambula kumala. Penipo pa Mika 5:2 akugwiriskiya ntchitu mazu ngo ngang’anamuwa nyengu yitali yambula kuziŵika, kweni yakuja ndi pakwambiya.

Mazu nga Chihebere ndi Chigiriki ngo angungafwatuliya kuti “mbewu” ngasanirika kanandi mu Bayibolu. Ngang’anamuwa mbewu chayiyu kweniso “mphapu.” Mu Baibulo la Dziko Latsopano lakali peposi agwiriskiyanga ntchitu mazu ngakuti “mbewu,” nge pa lemba la Chiyambo 3:15. Kweni mu Chingelezi mazuŵa nganu ŵanthu akamba cha kuti “mbewu” kung’anamuwa “mphapu.” Mwaviyo, mu Bayibolu lasonu akulemba kuti “mphapu” pa Chiyambo 3:15 ndi pa malemba nganyaki. (Chiy. 22:17, 18; Chiv. 12:17) Mu malu nganyaki akufwatuliya mazu yanga mwakukoliyana ndi nkhani.—Chiy. 1:11; Sumu 22:30; Yes. 57:3.

Nchifukwa wuli mazu nganandi ngo angafwatuliyanga mo ngalili sonu akungasintha? Fundu Zakukumaliya zo ze mu Baibulo la Dziko Latsopano la 2013, zikamba kuti Bayibolu lamampha litenere “kukonkhoska waka fundu yakulondo asani kufwatuliya mazu mo ngalili kusintha fundu.” Asani ntharika za mu Chihebere ndi Chigiriki zivwika umampha mu vineneru vinyaki, akuzifwatuliya mo ziliri. Mwakukoliyana ndi fundu iyi, mazu ngo akungafwatuliya kuti “ndifufuza . . . mitima” ngo ngasanirika pa Chivumbuzi 2:23 ngavwika umampha mu vineneru vinandi. Kweni pa vesi lenili, mazu ngakuti “ndifufuza sana” ngangavwika umampha cha. Mwaviyo, mazu ngakuti “sana” sonu ngakulembeka kuti “maŵanaŵanu.” Yapa akufwatuliya waka fundu. Mwakuyanana waka, pa Marangu 32:14, mazu ngo sonu akungafwatuliya kuti “tiligu wamampha ukongwa,” kali ngavwikanga umampha. Kweniso pa Chituwa 6:12, mazu ngo sonu akungafwatuliya kuti “ndisuzgika kulongoro” kali ngavwikanga umampha cha mu vineneru vinandi. Pe so mazu nganyaki nganandi nga Chihebere ngo akungasintha kuti ngaje ngambula kusuza.

Nchifukwa wuli sonu akulemba kuti “Ayisraele” kweniso “ŵana ambula awiskewu”? Mu Chihebere, mazu nganyaki ngalongo kuti munthu yo wakambika ndi munthurumi pamwenga munthukazi. Kweni nganyaki ngangamiya wosi, munthurumi ndi munthukazi. Mwakuyeruzgiyapu, mavesi nganyaki ngalongo kuti mazu ngakuti “ŵana anthurumi a Ayisraele” ngamiya anthurumi ndi anthukazi. Mwaviyo, sonu mazu yanga ngafwatulikiya kuti “Ayisraele.”—Chit. 1:7; 35:29; 2 Ŵakar. 8:12.

Mwakuyanana waka, mazu nga Chihebere ngo ngang’anamuwa “ŵana anthurumi” pa Chiyambo 3:16, mu Baibulo la Dziko Latsopano lakali, angungafwatuliya kuti “ŵana.” Kweni mazu ngakuyanana waka pa Chituwa 22:24, angufwatuliya kuti “ŵana anthurumi.” Mwaviyo, sonu akungafwatuliya kuti “Ŵana.” Akuchita so viyo mu mavesi nganyaki. M’malu mwakulemba kuti “mwana munthurumi wambula wiski,” akufwatuliya kuti “mwana wambula wiski” pamwenga “mulanda.” (Mar. 10:18; Jobu 6:27) Ndimu akuchitiya mu Bayibolu la Chigiriki la Septuagint.

 Nchifukwa wuli machaputala nganandi sonu ngakulembeka nge ndakatulu? Machaputala nganandi pakwamba angungalemba nge ndakatulu. Mazuŵa nganu, mu vineneru vinandi agwiriskiya ntchitu mazu ngo ngavwika mwakuyanana asani alemba ndakatulu. Penipo mu Chihebere agwiriskiya ntchitu fundu zakuyanana.

Mu Baibulo la Dziko Latsopano lakali, buku la Jobu ndi la Sumu pakwamba angungalemba nge ndakatulu. Anguchita viyo kuti ŵanthu ambengi nge sumu pamwenga kungakamba mwakukweza. Kulemba viyo kutovya kudidimiza fundu kweniso kuti ŵanthu akumbukengi. Mu Baibulo la Dziko Latsopano lo likutuwa mu 2013, mabuku nga Nthanthi, Sumu ya Zisumu ndi machaputala nganyaki ngo akulemba achimi ngakulembeka so nge ndakatulu. Mwakuyeruzgiyapu, pa lemba la Yesaya 24:2, muzeri wewosi we ndi fundu ziŵi zakupambana, ndipu wewosi ukoliyana ndi unyaki, kudidimiza fundu yakuti palivi yo wangaleka kweruzgika ndi Chiuta. Asani munthu waziŵa kuti vesi lo waŵerenga likulembeka nge ndakatulu, wangaŵanaŵana cha kuti yo wakulemba wawerezanga waka fundu, kweni waziŵengi kuti wakhumbanga kudidimiza uthenga waku Chiuta.

Mu Chihebere, nyengu zinyaki nchakusuzga kupambaniska nkhani yo yalembeka nge ndakatulu ndi yo yaleka kulembeka nge ndakatulu. Mwaviyo, m’Mabayibolu nganyaki, mavesi nganyaki akungafwatuliya nge ndakatulu, penipo m’Mabayibolu nganyaki akungafwatuliya nge ndakatulu cha. Wo afwatuliya atenere kuziŵa mavesi ngo ngakhumbika kufwatuliya nge ndakatulu. Mavesi nganyaki akungalemba nge ndakatulu kuti adidimizgi fundu.

Kukwamba kwa buku lelosi mu Baibulo la Dziko Latsopano lo likutuwa mu 2013, kwe kamutu kakuti Nkhani zo ze Mubuku Ili. Kamutu yaka katovya kuti tiziŵi ŵanthu wo alongoro mu buku la Sumu ya Zisumu.

Kumbi kusanda mipukutu yakwambiriya kunguwovya wuli? Pakufwatuliya Baibulo la Dziko Latsopano lakwamba, angugwiriskiya ntchitu mupukutu wa Chihebere wa Masoretic ndi wa Chigiriki wo ungulembeka ndi Westcott ndi Hort. Mazuŵa nganu kusanda mipukutu yakali kwaluta panthazi. Ivi vawovya kuti avwisi mavesi nganyaki nga mu Bayibolu. Sonu kwe mipukutu yo yingusanirika ku Nyanja Yakufwa. Ŵanthu asanda mipukutu yinandi ya Chigiriki. Mipukutu yinandi ye pakompyuta. Ivi vitovya kuti aziŵi mipukutu ya Chihebere pamwenga Chigiriki yo ŵanthu anandi atiyiwona kuti njawuneneska. Kafukufuku uyu wanguwovya abali wo angufwatuliya Baibulo la Dziko Latsopano kusanda mavesi nganyaki. Ivi vinguwovya kuti asinthi vinthu vinyaki m’Bayibolu lo likutuwa mu 2013.

Mwakuyeruzgiyapu, pa lemba la 2 Samuele 13:21, Bayibolu la Chigiriki la Septuagint likamba kuti: “Kweni wakhumbanga cha kumukwiyiska mwana waki Amunone, chifukwa wamuyanjanga, pakuti wenga mwana waki wakwamba.” Mu Baibulo la Dziko Latsopano lakali, mwengavi mazu yanga chifukwa mulivi mumupukutu wa Masoretic wo agwiriskiyanga ntchitu. Kweni mazu yanga ngalimu mumipukutu yo yingusanilika ku Nyanja Yakufwa. Ndichu chifukwa chaki akungalemba mu Bayibolu lo likutuwa mu 2013. Mwakuyanana ŵaka, zina laku Chiuta likusazgikiyaku mu malu nganyaki ngankhondi mu buku Lakwamba laku Samuele. Kusanda mipukutu ya Chigiriki, kunguchitiska kuti asinthi mo fundu zikulembeke pa Mateyu 21:29-31. Mwaviyo, vinthu vinyaki asinthanga asani pe ukaboni wakukwana.

Yapa takonkhoskapu waka vinthu vimanavi vo vasintha mu Baibulo la Dziko Latsopano lo likutuwa mu 2013. Ivi vitovya kuti Bayibolu ili lije lambula kusuza kuvwa ndi kuŵerenga ku ŵanthu wo atiliwona kuti ndi mphasu yakutuwa kwaku Chiuta.